VII.4 Maryja, Matko Boża, Panno miłościwa

przed w. 1 — „w języka polskim mówiona pieśń do Marii”,

w. 14 — ty jesteś najwyższa w niebie.

w. 20 rożdka Aaronowa — różdżka Aarona, kapłana izraelskiego, brata Mojżesza, następnie arcykapłana Starego Zakonu. Różdżka Aarona według biblijnej Księgi Wyjścia cudownie obsypała się kwieciem na znak, że ma on być wybrany arcykapłanem (różdżka Aarona jest figurą, tj. przedwyobrażeniem Matki Boskiej).

w. 22 wszytkich mocy wszego kamienia— tj. właściwości wszystkich kamieni szlachetnych, traktowanych przez średniowiecznych alchemików jako źródła magicznych sił.

w. 24 wszytkich ziół — wszystkich ziół, tj. tych, które w średniowieczu cieszyły się wśród alchemików specjalną uwagą.

w. 26 słońoe nosząca — tj. nosząca Chrystusa.

w. 28 wiesieląc zakonne — rozweselając zakonne dusze.

w. 30 uszkodzenie — tj. szkodę dla duszy.

w. 31 raczy nawiedzić ninie — racz nawiedzić teraz.

VII.5 Pozdrowiony badźcie wszytki narozkoszniejsze

Fragment popularnej w późnym średniowieczu w Polsce modlitwy pasyjnej, związane] z kultem pięciu ran Chrystusa i kultem narzędzi jego męki (por. Wstęp, s. LVII).

Tekst z druku: Pozdrawianie wszytkich członków Pana Jezusowych z modlitwami i z rozmyślaniem nabożnem jako której godziny cirpiał (Kraków, Florian Ungler, ok. 1533), unikat Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. Cim. 0. 26 adl.

Wydanie: M. Korolko, „Pozdrawianie wszytkich członków Pana Jezusowych”. Z dziejów późnośredniowiecznej literatury pasyjnej w Polsce [w tomie zbiorowym:] Z przeszłości, Warszawa 1977, s. 119–149.

Pozdrowiony bądźcie, wszytki narozkoszniejsze,

rozkwitające członki mego namilszego Pana Jezu Krysta,

na ołtarzu krzyża świętego rozpięte

i gwałtem rozciągnione.

Pozdrowiona bądź, nachwalebniejsza głowo Pana Krystusowa,

wszytkiej czci i chwały nadostojniejsza,

cirniową koroną z tysiącem ostrego ciernia ukoronowana,

w boleści krwią i mózgiem oblana

i nieuczciona. <. . . .>

Pozdrowiona bądź krasa, cudność i wszytka wdzięczność

przekwitającego oblicza Pana Krystusowego,

ktoraż w ciężkiej męce spuchnęła

ranami napełniona, krwią i plwocinami obowrzała,

uszkaradzona, nieuezciona i wzgardzona. <. . .>

Pozdrowiono bądź, nasłodsze gardło Krystusowo,

w gorzkiej męce uschnęło i omieniało,

ktoreż to w ciemnicy u Kajfasza głos żałobnie stękają wypuszczało

a na krzyżu w pragnieniu żółci z mirrą i octu napełnić

Pozdrowion bądź, Panie Jezu Kryste,

na miłości ludzkiej na krzyżu rozciągniony,

wszytek zraniony, krwią nadroższą oblany,

dziewiątej godziny naszczęśniejszej umorzony,

z krzyża głową i ciałem zwieszony,

od Matki bolestnej opłakany. <. . .>

Pozdrowion bądź, miłośniku moj jedyny na krzyżu zawieszony,

dziewiątej godziny umorzony,

serce i bok rozkrojono,

z krzyża w nieszpor słożono,

u Matki na łonie położono, maściami pomazano,

w prześciradło uwinąwszy w/grobie z. płaczem w kompletę pochowa

VII.5 Pozdrowiony badźcie wszytki narozkoszniejsze

w. 13 obewreeć — nabrzmieć, opuchnąć.

