II. Okres drugi

l. Począwszy od roku 1918, po odzyskaniu niepodległości, zmieniły się warunki dla nauki polskiej. Do

dwu dawnych uniwersytetów przybyły cztery nowe: w Warszawie, Poznaniu, Wilnie, Lublinie.

Wychodziły teraz cztery specjalne pisma filozoficzne: oprócz

363

„Przeglądu Filozoficznego" w Warszawie, ..Ruch Filozoficzny" (od 1911) i ..Studia Philo-sophica" (od

1935) we Lwowie oraz ..Kwartalnik Filozoficzny" w Krakowie (1922- 1948). Wszystkie miasta

uniwersyteckie utworzyły stowarzyszenia filozoficzne. Zorganizowane zostały zjazdy polskich filozofów

(we Lwowie w 1923, w Warszawie 1927 i w Krakowie 1936).

Filozofii, która niedawno była w Polsce po części w rękach amatorów, uniwersytety i związki

naukowe dały teraz charakter zawodowy, regularny, zrzeszony, akademicki. Wysiłki Mahrburga,

Weryhy, Twardowskiego zrobiły swoje: organizacja filozofii została przeprowadzona i filozofia rozwijała

się w normalnych ramach, takich samych, co w wielkich krajach najbardziej dla filozofii zasłużonych.

Niektóre katedry zajmowali nadal uczeni poprzedniego pokolenia, Twardowski i Wartenberg we Lwowie.

Heinrich w Krakowie, Massonius i Lutosławski w Wilnie, Kozłowski w Poznaniu. Jednakże znaleźli się

na katedrach także młodzi uczeni, wychowankowie polskich uniwersytetów.

Podobnie jak w innych krajach, można i w Polsce w okresie po 1918 roku oddzielić jeszcze dwie

fazy, z których jedna się kończy, a druga zaczyna koło r. 1930. Jednakże przełom ten był mało istotny w

porównaniu z tym, jaki w Polsce nastąpił poprzednio, i dlatego można te dwie fazy traktować razem, by

je łącznie przeciwstawiać tamtej pierwszej. zakończonej przed pierwszą wielką wojną.

2. Nie było i teraz ważniejszego prądu w Europie, o którym by nie dyskutowano w Polsce.

Wiadomości o nich przychodziły szybko, ale też zainteresowanie nimi na ogół szybko ustępowało

zainteresowaniom nowym. Bergsonizm i pragmatyzm, neokantyzm i konwencjonalizm, które poruszały

umysły ,w poprzedniej fazie filozofii, utraciły wiele ze swej aktualności. Inne teorie zajęły ich miejsce.

Fenomenologia znalazła rzecznika w Ingardenie; idee Diitheya w Zygmuncie Lempic-kim (1886-

1943, profesor germanistyki w Warszawie), Durkheima w Stefanie Czar-nowskim, neowitalizm — w

Bohdanie Rutkiewiczu (1887-1933, profesor w Lublinie). O nowej teorii poznania informował Adam

Wiegner. Ale te różnorodne prądy z zewnątrz nie zapuściły w Polsce głębszych korzeni.

3. Tymczasem dokonała się w filozoficznej myśli polskiej głęboka przemiana: zanik prądów

maksymalistycznych, metafizycznych, które objawiły się były na przełomie stuleci. Wartenberg nie miał

uczniów. Abramowski niewielu. Brzozowski miał ich tylko między historykami literatury, ;i czas jego

powodzeń minął dosyć szybko. Mesjanizm jeśli miał wyznawców, to jedynie w postaci, jaką mu dał

Wroński, nie w tej, którą Lutosławski uważał za polską filozofię narodową: i jeśli ich miał, to nie w

kołach akademickich, lecz w Związku Mesjanistów. Pisarze, którzy — jak np. Adam Żółtowski (profesor

w Poznaniu) — zachowali sympatie metafizyczne, dawali im wyraz już tylko w pracach historycznych

(Żółtowskiego Filozofia Kanta, 1923, i Z)('.KY//T('.S, 1937).

4. Jedyną większą grupę zajmującą się ontologią i reprezentującą pełny system filozoficzny stanowili

tom iści. Kierunek ich miał od 1918 r. główny ośrodek w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, ale i poza

tym wiele innych ośrodków.

