Bogurodzica

w. 1 Bogurodzica dziewica […] Maryja — formy mianownika w funkcji wołacza; Bogiem sławiena — przez Boga chwalona.

w. 2 gospodzin — pan; zwoleny — z wielu wybrany.

w. 3 zyszczy—pozyskaj; spuści — spuść, ześlij.

w. 4 Kyrieleison — Panie, zmiłuj się (zwrot z greckich pieśni kościelnych).

w. 6 twego dzieła — dla twego krzciciel — chrzciciel; bożycze — wołacz od „bożyc” — syn Boga.

w. 6 napełni myśli — spełń zamiary.

w. 7 słysz — usłuchaj; jąż nosimy — którą zanosimy.

w. 8 raczy — racz; jegoż — czego.

w. 9 zbożny — tu: zasobny (dosłownie: obfity w zboże). —

w. 10 rajski przebyt — mieszkanie w raju.

w. 12 nas dla — dla nas.

w. 13 wierzyż — wierz–że; zbożny — tu: bogobojny (przymiotnik od „Bóg”).

w. 15 odjąć — odebrać; diabla stróża — diabelska opieka,

w. 17 pkielny — piekielny.

w. 18 śmierć podjął — uległ Śmierci; wspomionąć — wapomnieć.

w. 19 człowieka pirwego — człowieka pierwszego, tj. Adama,

w. 20 jenże— który; trud — umartwienie; zawiernie — prawdziwie.

w. 21 prześpieć — zyskać pomyślny wynik; zaśmiernie — pokornie.

w. 22 aliż — aż, dopóki nie.

w. 23 kmieć (łac. comcs) — towarzysz, później wysoki urzędnik książęcy; tu: rolnik.

w. 24 wiece — rada.

w. 25 domieścić — doprowadzić.

w. 28 bychom — byśmy.

w. 29 szwe (zam. wsze) — wszystkie,

w. 30 miłość — łaska; twórca — Stworzyciela.

W. 32 zwidzieć się — pokazać się.

w. 33 diabłu — od diabła.

w. 34 zastąpić — zasłonić, obronić.

w. 35 ciebie dla — dla ciebie.

w. 36 ręce, nodze — biernik liczby podwójnej od „ręka”, „noga”.

w. 37 kry — krew.

w. 38 wierzyż — wierz–że; prawy — prawdziwy.

w. 41 grzeszne — grzesznej; pieczą — staranie; ima — ma.

w. 42 otymać — odejmować, odbierać.

w. 43 przyma — przyjmuje.

w. 46 aza — niechaj; ote — ode.

w. 48 bychom — byśmy; sswyćcy — wszyscy.

I. Pieśni pasyjne

I.1 o, wszego świata wsztek lud

Jest to najstarsza, dokładnie datowana, polska pieśń pasyjna. Umieszczona w końcowej zapisce rękopiśmiennego dzieła Heinedianus conversorum, stanowiącego wyciąg z Moraliów św. Grzegorza. W zapisce tej znajduje się wiadomość, że kopistą rękopisu był Szczepan z Krajkowa, syn Tomasza, który ukończył przepisywanie tekstu w r. 1407.

Tekst z rękopisu Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. 812/1, k. 119, ogłosił w transliteracji Aleksander Brückner, Über die älteren Texte des Polnischen, Archiv fur Slavische Philologie, E. X: 1887, z. 3–4, s. 389, z incipitem: Wszego świata wszytek lud. Następny wydawca utworu, Władysław Nehring, odczytał początek pieśni jako Wwszego świata wsztek lud (Beitrdge zum Studium altpolnischer Sprachdenkmaler, Archiv für Slavische Philologie, K. XV: 1893, s. 534). W poprzednim wydaniu Średniowiecznej pieśni religijnej polskiej Brückner transkrybował Wszego świata wszytek lud i w takiej postaci utwór odnotowywany jest we wszystkich podręcznikach i bibliografiach.

Ostatnie wydanie utworu wprowadza inne, zgodne z pisownią rękopisu, odczytanie początku utworu; por. Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, oprac. M. Korolko, H. Kowalewicz, J. Puzynina przy współudziale T. Dobrzyńskiej, Warszawa 1977, s. 87. Z tego wydania pochodzi niniejsza transkrypcja.

O, wszego świata wsztek lud,

Pa<t>rz ninie na Jezu Kryst<o>w trud.

Jestli tak wielka żałość,

Jąż widziała wszego świata włość?

Jiż ji z prawem miłować jimieli

I wszegdy jego nogi całować,

Ninie ji śmieli ukrzyżować.