VI. Uwagi końcowe

Dorobek pieśni religijnej polskiego średniowiecza nie przedstawia się pod względem ilościowym imponująco. Pamiętać wszakże należy o fakcie wielokrotnie uwypuklanym w toku niniejszych rozważań, iż mamy do czynienia z materiałem fragmentarycznym, w niektórych rodzajach wycinkowym, a nierzadko nieudolnym w przekazie tekstowym z winy kopistów.

Zasoby średniowieczne — zaznaczał Brückner we wstępie do pierwszego wydania tego zbioru — zniszczył jednak czas, pożary, niedbałość, więc posiadamy dawne pieśni często tylko w późnych odpisach, z XVI w. dopiero^*.

Trudno nawet obecnie, po kolejnych stratach w stanie naszego posiadania ustalić, jaki rzeczywisty procent średniowiecznej pieśni zachował się do naszych dni. O istnieniu wielu tekstów dowiadujemy się bowiem z szeregu przypadkowych wzmianek źródłowych, niekiedy tak ogólnikowych (jak np. o pieśniach dyngusowych), że nie potrafimy nawet w przybliżeniu zrekonstruować ich treści.

Średniowieczna pieśń religijna w języku polskim należy w znakomitej większości do twórczości anonimowej. Anonimowość ta — dodajmy — nie wynika z jakiegoś przypadkowego zagubienia nazwisk autorów, czy nieuświadomionego niedbalstwa ówczesnych kronikarzy twórczości literackiej. Kultura całego średniowiecza jest w przeważającej mierze kulturą anonimów. Nie znamy autorów naszych pieśni religijnych jak i autorów innych dzieł tak samo, jak nie znamy nazwisk architektów i budowniczych gotyckich katedr. Jeżeli przypadkiem znajdujemy informacje o imiennym autorstwie jakiejś pieśni, to zgodnie ze średniowiecznym obyczajem będzie to tylko imię połączone przyimkiem z nazwą miejscowości, w której autor się urodził. i tak np. osobę i imienną twórczość bł. Ładysława z Gielniowa, autora kilku zidentyfikowanych tekstów pieśniowych, znamy dokładniej dzięki istniejącym aktom jego procesu beatyfikacyjnego i zachowanej kronice bernardyńskiej z tego okresu, spisanej przez Jana z Komorowa, o którym z kolei nie wiadomo nic prócz tego, że napisał wartościową kronikę. Zupełnie nic jednak nie wiemy np. o takim Szczepanie z Krajkowa, jednym z wielu średniowiecznych skrybów polskiego średniowiecza, który przepisując w 1407 r. wyciąg z łacińskich Moraliów św. Grzegorza zapisał po raz pierwszy (?) najstarszą, pewnie datowaną pieśń pasyjną, zaczynającą się od słów: O, wszego świata wsztek lud (1.1).

Każda właściwie pieśń średniowieczna, zachowana niekiedy w kilku różnorodnych, podobnych czy odmiennych redakcjach, to odrębny i samodzielny problem bibliograficzny, tekstowy, filologiczny, językowy, kulturowy czy historycznoliteracki. Z tego też względu wszelkie oceny uogólniające na temat tych utworów, traktowanych jako autonomiczna i jednorodna całość, nie mogą dać udanych rezultatów, badawczych i interpretacyjnych. Jedynie dokładna analiza walorów artystycznych poszczególnych utworów przynosi korzystne naukowo wyniki. Przekonuje o tym choćby opublikowana w 1962 r. zespołowa monografia poświęcona Bogurodzicy lub subtelna analiza estetyczna arcydzieła naszej liryki średniowiecznej — Żalów Matki Boskiej pod krzyżem, przeprowadzona przez Ewę Ostrowską^*. Wreszcie najlepsze rezultaty badawcze może jedynie dać wysiłek zintegrowany, obejmujący przedstawicieli różnych dyscyplin humanistycznych. Średniowieczna pieśń religijna w języku polskim niezależnie od swych walorów literackich była językowym odpowiednikiem całego zespołu wartości estetycznych malarstwa, muzyki i architektury.