w. 16 omienieć — zaniemówić, zamilknąć.

w. 20 na miłości — tak w druku, winno być: dla miłości.

w. 26–28 deiewictfej godziny […] w niesepor — tj. w porze brewiarzowych nieszporów.

w. 30 w komplety — tj. w ostatnią godzinę kanoniczną brewiarza. Jest to charakterystyczny dla nabożeństw pasyjnych późnego średniowiecza przykład włączenia rozważań o męce Chrystusa do godzin kanonicznych brewiarza, znany również w pasyjnej „pieśni godzinkowej” (por. 1.2).

* P. Skarga, Kazania o siedmi sakramentach Kościoła katolickiego, Kraków 1600, s. 95–96.

* Por. W. Schenk, Udział ludu w ofierze mszy świętej. Zarys historyczny, Lublin. 1960.

* W. P. Ken, Wczesne średniowiecze. Zarys historii literatury przeł. T. Rybowski, Wrocław 1977, s. 156,

* J. Woronczak, Tropy i sekwencje w literaturze polskiej do połowy XVI wieku, «Pamiętnik Literackie E. XLIII: 1952, z. 1–2, s. 337–339.

* Tamże, s. 339,

* Thietmari Merseburgensis episcopi chronieon [w:] Kronika mara, oprac. Z. Jedlicki, Warszawa 1968, s. 14,5.

* Kosmas, Kronika Czechów, oprać. M. Wojciechowska, „Warszawa 1968, b. 145.

* Letopis po Ipadskomu spisku, Sankt–Peterburg 1871, pod r. 6757.

* Brunonis vita quinąue fratrum, wyd. W. Kętrzyński, Monumenta Poloniae Historica, t. VI: Warszawa 1961, s. 397 i 409,

* List Matyldy do Mieczysława II, wyd. A. Bielowski, tamże, t. I: Warszawa 1960, s. 323.

* H. Feicht, Studia nad muzyką polskiego średniowiecza Kraków 1975, s. 81.

* Por. T. Gromnicki, Synody prowincjonalne, Kraków 1885, s. 67.

* Tamże, s. 206.

* H. Feicht, op. Cit. s. 82.

* Vita et miracula sanctae Kyngae dictissimae Cracoviensis, wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1884, s. 46.

* Bezcenne informacje o zniszczonych w czasie drugiej wojny światowej rękopisach zawiera praca: M. Hornowska, H. Jasieńska–Zdzitowiecka, Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1947.

* Por. J. Kłoczowski, Polska w kulturze europejskiej XIV i XV wieku [w:] Polska dzielnicowa i zjednoczona. Państwo, społeczeństwo, kultura, pod red. A. Gieysztora, Warszawa 1972, s. 460–513; zob. również A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, przeł. J. Dancygier, Warszawa 1976, passim.

* Por. Ch. Dawson, Szkice o kulturze średniowiecznej, przeł. J. Zielińska, Warszawa 1966, s. 117; zob. również odpowiednie teksty źródłowe w antologii J, Starnawskiego, Średniowiecze, Warszawa 1975, zwłaszcza s. 116–126.

* E. Auerbach, Mimezis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, przeł. Z. Żabicki, Warszawa 1968, t. I, s. 292.

* Informację o autorstwie Gielniowczyka podają akta beatyfikacyjne z początków XVII w. Por. Processus vitae sanctae et miraculorum Patris Ladislai de Gielniow, rkps Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, sygn. 576, k. 59 (z nutami).

