2) Мәліметтер дайындығының жабдығы

Бұл жабдық келесі тапсырмаларды шешуге көмектеседі.

- мәліметтер базасын дайындау (көбінесе күрделі өзара байланыс болатын және көлемді),

- мәліметтер базасына сұраныстарды формалаудың мықты құралдары арқылы ыңғайлы рұқсаттар ұйымдастыру,

- кезекті талдау үшін максималды ыңғайлы форма түрінде сұраныстар нәтижелерін алу,

- есеп берудің мықты генераторларын қолдану.

Түрлі деңгейдің желілерінің функциялануы және арналуы, мәліметтер мен санцияланбаған қолданудың қорғаныс технологиясының ерекшеліктері қойылады.

Жабдықтарды салыстыру

Ең алдымен екі жабдық та шешім қабылдау үрдісін қамтамасыз етуге арналған екенін айтуға болады. Бірақ біріншісі ең жақсысын таңдау мақсатымен альтернативтерді салыстыруға арналған, ал екіншісі – кезекті талдау үшін шешім қабылдау мақсатымен мәліметтер дайындығына.

Бірінші жабдық біріншіден, ұсыныстарды беру үшін қажетті барлық ақпарат жинақталған болуы керек, екіншіден, ол таңдау үлгісі түрінде болуы керек: "альтернатив + критерий + баға". Сондықтан екінші жабдық біріншіге дайындық кезеңі деуге болады, себебі ол мәліметтерді дайындайды, бірақ таңдаудың берілген үлгісі формасына айналдырмайды. Екінші жабдыққа "шешім қабылдау үшін мәліметтерді дайындау жүйесі" деген атау келеді.

ШҚҚЖ-ға қатысты түрлі көзқарастар болғанына қарамастан, кеібір жалпыға танылған сипаттамалар және ерекшеліктер келтіруге болады, мысалы, мыналар сияқты:

- ШҚҚЖ мақсаты – шешім қабылдау үрдісінің автоматтануында емес, шешім қабылдау үрдісінде оның тиімділігін өсіру мақсатымен жүйе мен адам арасындағы өзара әрекеттесуіндегі кооперацияларды жүзеге асырылады;

- ШҚҚЖ құрастырылған және құрастырылмаған тапсырмалар үшін шешім қабылдауда менеджерлерге көмекке арналған;

- ШҚҚЖ қолдайды, менеджерлермен шешімді өңдеумен ауыстырмайды;

- ШҚҚЖ мәліметтерді де, үлгілерді де қолданады;

- ШҚҚЖ үш негізгі тапсырмаларды шешеді:

а) мәліметтерді енгізу;

б) мәліметтерді сақтау;

в) мәліметтерді талдау.

Идеалды ШҚҚЖ келесі негізгі сипаттарға ие:

1) әлсіз құрастырылған шешімдермен оталайды;

2) түрлі деңгейдің ШҚА үшін арналған;

3) топ және жеке қолдану үшін адапталған болуы мүмкін;

4) өзара келісілген, сонымен қатар кезекті шешімдерді қолдайды;

5) шешім қабылдаудың үш фазасын қолдайды: интеллектуалды бөлігі, жобалау және таңдау.

6) топтық ШҚА тапсырмалар шешу кезінде пайдалы болатын әр түрлі стильдер мен шешім әдістерін қолдайды;

7) икемді болып табылады және ұйым сияқты, оныңм қоршауының өзгерістеріне бейімділеді,

8) қолдану мен модификацияда қарапайым;

9) шешім қабылдау үрдісінің тиімділігін жақсартады;

10) адамға компьютер көмегімен шешім қабылдау үрдісімен басқаруға мүмкіндік береді, керісінше емес.

ШҚҚЖ қамтамасыз етуге тиісті:

- компьютерде, шешім қабылдау адамдары (ШҚА) немесе/және қосылған компьютерлік желіде толтырылған ақпаратқа тез рұқсат;

- математикалық немесе эвристикалық үлгілерді негізделеген интерактивті имитация мен оңтайландыруды қамтамасыз ету;

- бұрын шешім қабылдауда қолайлы кезеңде ШҚа қолдану үшін жағдайда мәліметтерде базаларында табу;

- экспертті жүйе білім базаларында қосылған өз саласында жақсы мамандарды қолдану;

- ШҚА формасы үшін қолайлы нәтижелерді беру.

Бұл жүйелер жұмыс істейтін мәліметтеріне байланысты ШҚҚЖ шартты түрде жедел және стратеиялық деп бөлуге болады.

Жедел ШҚҚЖ қаржы-шаруашылық үрдістерімен басқаруда оыс жағдайжа өзгеруіне тез елеуге арналған.

Стратегиялық ШҚҚЖ түрлі көздерден жинақталатын түрлі ақпараттар көлемін талдауға бағдарланған.

