I. Psychologia

Wydaje się dziwne, że psychologia nie stała się już wcześniej normalną nauką szczegółową.

Miało to zapewne dwie przyczyny. Przede wszystkim tę, że umysł ludzki skierowany jest

normalnie na zjawiska zewnętrzne i znacznie trudniej jest mu się skupić na wewnętrznych; a

przy tym trudno mu je ująć, tak bardzo są nieuchwytne i złożone. Po wtóre zaś, psychologia

obejmowała sprawy życiowo najważniejsze, a takie sprawy człowiek skłonny jest rozstrzygać

ogólnie, a priori, a nie w trybie stopniowo postępujących naprzód badań naukowych; zbyt są

doniosłe, by można było ich rozstrzygnięcie cierpliwie odkładać, aż się znajdą odpowiednie

metody.

Natomiast zaczątki psychologii naukowej istniały od dawna: niektóre podstawowe prawa

życia psychicznego znali już starożytni, a scholastycy umieli szczegółowo rozróżniać funkcje

psychiczne. Sztukę zaś introspekcji posunęli daleko Francuzi i Anglicy ^•YIII wieku. Jednakże

raczej zbierali poszczególne obserwacje, niż przeprowadzali systematyczne badania. A

jednocześnie na pierwszym planie była „racjonalna" psychologia i snuła swe aprioryczne

konstrukcje, które wielu ludziom wydawały się pewniejsze od wszystkich obserwacji.

85

„Książka, Jaką bym najchętniej napisał" — mówił F. A. Lange — „byłaby krytyką

psychologii, wykazującą, że większa część tej «nauki» jest gadaniną i łudzeniem samego siebie.

Stanowiłaby po Kaniowskiej Krytyce czystego rozumu następny wielki krok naprzód". Książki

tej nie napisał, a jeszcze za jego życia dokonała się w psychologu przemiana. Nowi

psychologowie drugiej połowy XIX w. potraktowali ją jako naukę empiryczną, podobną do

przyrodniczych. Niektórzy uważali ją już wręcz za naukę przyrodniczą, boć do przyrody należą

zjawiska fizjologiczne, stanowiące podłoże psychicznych. Wszyscy zaś twierdzili, że nie jest

nauką filozoficzną i że ma być „psychologią bez duszy". Rozumieli przez to, że nie jest

spekulatywną nauką o substancji duchowej, lecz empiryczną o zjawiskach psychicznych.

1. PSYCHOLOGIA INTROSPEKCYJNĄ ANGLIKÓW. Z wszystkich narodów Anglicy posiadali

najwięcej tradycji w empirycznych badaniach psychologicznych. Tradycja ta szła od Locke'a,

którego dzieło nie było właściwie niczym innym, jak tylko opisową psychologią. Introspekcyjną

psychologię poznania w XVIII w. uprawiali Hume, Hartley czy Priestley, introspekcyjną

psychologię przeżyć moralnych — Hutcheson, Hume czy Smith, a przeżyć estetycznych —

Home czy Burkę. Była to psychologia nie eksperymentalna, ale empiryczna, nie laboratoryjna,

ale operująca bogatym materiałem życiowym. Była opisowa, ale także genetyczna. Była nie

tylko empiryczna, ale empirystyczna, bo całe życie psychiczne wywodziła z wrażeń i kojarzeń.

W początku XIX w. wydała sławny traktat Jamesa Milla. Do Milla zaś i do całej tej tradycji

nawiązywała dalej psychologia angielska i w drugiej połowie XIX wieku, w tym samym czasie,

gdy psychologia kontynentalna, tej tradycji nie posiadająca, szukała nowych dróg. Głównym

psychologiem był teraz w Anglii Aleksander Bain, autor dwu wielkich dzieł: The Senses and the

Intel-lect, 1858, i The Emotions and the Will, 1859. Dodał wiele nowego materiału i szczegóło-

wych pomysłów, ale zasadniczo został przy dawnym typie psychologii angielskiej z jej metodą

introspekcyjną i teorią empirystyczna i asocjacjonistyczną. Korzystał z niego Spencer, który do

psychologii angielskiej dodał nowy motyw: ewolucjonizmu.

