2. Катэгор. Асобы дзеясл. Спражэнне.
Катэг. асобы(@) дз. паказв., хто ўтвар. дз-не. Дз. мае 3@. Дзе-не м/утвар.: той, хто гавор.: працую, рамантую (1-я @); той, да каго звярт. з мовай: працуеш (2-я@); той, хто не ўдзельніч.у размове: працуе (3-я @).
Ф. мн. л. дз. паказв., ш/дз-не ўтвар-ць нек-кі @: дз. працую абазн., ш/дз-не ўтвар. 1-а @, а дз. працу-ем —дз-не ўтвар. нек-кі @.
Ф. @ дз. звяз. з ладам, лік., а у абв. ладзе — і з цяп., буд. пр. часам: я мяту, рамантую, спішу; ты мяцеш, рамантуеш, спішаш; ён, яна, яно мяце, рамантуе, спіша; мы мяцём, рамантуем, спішам; вы мецяце, рамантуеце, спішаце; яны мятуць, рамантуюць, спішуцъ.
Граматычн. паказч. @ у форм.цяп. і буд. ч., а такс. у загад. ладзе з'яўл. асабов. канчат.. Паводле знач.і ўжыв. з асабов. дзеясл. суаднос. асабов. займ. я, ты, ён (яна, яно), мы, вы, яны: я працую, ты працуеш...
Дз. пр. ч. і ўмоўн. ладу форм @ не маюць. Зн-не @ у іх перад-ца асабов. займ-мі: я вучыў, ты вучыў, ён вучыў, яна вучыла, яно вучыла, яны вучылі; я рашаў бы, ты рашаў бы, ён рашаў бы, яна рашала б, яно рашала б, яны рашалі б.
Безасабов. дзеясловы абазн. дз-не ці стан, я-я адбыв-ца самі па сабе, без @. Гэт. дз. не маюць @, не змян-ца па лік. і родах. Яны ўжыв-ца ў цяп., прош. і буд. ч. абв. ладу: днее, днела, будзе днець. У цяп. і буд. ч. безасабов. дз. супад-ць з форм. 3-й @ адз. л.: вечарэе, будзе вечарэцъ, а ў пр. часе і ўмоўн. ладзе — з ф. ніяк. р.: днела, вечарэла, цямнела; днела б, вечарэла б, цямнелася б. Як і інш. дз., безасабов. ўтв-ць ф. ўмоўн. ладу і інф-ва: вечарэла б, захаладала б; днець, цямнець, змяркацца, нездаровіцца. У безасабов. ск. яны выконв. ролю вык-ка: Хацелася павярнуцъ каня і ехаць назад у вёску.
Безасаб. дз. абазн. з'явы прыр.: падмарозіла, развіднела; фізічн. і пс-ны стан чал.: не верыцца, думаецца; дз-не невядом. або стыхійн. сілы: пашанцавала, пацягнула; магч-ць, неабх-ць дз-ня: спатрэбіцца (падумаць), залюбавацца (можна). Безасаб. дз. м/б незваротн. і зваротн.: світае, думаецца. Сярод незварот. дз. выдзял. ўласна безасаб.: захаладала, марозіць і асабов., я-я ўжыв-ца ў знач-ні безасабов. Параўн.: Людзі стаміліся, іх хіліла да сну, шумела у вушах. (Шам.) і А за вокнамі шумела навальніца.
Спражэнне дзеясл. Адрозн. дз. I і II спр. зручней за ўсё па канч. 2-й @ адз. і 3-й @ мн. л. У 2-й @ адз. л. дз. I спр. маюць канч. -еш (-эш, -аш): працуеш, нясеш, а дз. II спр.— канч. -іш (-ыш): мочыш, робіш. У 3-й @ мн. л. дз. I спр. маюць канч. -уць (-юць): працу-юцъ, нясуць, а дз.II спр. — -ацъ (-яць): мочаць, робяць, тояць.
Адроз-не п-ж дз. I і II спр.выразн. выяўл. у 3-й @ адз. л. Дз. II спр. маюць у канч. -ць: вазіць, садзіць; дз. I спр. -ць у канч. не маюць: вязе, бярэ.
Размерк. па тып. спр. дз. з націск. на аснове выклік. пэўн. цяжк-ці. У так. выпа. вызначыць тып спр. м/па неазна. ф.
Да II спр. аднос.: дз., я-я ў неазн. ф. канч. на -іцъ (-ыць), дзе -і, -ы — суф.: бачыць, бяліцъ, гутарыць, ездзіцъ, намеціць, наладзіць, прыходзіць; а такс. дз. на -аць, -ець часам з рухом. націскам: гнаць, ненавідзецъ, вярцець, цярпець.
Усе астатн. дз. з націск. на аснове і дз. хацець, гудзець належ. да I спр.: хацець — хачу, хочаш, хоча, хочам, хочаце, хочуць.
Дз. бегчы пры змянен.па @-х і ліках мае канчат. I і II спр.: бягу, бяжыш, бяжыць, бяжым, бежыце, бягуць. Гэт. дз. назыв. рознаспрагальн.
Пры спраж. дз. есці, даць назір. некатор. ас-ці. У ф. адз. л. яны маюць спецыф.канч.: 1-я @ - -м, 2-я @ - -сі, 3-я @ -сць, я-я далуч-ца да галоснага асновы: е-м, я-сі, е-сць; да-м, да-сі, да-сць. У 1-й @ мн.л. гэт. дз. маюць канч. II спр. -ім, які далуч. да асновы на -д: ядз-ім, дадз-ім. Ф. 2-й @ мн. л. ўтв-ца пры дап. канч. -сце, які далуч. да галосн. асновы: я-сце, да-сце. У 3-й @ мн. л. канч. дз. I спр. — -уць: ядуць, дадуць.