Pierwszymi przedstawicielami nowej scholastyki, tej, która zapanowała po akcji Leona XIII i

kardynała Mercier, byli tu: ks. Franciszek Gabryl w Uniwersytecie Jagiellońskim i ks. Kazimierz Wais w

Uniwersytecie Jana Kazimierza. Organizatorem Uniwersytetu Katolickiego w Lublinie i jego studiów

filozoficznych był ks. Idzi Radziszewski. Największym autorytetem w rzeczach tomizmu, a zwłaszcza

etyki tomistycznej. był domi-

364

nikanin o. Jacek Woroniecki (1879- 1948). Wśród neotomistów naczelne miejsce zajmowali: ks. Piotr

Chojnacki w Warszawie, ks. Józef Pastuszka w Lublinie, ks. Kazimierz Kowalski w Poznaniu, ks. Jan

Stępa we Lwowie, ks. Michał Klepacz w Wilnie, trzej ostatni - późniejsi biskupi. Szerszy rozgłos zyskali:

ks. Franciszek Sawicki oraz jezuici Stanisław Dunin Borkowski i F. Klinikę, ale wszyscy trzej mieszkający

poza krajem i piszący w obcych językach. Światowej sławy historykiem scholastyki był Konstanty

Michalski ze Zgromadzenia Misjonarzy w Krakowie. Do udoskonalenia nowej scholastyki metodami

nowoczesnej logiki dążyli ks. Jan Salamucha (1903 - 1944), profesor krakowski, zamordowany przez

Niemców w r. 1944. i l. M. Bocheński, dominikanin, profesor w Rzymie, potem we Fryburgu. Jak w

innych krajach, tak też i w Polsce filozofia chrześcijańska, choć zasadniczo była tomistyczna. nie była nią

wyłącznie: odchylenie ku pozytywizmowi reprezentował ks. Stanisław Kobyłecki, profesor w Warszawie,

a odchylenie ku spirytua-lizmowi i irracjonalizmowi - ks. Augustyn Jakubisiak (1884- 1945). który osiadł

w Paryżu i tam zebrał grono oddanych uczniów.

5. Pojawił się również system o przeciwnej tendencji, naturalistyczny: autorem jego byt Stanisław

Ignacy Witkiewicz (1885-1939), malarz, dramaturg, powieściopisarz. teoretyk sztuki i literatury, obrońca

najskrajniejszych, awangardowych, formalistycznych doktryn estetycznych, który w ostatnich latach życia

poświęcił się filozofii. Jego ogólna teoria bytu była z jednej strony pluralistyczna, monadystyczna. a z

drugiej materialistyczna:

Rzeczywistość składała się wedle niej z monad materialnych, ale zbudowanych organicznie.

zorganizowanych i zindywidualizowanych; toteż o budowie świata więcej mówi biologia niż fizyka

{Pojęcia i twierdzenia implikowani' prze: pojęcie Istnieniu, 1935).

6. Do innego jeszcze systemu doszedł Roman Ingarden. (1893-1970), profesor lwowski. Ten uczony,

aktywny i wielostronny, był ontologiem i systematykiem w okresie. kiedy w polskiej filozofii panowała

specjalizacja i historia, należał do fenomenologów, gdy Polska ciążyła do pozytywizmu. Był uczniem

Husserla, ale nie przejął jego idealizmu. Husserl widział w przedmiotach rzeczywistych wytwory

intencjonalne, zależne od aktów czystej świadomości, którym przypisywał byt absolutny: a Ingarden

przeszedł do realistycznego pojmowania świata rzeczywistego. Drogę doń utorował sobie nie tylko bada-

niami z zakresu teorii poznania (najpierw w Stanowisku teorii poznania ir systemie nauk filozoficznych,

1925). Postawił sobie za zadanie poddać analizie przedmioty bezspornie intencjonalne, aby je

skonfrontować z realnymi. Tymi przedmiotami są dzieła sztuki. Najpierw zanalizował dzieła sztuki

literackiej [Das literarische Kunstwerk, 1930), a potem i inne. Była to droga oryginalna: przez teorię

sztuki do ontologii. Dzieła sztuki, choć mają podstawę w przedmiotach realnych, jak druk czy malowidło

— bez nich dzieła sztuki nie miałyby intersubiektywnej tożsamości i nie byłyby dostępne dla odbiorców

— są jednakże wytwarzane intencjonalnie przez artystę, a rekonstruowane i konkretyzowane przez

odbiorcę. Jakby przy okazji, Ingarden rozwinął filozoficzną teorię sztuki i estetyki. Wykazał w

szczególności, że dzieła sztuki są w swej strukturze zawsze schematyczne i wielowarstwowe. I tą

dziedziną swej pracy Fngarden oddziałał najszerzej.