2. PSYCHOLOGIA EKSPERYMENTALNA NIEMCÓW. Psychologia miała na kontynencie dalej

sięgające ambicje: stać się nauką nie tylko empiryczną, ale eksperymentalną. Zaczęła

uzupełniać introspekcję, doświadczenie wewnętrzne, specjalnie obmyślanymi eksperymentami.

Stwierdzała nie zwyczajne fakty, lecz wywoływane umyślnie, obserwowane w warunkach

laboratoryjnych, poddawane dokładnej kontroli, mierzone na specjalnych aparatach.

Od 1875 r. W. James organizował w Stanach Zjednoczonych eksperymenty psychologiczne

w uniwersytecie Harvarda. W Europie fizyk i fizjolog H. Helmholtz udostępnił swą berlińską

pracownię fizjologiczną psychologom. Wreszcie w 1879 r. Wilhelm Wundt założył w Lipsku

pierwszą specjalną uniwersytecką pracownię psychologiczną. Inicjatywa ta znalazła od razu

wielkie uznanie i rozgłos. W latach 1880- 1900 psychologia eksperymentalna stała się

największą nowością naukową, a pracownia Wundta Mekką dla studentów z całego świata.

Łączono z nią oczekiwania najwspanialsze: że czynności umysłu w sposób najbardziej naukowy

i ścisły zbada i wymierzy. Ale traktowano ją bardzo wąsko: w Lipsku i innych pracowniach

miano przekonanie, że jedynie wrażenia zmysłowe nadają się naprawdę do badania

eksperymentalnego. Do nich też na ogół ograniczano eksperymenty. Co prawda, wierzono, że

stanowią one właściwą osnowę życia psychicznego i że znając wrażenia zmysłowe znamy całe

życie psychiczne. I do końca stulecia badania

86

eksperymentalne nie wyszły poza te najbardziej elementarne procesy. Z natury rzeczy były też

monotonne i mało wydajne. Prowadzone były przeważnie przez Niemców. Wielki psycholog

amerykański W. James powiedział kiedyś o ich pracach, że inny naród nie byłby wytrzymał

takiej nudy.

3. PSYCHOLOGIA FIZJOLOGICZNA. Mniej więcej jednocześnie z przejściem do metody

eksperymentalnej w psychologu odbyło się częściowe przesunięcie jej badań z samych zjawisk

psychicznych na ich somatyczne odpowiedniki. Nie była to całkowita nowość;

już w poprzednim stuleciu Anglik Harvey i Francuz Cabanis tak właśnie chcieli uprawiać

psychologię. Jednakże pozostali wówczas osamotnieni; teraz zaś wszyscy chcieli psychologii

„fizjologicznej". Zadaniem jej było zbadać anatomiczne i fizjologiczne warunki, w których

powstają zjawiska psychiczne. Badania jej byly na granicy fizjologii, w szczególności fizjologii

narządów zmysłowych i mózgu, a częściowo wychodziły nawet poza tę granicę, były więcej

fizjologią niż psychologią.

Psychologia fizjologiczna miała w zasadzie być tylko jednym ze specjalnych działów

psychologii, czy nawet tylko dyscypliną pomocniczą dla psychologii: ale ze względu na swą

obiektywność, przyrodniczość, na możliwość eksperymentów i dokładnych pomiarów wydała

się wówczas nieporównanie najważniejszym działem psychologii, rozrosła się i pozostawiła w

cieniu inne jej działy, a przede wszystkim psychologię ogólną, badającą same zjawiska

psychiczne, a nie ich warunki. W szczególności fizyk i fizjolog H. Helmholtz w pracach

ogłaszanych od 1856 r. pchnął naprzód psychofizjologię widzenia i słyszenia, wyjaśniwszy, jak

pracuje oko i ucho, jak oczy postrzegają odległość i przestrzeń, jak z niewielu barw

pierwotnych powstaje wielobarwne widzenie. Postępy tych badań były tak szybkie, że już w

1874 r. W. Wundt mógł zestawić je systematycznie w wielkim 3-tomowym dziele, które nosiło

nazwę Psychologii fizjologicznej. Dużą zresztą część jej zajmowały wywody czysto

anatomiczne i fizjologiczne oraz opis aparatów używanych do eksperymentów

psychologicznych: część właściwie psychologiczna niewiele wychodziła poza zakres wrażeń

zmysłowych.