* Tekst wg nie opisanego źródła (zob. średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. A. Briickner, Bibl. Nar., S. I,, nr 65, Kraków 1923, s. 72). Łacińską wersję aklamacji z końca XV w., zaczynającą się od słów: „Jezus Nazarensus, Rex Iudeorum” ogłosił wraz z nutami z Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie Wiesław Murawiec, Bernardyni warszawscy, Kraków 1973, 8. 117;

* Jan z Komorowa, Memoriale Ordinis Fratrim, Minonm, wyd. K. Liske i A. Lorkiewicz, Monumenta Poloniae Historica, t. V: Warszawa 1961, s. 258 i 292.

* Por. J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich [w:] Kościół w Polsce, t. I: Średniowiecze, Kraków 1968, s. 569 i n.

* M. Korolko, wstęp do: Polska pieśń pasyjna. Średniowiecze, i wiek XVI, Warszawa 1977, t. I, s. 23

* Por. T. Manteuffel, Średniowiecze powszechne do schyłku XV wieku, Warszawą 1958, s. 375–380,

* Kronika wielkopolska, przeł. K. Abgarowicz, oprac. B. Kürbisówna, Warszawa 1965, s. 272.

* K. Dobrowolski, Pierwsze sekty religijne w Polsce, Reformacja w Polsce, R. III: 1923, nr 11–12, s. 170,

* A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1902, t. I, s. 188.

* Por. K. Górski, Uwagi o „Rozmyślaniaeh dominikańskich” na tle prądów religijnych XV i początku XVI wieku [w:] Średniowiecze. Studia o kulturze, Warszawa 1965, t. II, s. 317–320.

* Por. A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, Warszawa 1939, t. I, s. 274.

* Cyt. za: S. Kot, Źródła do historii wychowania, Warszawa 1029, t. I, s. 118.

* Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. II, s. 391.

* L. Lepszy, Lud wesołków w dawnej Polsce, Kraków 1899,

* Informację podał W. Salmen, Der fahrende Musiker in europaischen Muttelatter, Kessel 1960, s. 65,

* J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, przeł. H. Szumowska–Grossowa, Warszawa 1970, s. 350.

* Poetyka, t. III, z. 1 J. Lewański, Dramat liturgiczny. Średniowieczne gatunki dramatyeczno–teatralne, Wrocław 1966.

* J.Michalak, Zarys liturgiki, Płock 1939, s. 217–218.

* Poetyka, t. III, z. 3: J. Lewański, Musterium. Średniowieczne gatunki dramatyczno–teatralne, Wrocław 1969

* Cyt. za: S. Windakiewioz, Dramat liturgiczny w Polsce średniowieczną, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Filologiczny, t. XXXIV, Kraków 1903, s. 344.

* J. Lewański, Misterium, s. 322.

* Wszechstronne omówienie zabytku zawiera: Bogurodzica oprac. J. Woronczak, E. Ostrowska i H. Feicht, Wrocław 1962.

* E. Ostrowska, O artyzmie polskich średniowiecznych zabytków językowych (Bogurodzica, Kazania świętokrzyskcie, „Posłuchajcie, bracia miła”), Kraków 1967, s. 64.

* Cyt. za: Monumenta medii aevi Mstorica, t. XVI; 8. 645 (nr 1437).

* J. Kothe, Bie deutschen Osterlieder des Mittelalters, Breslau 1939, s. 107.

* Cyt. za: T. Trzciński, Katalog rękopisów biblioteki seminaryjnej w Gnieźnie, Poznań 1904, s. 27.

* J. Woronczak, Tropy i sekwencje, s. 364–365.

* Por. H. Kowalewicz, Twórczość sekwencyjna wieków Średnich [w:] Średniowiecze. Studia o kulturze, Wrocław 1965, t. II.

* B. Herbest, Nauka prawego c%rzeScijanina, Kraków 1566, k. O₁ verso.

* Mączyński, Lexieon Latino–Polomeum, Regiomontani 1564, k. 7 verso, wyd. fototypiczne B. Olesch, Köln 1973.

* A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. I, s. 200.

