IV. Estetyka

Estetyka już w XVIII w. (zwłaszcza w Anglii) miała charakter psychologiczny i empi-

ryczny, w XIX w. (zwłaszcza w Niemczech, gdzie ją uprawiano najwięcej) weszła w sferę

ogólnych dociekań filozoficznych, apriorycznych, spekulatywnych, odbiegła od faktów,

zajmowała się ideałem abstrakcyjnym piękna. W drugiej połowie wieku, gdy zapanowały prądy

•minimalistyczne, musiał ten stan rzeczy wywołać reakcję. Najogólniej dał jej wyraz Fechner

oświadczając, że tej spekulatywnej, metafizycznej estetyce „od góry" —chce przeciwstawić

naukową, empiryczną estetykę „od dołu". Estetyka od dołu, nad którą wówczas zaczęli

piacować jednocześnie różni ludzie w różnych krajach, miała dwie postacie:

brała za przedmiot fakty albo zewnętrzne, albo wewnętrzne. Inaczej mówiąc, badała albo

sztukę, albo przeżycia estetyczne.

l. Badania nad sztuką usiłowały przedstawić, jak sztuka powstała i jak wytworzyła się

wielka różnorodność jej form. W Anglii rozważano to zagadnienie zwłaszcza ze stanowiska

biologicznego. Darwin przedstawił sztukę jako czynnik selekcji płciowej, Spencer zaś jako

rodzaj gry potrzebnej w walce o byt, bo ćwiczącej sprawność zmysłów. James Sully w latach

1874- 1876 i Grant Allen w 1877 r. rozwinęli szczegółowiej estetykę na podłożu ewolucyjnym.

We Francji Taine tłumaczył, dlaczego sztuka w różnych czasach i miejscach przyjmowała

różne formy: tłumaczył to środowiskiem i momentem historycznym. A w Niemczech Gotfryd

Semper stosował rozważania natury technicznej:

tłumaczył formy sztuki wymaganiami materiału, jakim się posługuje, i narzędziami, jakich

używa.

91

2. Drugiemu kierunkowi badań estetycznych, biorącemu za przedmiot przeżycia estetyczne,

Fechner dat postać nie tylko empiryczną, ale eksperymentalną. W Yorschule der Aesthetik z

1876 r. opisał po raz pierwszy metodycznie robione eksperymenty estetyczne. Zasady, na

jakich opierała się estetyka, były psychologiczne. Była to np. „zasada progu" (że jedynie

wrażenia o dostatecznej sile działają uczuciowo); albo „zasada współdziałania estetycznego"

(że z połączenia wielu źródeł zadowolenia estetycznego powstaje zadowolenie większe niż

suma tego zadowolenia, jakie by dało każde źródło z osobna);

albo „zasada jednolitego zespolenia różnorodności" (że do zadowolenia estetycznego potrzeba

nie tylko jedności, ale też różnorodności i zmiany, bez nich bowiem wytwarza się wrażenie

jednostajności, pustki, ubóstwa); albo „zasada kojarzenia" (że w zadowoleniu estetycznym,

jakie nam dają oglądane przez nas rzeczy, wyobrażenia z nimi skojarzone mają udział

częstokroć nie mniejszy niż one same).

Eksperymenty, jakie przeprowadził Fechner i jego pierwsi następcy, dotyczyły spraw

bardzo prostych, raczej składników tego, co się nam podoba, niż samych podobających się

rzeczy. Dotyczyły prostych barw i figur geometrycznych, kwadratów czy kół, co do których

ustalano, jakie i kiedy podobają się najwięcej. Fechner robił te eksperymenty z nadzieją, że

przez nie ustali, jakie figury i barwy są piękne. Zakładał bowiem, że piękne są te, o których jest

stwierdzone z laboratoryjną dokładnością, iż się podobają. Wierzył w laboratoryjne i

statystyczne odnalezienie prawdziwego piękna.

Niebawem jednak te zamierzenia eksperymentalnej estetyki musiały ulec redukcji:

zrozumiano, że w ustaleniu, co jest piękne, nie pomogą statystyki i aparaty. Mogą one

natomiast ustalić coś innego: mianowicie, co dzieje się w świadomości człowieka doznającego

wrażeń estetycznych. Pierwotny swój cel obiektywny estetyka eksperymentalna zamieniła tedy

na subiektywny: eksperymenty, które miały służyć Fechnerowi do estetyki obiektywnej, dały

owoce w psychologicznej. Jednym z pierwszych, którzy poprowadzili ją w tym duchu (już w

XX w.), był profesor Warszawskiej Wolnej Wszechnicy, Jakub Segał.

3. Estetyka psychologiczna dążyła od razu do ogólnej teorii przeżyć estetycznych. Teorii

takich było wiele, pochodzących głównie z Niemiec. Więc hę d oni styczna:

że przeżycia estetyczne cechuje po prostu doznawana w nich przyjemność. Albo forma-

listyczna: że tylko przyjemność wywołana przez formalne właściwości przedmiotów (szkoła

Herbarta: Zimmermann, Hanslick). Albo funkcjonalistyczna: że tylko przyjemność

spowodowana samym funkcjonowaniem umysłu (K. Groos). Albo i luz jon i-styczna: że

przeżycie estetyczne jest świadomym poddawaniem się złudzeniu (K. Lange) i doznawaniem

uczuć pozornych (E. v. Hartmann). Albo że polega na kontemplacji (H. Siebeck, Wundt, O.

Kiiipe), na oderwaniu się od własnej osobowości (H. Munster-berg). Albo że, przeciwnie,

przeżycie estetyczne ma źródło we wczuwaniu własnych uczuć w rzeczy (F. Th. Yischer, w

szczególności Lipps).

Teorii było tedy bardzo wiele. Każda była oparta na jakichś obserwacjach czy ekspe?

rymentach, każda ujawniała częściową prawdę, ale — robiła z niej powszechną. Ze sobą zaś

były w wyraźnej niezgodzie. I nie było jednej estetyki, ale tyle, ile różnych teorii. Liczyły się z

faktami i o tyle stanowiły postęp w stosunku do spekulatywnej estetyki początku XTX w.,

natomiast były raczej cofnięciem się w stosunku do czysto obserwacyjnej estesr tyki X VII I w.

I estetyka, oderwawszy się od filozofii i wszedłszy na drogę psychologiczną, empiryczną,

eksperymentalną, nie stała się przez to od razu wzorową nauką, tak samo jak się nią nie stała

logika ani etyka.

92

TEORIA POZNANIA W NIEMCZECH:

NEOKANTYZM I EMPIRIOKRYTYCYZM

W owych czasach na pierwszy plan w Niemczech wysunęło się zagadnienie poznania.

Filozofia stalą się epistemologią, l to bardzo ekskluzywnie. Wysuwała tezę, że filozofia, która

nie zaczyna od analizy poznania, jest bezkrytyczna, bo krytycznie o żadnym zjawisku nic nie

można powiedzieć, póki nie jest ustalone, czy i jak je można poznać. A nawet jeszcze bardziej

ekskluzywnie: że bezkrytyczna jest filozofia, jeśli na tym zagadnieniu nie kończy, bo inne

zagadnienia są zagadnieniami bytu, którego poznanie jest subiektywnie uwarunkowane i który

sam w sobie uchwycony być nie może.