Psychologia fizjologiczna miała w zasadzie podać tylko somatyczne warunki powstawania

zjawisk psychicznych; ale ci, co ją uprawiali, przeważnie sądzili, że warunki te są naprawdę

przyczynami zjawisk psychicznych. I dlatego byli przekonani, że rozwijane przez nich działy

fizjologii stanowią najistotniejszą część samej psychologii.

4. PSYCHOFIZYKA. Ówczesne badania psychologiczne objęły nie tylko stosunek zjawisk

psychicznych do fizjologicznych, ale także do zjawisk zewnętrznych, stanowiących ich

podniety.

Fizjolog E. H. Weber zauważył, że stosunek wrażenia i podniety nie jest prosty: podnieta

musi wzrastać proporcjonalnie do już działającej podniety, jeżeli ma wywołać dostrzegalny

przyrost wrażenia. I jeśli podniety wzrastają w postępie geometrycznym, to wrażenia w

arytmetycznym. W fakcie tym, zaobserwowanym przez Webera. G. Th. Fe-chner dopatrzył się

fundamentalnego prawa życia psychicznego i podjął systematyczne badania nad stosunkiem

między podnietą a wrażeniem, którym dał nazwę „psycho-fizyki". W 1860 roku wydał

Elemente der Psychophysik. Był przekonany, że dokonywa rzeczy o największej doniosłości, że

mierząc stosunek podniety i wrażenia podaje w ścisłych liczbach stosunek świata fizycznego i

psychicznego, że rozwiązuje empirycznie odwieczne metafizyczne zagadnienie stosunku ciała i

duszy. Było to złudzenie, ale przyczyniło się do nadania badaniom psychologicznym charakteru

ilościowego, do zainicjowania — jak ją później nazwano — „psychometrii".

87

5. PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA. Badania eksperymentalne nie wychodziły poza niższe formy

życia psychicznego. Wundt, największy ówczesny autorytet, był nawet zdania, że jego form

wyższych badać bezpośrednio w ogóle niepodobna, nie tylko eksperymentalnie, ale i

introspekcyjnie: można je badać tylko pośrednio, poprzez ich wytwory zewnętrzne, społeczne.

Dlatego w psychologii społecznej czy „etnopsychologii" widział niezbędne uzupełnienie

indywidualnej, radził, że o wyższych formach psychiki może pouczyć tylko język, sztuka,

religia, prawo itd. One dopiero wskazują, do czego umysł ludzki jest zdolny. Pierwsze

systematyczne studia w tej dziedzinie prowadzili koło połowy stulecia dwaj uczniowie Herbarta,

Lazarus i Steinthal, a w 1900 r. Wundt i w tej dziedzinie zaczął dokonywać obszernego

zestawienia wyników w swej wielkiej Vólkerpsychologie. Obejmowała ona psychologię mowy,

mitu, religii, społeczeństwa, prawa, cywilizacji, historii.

6. PATOPSYCHOLOGIA FRANCUZÓW. We Francji psychologia była inspirowana przez

angielską, a potem przez niemiecką. Jednakże posiadała swą odrębność: obficie posługiwała się

materiałem psychiatrycznym dla Wyjaśnienia psychologii normalnej. Zapoczątkował myśl tę

wielki neurolog Charcot, potem stosował ją uczeń jego Pierre Janet oraz T. Ribot (1839-1916),

którego książka, z 1870 r., o współczesnej psychologii angielskiej była dla Francji manifestem

odłączenia psychologii od filozofii. Metoda psychiatryczna doprowadziła do rewizji dogmatu

„o jedności duszy", a także do uznania podobieństwa psychiki normalnej i chorej.

Z tych postaci psychologii drugiej połowy XIX wieku najtypowsze były jej postacie

niemieckie, zwłaszcza psychofizjologia i psychofizyka. Badały one zjawiska psychiczne

pośrednio, poprzez fizyczne. Sądziły bowiem, że same zjawiska psychiczne nie poddają się

ścisłemu i obiektywnemu ujęciu. Jednym ze źródeł tego poglądu było to, iż psychologię

uprawiali prawie wyłącznie przyrodnicy. Fechner był pierwotnie profesorem fizyki, a Wundt

fizjologii; fizykiem i fizjologiem był Helmholtz; fizjologiem również, szczególnie dla

psychologii fizjologicznej zasłużonym — Holender Donders; na wpół medykiem był Lotze.