Po tych badaniach przygotowawczych przystąpił do pełnego przedstawienia swych poglądów

ontologicznych, epistemologicznych i metafizycznych w dziele Spór o istnienie świata (dwa pierwsze

tomy ukazały się w 1947 i 1948). Wprowadził w nim nową metodę rozstrzygnięcia sporu: przez analizę

formy przedmiotów realnych. Zastosowanie jej doprowadziło go do odrzucenia wszystkich form

idealizmu, ale także i realizmu absolutnego,

365

domagającego się od świata pierwotności bytowej. Tymczasem świat, jako czasowy, nie jest bytem

pierwotnym. Dlatego realizm łączył się u Ingardena z kreacjonizmem,

7. Te nieliczne próby ontologii, filozoficznych syntez i systemów, choć pojawiły się w tym okresie,

nie były dlań typowe. Nie w tym kierunku szły ambicje: nie w kierunku szerokości filozoficznej teorii,

lecz jej ścisłości.

W związku z tym była specjalizacja, tak charakterystyczna dla filozofii polskiej tych czasów, przejście

od filozofii do „nauk filozoficznych", przekonanie, że filozofia ogólna nie da ścisłych wyników

naukowych, może je natomiast dać logika, psychologia czy historia filozofii.

Specjalizacja miała w dużej mierze charakter historyczny. Zajmowano się w Polsce historią filozofii

tyleż, co filozofią. Tak było zwłaszcza w Krakowie, tam stało się to już tradycją. W Uniwersytecie

Jagiellońskim uczył wspomniany już znakomity mediewista, ks. Konstanty Michalski (1879- 1947); i

szczególnie doniosłe wyniki Osiągnęła historia filozofii średniowiecznej, a także filozofii polskiej, dla

której ośrodkiem była Komisja Polskiej Akademii Umiejętności. Ze szkoły krakowskiej wyszli badacze

myśli starożytnej, jak Tadeusz Sinko (profesor filologii klasycznej w Uniwersytecie Jagiellońskim), Adam

Krokiewicz (profesor filologii klasycznej w Uniwersytecie Warszawskim); średniowiecznej, jak

Aleksander Birkenmajer; nowożytnej, jak Adam Żółtowski i Ludwik Chmaj (profesor pedagogiki w

Uniwersytecie Wileńskim); specjalnie renesansowej, jak Marian Heitzman;

specjalnie osiemnastowiecznej, jak Edward Frauenglas i Stefan Rudniański; polskiej, jak Stefan Harassek,

Władysław Horodyski, Wiktor Wąsik (profesor Wolnej Wszechnicy w Warszawie).

Ale również i inne środowiska wydały historyków: Izydorę Dąmbską, pracującą na polu filozofii

starożytnej, Bogumiła Jasinowskiego (profesor Uniwersytetu Wileńskiego), historyka filozofii

późnostarożytnej, Stefana Swieżawskiego — średniowiecznej, Bohdana Kieszkowskiego —

renesansowej, ks. Pawła Siwka (profesor Gregorianum w Rzymie) — nowożytnej, Adama Zieleńczyka

(profesor Wolnej Wszechnicy w Warszawie) — specjalnie polskiej. Szeroki zakres zagadnień

historycznych obejmował Narcyz Łubnicki. Z prac Benedykta Bornsteina najcenniejsze były historyczne.

W pracach swych z historii prądów umysłowych B. Suchodolski szeroko uwzględnił filozofię.