* M. Czechowic, Rozmowy chrystyjańskie, Kraków 1575, M. Czechowic, Rozmowy chrystyjańskie, Kraków 1575,

* S. Wierczyński, wstęp do: Polskie wierszowane legendy średniowieczne, Wrocław 1962.

* M. Suchorowski, Wieniec pieśni żebrackich z żywotów świętych i innych podań prawdziwych, Lwów 1860, s. 14–15.

* Średniowieczna pieśń religijna polska, s. 53.

* Por. J. Nowak–Dłużewski, wstęp do: Kolędy polskie. Średniowiecze i wiek XVI, Warszawa 1966, t. I.

* B. Herbest, op. cit., k. N₂ verso i N₅ verso.

* M E. Klich, Polska terminologia chrześcijańska, Poznań 1927, S. 136 i 138.

* Por. J. Smosarski, Dialog na Boże Narodzenie. Problemu ewolucji, «Roczniki Humanistyczne» 1964, t. XII, z. 1, 8. 71–98.

* Tamże, s. 72.

* Cyt. za H. Feicht, op. cit., s. 86.

* Por. K. Grudziński, Najstarsze zabytki rękopiśmienne języka polskiego w zbiorach bernardyńskich, «Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne», t. IV: 1962, s. 361.

* A. Brückner, wstęp do: Średniowieczna pieśń religijna polska, s. 19.

* O związkach pieśni ze średniowiecznym kaznodziejstwem pisał J. Krzyżanowski, Z marginaliów średniowiecznych, «Pamiętnik Literacki)) E, XXXII: 1935, s.,421.

* Por. S. Furmanik, Z zagadnień wersyfikacji polskiej, Warszawa 1956, s. 136 i n. (tamże literatura przedmiotu).

* E. Ganszyniec, O „Modlitewniku Wacława” [w:] Modlitewnik Władysława Warneńczyka w zbiorach Biblioteki Bodlejańskiej, oprać. L. Biernacki, R. Ganszyniec, W. Podłącza, Kraków 1923, s. 43.

* Szerzej o tym pisałem we wstępie do: Polskie pieśni pasyjne, s. 35.

* Por. M. Korolko, „Pozdrawianie wszytkich członków Pana Jezusowych”. Z dziejów późnośredniowiecznej literatury pasyjnej w Polsce [w:] Z przeszłości. Warszawa 1977, s. 117–151.

* A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. III, s. 147.

* G. Dreves, C. Blume, Beimgebete und Leselieder [w:] Analeeta hymnica medii aevi, Leipzig 1893–1898, t. XV, XXI–XXXIII, XLV.

* Por. K, Górski, op. cit. t, II, s. 317–320,

* Furmanik, op. cit., s. 138.

* Por. J. Krzyżanowski, Historia literatury polskiej. Alegoryzm–preromantyzm, Warszawa 1964, s. 84.

* S. Furmanik, Podstawy wersyfikacji polskiej, Warszawa 1947,

* M. Dłuska, Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej,. Kraków 1948, t. I.

* J. Krzyżanowski, op. eit., s, 77–83.

* Por. S. Vrtel–Wierczyński w: Recenzje i sprawozdania, «Kwartalnik Historycznym t. XXXIX: 1925, s. 361–363.

* J. Hrabak, Polski ośmiozgłoskowiec średniowieczny [w:] Prace ofiarowane Kazimierzowi Wóycickiemu, Wilno 1937, s. 111–124.

* Uwagi o strofice oparto głównie na wynikach pracy zbiorowej: Strofika, pod red. M. E. Mayenowej, Wrocław 1964, passim.

* M. Dłuska, op. oit., s. 89.

* A. Brückner, op. dt., s. 6.

* E. Ostrowska, op. dt.

* J. Krzyżanowski, op. cit., s. 62.

* H. Feicht, op. oit., s. 117.

* A. Brückner, wstęp do: Średniowieczna pieśń religijna polska, s. 22.