ШҚҚЖ (Executive Information Systems, ИСР). Негізінен олар өндірістік және қаржылық қызметтің негізгі аспектілері орындалу уақыт режимінде бейнеленетін кәсіпорынның транзакционды ақпаратты жүйелерден мәліметтер негізінде құрылған соңғы жиындарына ие.

Екінші типтің ШҚҚЖ шешім қабылдау үрдісі жүрісінде қолдануға ыңғайлы етіп түзілген мәліметтердің жеткілікті терең талқылануын болжамдайды. Осы деңгейдің ШҚҚЖ ажыратылмас құраушысы шешім қабылдау ережелері болып табылады, біріктірілген мәліметтер негізінде менеджерлерге (ШҚА) өз шешімдерін түсіндіруге, тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді. Екінші типтің ШҚҚЖ соңғы уақытта белсенді дамуда.

Басқару шешімдерін қолдаудың автоматты жүйелерінің негізгі тапсырмалары келесідей:

– табу, толтыру және басқару бойынша білімдерді тиімді пайдалануын қамтамасыз етеді;

– қызметтің икемді жоспарлау мүмкіндігін қамтамасыз ету;

– өзара әрекеттесетін жақтар арасында икемді ақпараттық ауыстырымды қамтамасыз ету;

– басқарылатын шешімдер ықыластарын үлгілеуді қамтамасыз ету;

– басқарылатын шешімдер қабылданатын тиімділіктің көрсеткіштерінің мониторингі.

ШҚҚЖ жобалау критерийі ақпараттық жүйе сияқты:

Басты критерий – ШҚА ақпараттылығының жақсылығы. Ақпараттылықтың дәрежесі – ақпараттың нақты деңгейінің талап етілетінге қатынасы. Ақпараттағы қажеттілік – олардың арасында айырмасы.

Ақпараттармен қамтамасыз ететін көмекші критериялар болып табылады:

- ақпараттар саны (толық);

- оның мәнділігі;

- дәлдік;

- сенімділік;

- түсінімділік (мысалы, семантты қателердің облмауы);

- маңыздылық;

- иілімділік;

- ақпараттық үрдістің экономикалық тиімділігі (ақпараттан кірісі мен оған шығысы қатынасы).

ШҚҚЖ жобалау және өңдеу кезінде келесі принциптерді қолданған жөн:

– басқарудың мемлекеттік органдарының құрылыстық бөлімшелерінің жетекшілері үшін түрлі салаларда аналитикалық есеп берудің формалау;

– кесте редакторында шығаруға мүмкіндігі бар талдау түрінде және оларды көру үшін ыңғайлы мәліметтер есеп беруін ыңғайлы визуалды келтіру;

– негізгі салалы көрсеткіштерін талдау үшін ыңғайлы құралдары: сала бюджетін орындау, ақшалы құралдарды шығару инамикасы, космостық қызмет, саланың қаржы-экономикалық көрсеткіштерінің сыртқы бюджетті құралдардың құрылысы, саттискалық мәліметтер, кадрлы потенциал;

– формалау (жабдық) және басшылықтың қажеттіліктерінің өзгеруі бойынша икемді аналитикалық есеп берулерді алу мүмкіндігі;

– мәліметтерді өңдеу уақыты және есеп берулердің формаларын формалау минималды болуы керек;

– ақпаратты-аналитикалық мәліметтердің сақтандыруының периодты толтырылуы.

– статискалық мәліметтер мен қаржылық көрсеткіштерімен есеп берудің генерациясы.

Басқарылатын шешімдер қабылдауды қолдаудың кешендік жүйесі космостық аймақтың бірдей ақпараттық кеңістік (БАК) негізінде дамуы керек. БАК бірдей нормативті-құқықты акттар, космостық аймақтың және бірдей технологиялық стандарттарының бірдей теле коммуникациялы инфрақұрылғысы негізінде формаланады.

4.3 Шешім қабылдауды қолдаудың автоматты жүйелерін құру технологиясы

4.3.1 Шешім қабылдауды қолдаудың автоматты жүйелерінінің архитектурасы

Автоматталған ШҚҚЖ – әрқашан интерактивті, қиын аналитикалық үлгілерді, мәліметтерді біріктіре отыра басқару шешімдерінқабылдауда менеджерге (немесе жетекшіге) көмектесуге жасалаған және әлсіз құрастырылған және құрастырылмаған шешім қабылдау қолдай алатын бірдей мықты жүйеде бағдарламалық қамтамасыз ету үшін пайдаланушылар үшін ыңғайлы компьютерлік жүйе.

ШҚҚЖ құрылысы әр түрлі авторлармен түрліше келтіріледі. Автоматталған ШҚҚЖ жалпы құрылысының негізгі құраушысы болып табылады:

1) мәліметтермен басқару жүйешелері (the data management system - DBMS);

2) үлгілермен басқару жүйешелері (the model management system – MBMS);

3) білім жүйешелері (the knowledge engine);

4) пайдаланушы интерфейсі (the user interface);

5) пайдаланушылар (the user(s)).