8. Szkoła lwowska, pozostająca pod wpływem Twardowskiego, ubocznie zajmowała się historią,

głównie zaś systematyką. Tylko niektórzy jej przedstawiciele, jak Tadeusz Czeżowski (dyrektor

Departamentu Szkół Wyższych, potem profesor w Wilnie), prowadzili badania zarówno historyczne jak

systematyczne. Szkoła zajmowała się najwięcej analizą pojęć, jako zadaniem podstawowym a mogącym

być wykonywanym ściśle i naukowo;

w analizie pojęć uwzględniała oba ich aspekty, subiektywny i obiektywny, czyli psychologiczny i

logiczny. Twardowski sam pracował najwięcej na pograniczu psychologii i logiki;

natomiast wśród jego uczniów nastąpił podział: jedni stali się specjalistami w zakresie psychologii, inni

zaś w zakresie logiki.

Większość psychologów zajmujących katedry psychologii wyszła ze szkoły lwowskiej, mianowicie:

Władysław Witwicki (zarazem słynny tłumacz Platona) i Stefan Baley w Warszawie, Stefan Błachowski

w Poznaniu, Mieczysław Kreutz we Lwowie. Reprezentowali oni różne kierunki: Witwicki został

najbliższy poglądom Brentany, Kreutz zbliżał się do behawioryzmu, Baley — do psychologii głębi.

Obok nich działali psychologowie wywodzący się z innych środowisk. Przede wszystkim

366

krakowscy uczniowie Władysława Heinricha, ale także wychowankowie zagranicznych uniwersytetów:

Jakub Segał ze szkoły wurzburskiej, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej, pionier estetyki

psychologicznej: Józefa Joteyko ze szkoły brukselskiej, ucząca również w Wolnej Wszechnicy, pionierka

psychologii wychowawczej; Paweł Kucharski ze szkoły paryskiej (Pierona), który pozostał w Paryżu;

Stefan Szuman, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, czynny na polu psychologii dziecka, estetyki,

filozofii życia: Albert Dryjski, znawca psychoanalizy i parapsychologii; Józef Pięter, pionier „biografii

ogólnej";

Włodzimierz Szewczuk, autor prac o psychologii postaci.

9. Logika rozwinęła się w Polsce w swej nowoczesnej postaci matematycznej. Pierwszy w Polsce

potraktował ją w ten sposób jeden ze starszych uczniów Twardowskiego, Jan Łukasiewicz (1878 - 1956;

Zasada sprzeczności u Arystotelesa, 1910), a wkrótce w tym samym kierunku poszedł Stanisław

Leśniewski (1887- 1939; O podstawach matematyki. 1927- 1931). Ci dwaj wybitni logicy byli profesorami

warszawskimi i wytworzyli w Warszawie ośrodek badań logistycznych o światowej sławie. O roli ich była

już mowa. Ze szkoły ich wyszedł docent warszawski Alfred Tarski (ur. 1902), obecny profesor

Uniwersytetu Kalifornijskiego, którego prace na Zachodzie jeszcze przed drugą wojną zyskały rozgłos.

Logistyka warszawska wywarła rozległy wpływ na filozofię polską. Studia logistyczne nie ograniczały się

do Warszawy. W Krakowie zainicjował je profesor matematyki, Jan Sleszyński. W Krakowie też, gdzie był

docentem, a potem we Lwowie, gdzie był powołany na katedrę, prowadził je Leon Chwistek (1884- 1944:

Granice nauki, 1935), myśliciel wielostronny i nieco ekscentryczny, matematyk, filozof, estetyk, malarz,

którego nazwisko spopularyzowała teoria „wielości rzeczywistości".

10. Znaczny był ruch na pograniczu filozofii. W szczególności filozofia medycyny miała w Polsce

tradycję od Chałubińskiego. W początku XX wieku posiadała w Królestwie dwu pionierów: jednym z nich

był omówiony już poprzednio Władysław Bie-gański, lekarz częstochowski, autor wielu prac czysto

filozoficznych, ale także Logiki medycyny (1908); drugim — Edmund Biernacki (1866- 1911), lekarz

warszawski, wynalazca „odczynu Biernackiego", a zarazem autor filozoficznych Zasad poznania

lekarskiego, 1902, znanych i poza Polską w przekładach: niemieckim i rosyjskim. Bezpośrednio po

odzyskaniu przez kraj niepodległości, w 1920, powstała w Uniwersytecie Jagiellońskim katedra historii i

filozofii medycyny, pierwsza na świecie katedra tego przedmiotu. Objął ją Władysław Szumowski (1875-

1954), związany w filozofii z lwowską szkołą Twardowskiego, późniejszy autor Historii medycyny

filozoficznie ujętej (1935). A w r. 1924 Adam Wrzosek, profesor historii medycyny w Poznaniu,

zapoczątkował specjalne wydawnictwo „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny".