Psychologia somatyczna i ilościowa uchodziła wówczas w postępowych kołach naukowych za

jedyną postać psychologii prawdziwie naukowej. Psychologia Bren-tany, empiryczna, ale nie

eksperymentalna i mało interesująca się fizycznym podłożem zjawisk", uważana była w owych

czasach za zacofaną.

7. PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA ANGLIKÓW. W tym samym czasie powstała w Anglii

psychologia innego jeszcze typu. Była zjawiskiem odosobnionym, mało typowym dla epoki, jej

przekonań i upodobań. Inicjatorem jej był głównie Francis Galton (1822 - 1911). Był uczonym

amatorem, ale o wielkiej różnorodności zainteresowań i niezwykłej pomysłowości. Za wzór

psychologii brał nie fizykę, jak Niemcy, lecz biologię. Badał człowieka nie w odosobnieniu, lecz

w związku z otoczeniem. Zapalony zwłaszcza do eugeniki i dla niej uprawiający psychologię,

nadał jej bardziej życiowy i praktyczny charakter. Zapoczątkował metodę biograficzną, studia

nad historią psychologiczną rodzin, badania psychicznego podobieństwa bliźniąt, porównywanie

psychologiczne ras. Podczas gdy Niemcy, a wśród nich zwłaszcza Wundt ze swą szkołą,

interesowali się w psychice tym, co wspólne wszystkim ludziom, Galton zapoczątkował

psychologię różnic indywidualnych. Szukał sposobów określania indywidualnych zdolności i

przez to zapoczątkował metodę „testów". Stosował też w psychologii metody statystyczne, a

także metodę ankiet, która w słynnych jego badaniach nad obrazowym myśleniem wykazała w

myśleniu wielką różnorodność typów. Gdy Niemcy zajmowali się głównie elementami życia

psychicznego,

on badał właśnie większe jego całości i na tej drodze znalazł zagadnienia i metody, które

okazały się zagadnieniami i metodami przyszłości.

Psychologia — zwłaszcza ta najtypowsza: niemiecka, fizjologiczna — unikała związków z

filozofią; jednakże ich nie uniknęła. Nie mogła nie zająć stanowiska w sprawie stosunku zjawisk

psychicznych i fizycznych — i stała się terenem sporu paralelistów z interakcjo-nisfami. Nie

mogła też nie zająć stanowiska w sprawie natury świadomości — i stała się terenem sporu

substancjalistów z aktualistami. Ale sympatie epoki były wyraźne:

niewątpliwą przewagę mieli paraleliści, twierdzący, że wzajemne oddziaływanie duszy na ciało i

ciała na duszę nie jest możliwe. Tak samo przewagę mieli aktualiści, twierdzący, że pojęcie

substancji w psychologii nie ma w ogóle zastosowania. Przewagę też mieli intelektualiści,

.mający przedstawienia za stany pierwotne, a wolę za wtórną, choć wielki Wundt był

woluntarystą. Przewagę mieli ci, co umysł uważali za bierny, przypisywali mu jedynie zdolność

biernej percepcji, a odmawiali mu czynnej i samodzielnej „aper-cepcji". Przewagę mieli ci, co

za przedmiot psychologii uważali tylko treści świadomości, bo o aktach sądzili, że nie podlegają

introspekcji.

Dla filozofii ówczesnej psychologia miała znaczeni? podwójne. Najpierw, sama miała być

nauką samoistną, szczegółową, przyrodniczą czy do przyrodniczej podobną, od filozoficznych

stanowisk, systemów i wiecznych sporów niezależną. Miała więc realizować ten ideał

naukowości, od którego tradycyjna filozofia była tak bardzo daleka.

Po wtóre zaś, wzbudzała nadzieje, że zajmie miejsce całej tradycyjnej filozofii, że do niej

dadzą się sprowadzić inne nauki: logika, etyka, estetyka. I filozofowie ówcześni, zwłaszcza

najbardziej reprezentatywni dla epoki, wywodzili, że zagadnienia logiczne, etyczne, estetyczne

są naprawdę zagadnieniami psychologicznymi.