Мәліметтермен басқару жүйешелері өзіне мәліметтер базасын (ақпараттар сақтау орны), прецеденттер базаларын (ақпараттар түзілу жағдайында бұрын орын алған сақтау орны) қосады.

Үлгілермен басқару жүйешелері жүйенің аналитикалық мүмкіндігін қамтамасыз ететін үлгі базаларын өңдеу мен қолдауын қамтамасыз етеді және экономикалық-математикалық, статистикалық, геоақпараттық, басқару және басқа үлгілер болады.

Білім жүйешелері өзіне білім базаларын, сәйкесінше шешім қабылдауды қолдау үшін ақпараттардың түзілуі мен талдауы қамтамасыз етілетін ережелер жинағын қосады.

Пайдаланушы интерфейсі ШҚҚЖ-ң ШҚА-мен интерактивті өзара әрекетін қамтамасыз етеді.

Ереже сияқты ШҚҚЖ жаға процедураларды қосатын және сәйкесінше жаңа талаптармен жүйеге қосылғандарды модернизациялай алатын модульді құрылысқа ие болу керек.

1 суретте ШҚҚЖ жалпы құрылысы көрсетілген.

1 сурет – ШҚҚЖ жалпы құрылысы

1 суреттен шешім қабылдауды қолдаудың жүйесі 3 негізгі құраушыға ие: мәліметтер базасын, үлгі мен бағдарламалық қамтамасыз ету жүйесі.

Мәліметтер базасы – қолдану аймағына жеңіл рұқсат үшін ұйымдастырылған топ немесе қосымша қатарынан ағынды немесе тарихи мәліметтер жиынтығы.

Үлгі – ШҚҚЖ пайдалануышылар үшін жасалынған математикалық және аналитикалық үлгілер жиынтығы. Үлгі – құбылыстармен байланысты немесе құраушыларды түсіндіретін абстрактілі келтіру.

ШҚҚЖ үшінші құраушысы –мәліметтер базасы мен эталонды нұсқамен жүйені пайдалушылар арасындағы қарапайым өзара әркеттестігін қамтамасыз ететін бағдарламалық қамтамасыз ету жүйесі. Бағдарламалық қамтамасыз ету жүйесі үлгілі негіздеи үлгілерді құрумен, сақтаумен және қалпына келтірумен басқарады. ШҚҚЖ бағдарламалық қамтамасыз ету жүйесі пайдаланушы мен ШҚҚЖ арасындағы диалогты қолдайтын пайдаланушың икемді интерфейсін, қолданудағы жеңіл, графикалықты қамтамасыз етеді.

Бүгінде ШҚҚЖ аналитикалық қосымшасының орындалуына бағдарланған әбзелді құралдардың кейбір түрлі жеткілікті арнайыландырылған катеорийлары бар:

– статикалық DSS құралы (Decision Support System) — дәстүрлі реглементтелген есеп берулер және бизнес-диаграммалар.

– динамикалық DSS немесе OLAP (On-Line Analytical Processing) құралы.

Статикалық талдаудың элементтері тәжірибеде барлық әсер ететін салалы ақпараттық жүйелерде қарастырылған. Осындай әдістің кемшіліктері салалар функцияларының жаңа жағдайлары үшін динамикалық талдау әдісінің ШҚҚЖ рамкасында тапсырманы ендіру тұрады.

Мәліметтер өңдеу интеллектуалдылық дәрежесі бойынша талдау кезінде талдау тапсырмасының үш класына бөледі және сәйкесінше оларды шешу технологиялары:

Ақпараттық-іздеу. Жүйе сәйкесінше алдын ала анықталған сұраныстармен қажетті мәліметтер іздеу жүзеге асырылады. Тапсырманың бұл класы реляционды СУБД және SQL тілін қолданумен статикалық сұраныстар базасында ақпаратттық-іздеу талдау жүйесінің құрылуымен шешіледі.

Жедел-аналитикалық. Жүйе топтық және аналитикке қажетті жалпы мәліметтердің кез келген түрінде өндіреді. Бұл жағдайда алдын ала аналитикке қажетті сұраныстарды болжау мүмкін емес. Тапсырмалардың бұл класы мәліметтердің көп өлшемді талдау концепциясын қолданушы OLAP мәліметін жедел аналитикалық өңдеу технологиясын қолданумен жедел талдаудың жүйесін құрумен шешіледі.

Интеллектуалды. Жүйе мәліметте толтырылған функционалды және логикалық заңдылықтарды іздеу, табылған заңдылықтарды түсіндіретін немесе нақты ықтималдылықпен кейбір үрдістердің дамуын болжамдайтын үлгілер мен ережелердің құрылуын жүзеге асырады. Тапсырманың бұл класы Data Mining (мәліметтерді алу) алгоритмдері мен әдістерін жүзеге асыратын интеллектуалды талау жүйесін құрумен шешіледі.