11. Koleje filozofii prawa były inne. W końcu poprzedniego stulecia była w zaniedbaniu: panujący

wówczas historyzm i pozytywizm odżegnywał się od ogólnych rozważań o prawie. Jeden Władysław

Daisenberg — epigon czy prekursor idealistycznych systemów — miał rozległe zamierzenia filozoficzne

(Dzieje filozofii prawa i państwa, 1874). Edmund Krzymuski, który na przełomie dwu stuleci wykładał

filozofię prawa w Uniwersytecie Jagiellońskim, skłaniał się do poglądów Kanta (Teoria karna Kanta,

1882, Historia filozofii prawa, 1924). Sytuacja zmieniła się od początku XX wieku: zainteresowania filo-

zoficzne wśród polskich prawników wzrosły. Początkowo szczególnym powodzeniem cieszył się

normatywistyczny idealizm Kelsena. Ale odkąd w Polsce osiadł Petrażycki, jego myśl oddziałała najsilniej.

Przede wszystkim w Warszawie, gdzie wykładał i gdzie po jego

367

w Wilnie, że

w ten •

ważne. „.

jeśli się c w

ogóle. ma l

na pr

14. P(

zainteresc

poznania

złowski, t

docenci 1<

przez Nie

sowania v

profesor ' i

Henryk

zarówno i n i

na Sztej

baumowa

wała się l

fizyki nie w

Warsza\

Z doś\

językozna' z

papieróv

wyrosła z

raczej niż

15. Ań

lalach posi

uczniów. (

poczynanii

antyfiloz

zofii. a prz

postawa zi

Nie był i

póz n a wc-

ina tycz n o-

1 i oczywiste

relatywizm

Na tyn-skim.

Koło

najradykali

ływanie był

Koła. Całk

metody i [•

U Łuk;

śmierci powstało Towarzystwo im. Petrażyckiego. Drugi ośrodek wpływów Petrażyckiego stworzył w

Wilnie uczeń jego, Jerzy Lande. Jednocześnie inny kierunek w filozofii prawa rozwinął, na terenie

Poznania, Czesław Znamierowski (1888 - 1967): zaczął swą działalność jako filozof, a przeszedłszy do

teorii prawa, zachował w niej postawę ściśle filozoficzną:

praca jego miała charakter analityczny, była kierowana wytrwałym dążeniem do wprowadzenia jasnych

pojęć, precyzyjnego języka (fochtciwow pojęcia teorii pra\vii. 1924). Z dzieła. treści etycznej (Oceny i

normy) ukazały się w omawianym okresie tylko poszczególne rozdziały, całość zaś wyszła drukiem

dopiero w r. 1957.

12. Specjalizacja polskiej filozofii wynikała z jej nastawienia. Przeważał w niej bowiem kierunek

analityczny, stawiający sobie zadania częściowe, monograficzne, przygotowawcze, przeprowadzający

analizy pojęć, a odkładający syntezy filozoficzne. Był opozycją przeciw filozofii spekulatywnej, ale też

nie był identyczny z pozytywizmem. Był odeń bardziej otwarty, nie przesądzał, jakie będą wyniki badań,

jakie ich granice, które z walczących stanowisk okaże się ostatecznie słusznym.

Kierunek ten powstał w Polsce nie przypadkiem: wyszedł od Twardowskiego. który miał największy

wpływ na młode pokolenie, a uczniowie jego zaszczepili ten sposób filozofowania całej Polsce. Pozycję

swą zawdzięczał także temu, że inne. ambitniejsze kierunki. które poprzednio w Polsce przewodziły, nie

dały oczekiwanych wyników.

W takim rozumieniu filozofii Polska XX wieku nie była odosobniona; była szczególnie bliska

austriackiej szkole Brentany i brytyjskiej szkole analitycznej. W jednym wypadku zachodziła zależność, w

drugim zbieżność. Od Brentany. którego Twardowski był uczniem. wywodził się pośrednio ten kierunek

myśli polskiej. Szkoła brytyjska zaś i polska powstały niezależnie: ale powstawały w podobnych

warunkach, jako reakcja przeciw systemom spekulatywnym. Od przekładu Zagadnień filozofii Russella

przez Siłbersteina w 1913 r. i Zaściel etyki Moore'a przez Znamierowskiego w 1919 — zaczął się kontakt

Polski, a zwłaszcza Warszawy, ze szkołą brytyjską.

13. Analityczny, szczegółowy, monograficzny charakter polskiej filozofii tych czasów objawił się

dobitnie w teorii wartości. Z etyki wyszła wprawdzie w 1916 r. książka krakowskiego profesora Witolda

Rubczyńskiego(1864 - 1938), mająca aspiracje do syntezy i przejęta idealizmem — ale była mało typowa.

Nieporównanie typowsze były szczegółowe analizy pojęć etycznych, jakie przeprowadzała Maria

Ossowska w Warszawie, lub kon-spektowe zestawienia, jakie robił Marian Borowski ze szkoły lwowskiej

(1879- 1938). Prace te zajmowały bądź realistyczne stanowisko moralistów angielskich, bądź też stano-

wisko socjologiczne, traktując wartości jako wytwory warunków społecznych.— Kotarbiński

przygotowywał, pod nazwą „prakseologii", nową dziedzinę badań, zbliżoną w pewnym sensie do

etycznych: ogólną teorię sprawnego działania.

Podobnie było też w estetyce. Michała Sobeskiego (1877 - 1939). profesora w Poznaniu, obrona

obiektywnej metody w estetyce i, nie dokończona zresztą. Filozofia sztuki. 1917, mniej były typowe dla

epoki niż studia o charakterze psychologicznym Segała. niż formalistyczna teoria sztuki Witkiewicza, niż

pluralizm Chwistka. niż szczegółowe rozważania wychowanków szkoły warszawskiej i lwowskiej,

Stanisława Ossowskiego. Mieczysława Wallisa i Leopolda Blausteina.

Ograniczanie się w filozofii do tego, co można twierdzić bezspornie i ściśle, stanowczo przeważało w

Polsce, jednakże nie było powszechne. Inne stanowisko reprezentował w etyce i estetyce Henryk

Elzenberg (1887- 1967), w latach międzywojennych profesor

368

24 — Historia

w Wilnie, autor studiów i esejów (zebranych w 3 tomy dopiero w latach 1963 - 1966). Sądził, że w ten

sposób nie dochodzą do głosu zagadnienia najważniejsze, że traci się czas na mato ważne. „Jednym z

najgorszych fałszów, jakie można głosić, a które wciąż się głosi, to że jeśli się coś nie da powiedzieć

jasno, niedwuznacznie, z precyzją, nie należy tego mówić w ogóle. Twórcze pomysły stale przychodzą w

postaci, która te zalety wyklucza; maksymalna precyzja zawsze i wszędzie — to jest urojenie maniaków".

14. Podobnie było w teorii poznania, która zresztą zeszła na drugi plan wobec zainteresowań

logicznych i psychologicznych. Jeśli była uprawiana, to głównie jako teoria poznania naukowego. Jeszcze

w XIX w. teorią nauki zajmowali się Mahrburg i Ko-złowski, teraz nowy bodziec dał jej Heinrich. 2 jego

szkoły wyszli czynni na tym polu docenci krakowscy: Bolesław Gawecki, Joachim Metallmann (ur. 1889.

zamordowali} przez Niemców w 1942), autor wielkiej książki o determinizmie. Ale podobne zaintere-

sowania wystąpiły też i w innych środowiskach; z lwowskiego wyszli Zygmunt Zawirski. profesor w

Poznaniu i Krakowie (1882- 1948, L 'ero/lit ion ck' Ul iiolion i/u /(7«/;s. 1935). i Henryk Mehiberg,

autorzy prac o pojęciu czasu, a także Izydora Dąmbska. pracująca zarówno na polu filozofii

systematycznej, jak i historii filozofii: z warszawskiego Janina Sztejnbarg-Kotarbińska, autorka prac o

determinizmie. i Janina Hosiasson-Linden-baumowa, autorka prac o indukcji; na terenie Paryża

podobnymi zagadnieniami zajmowała się Helena Konczewska {Problemc ile la subsluncc, 1935). O

nowych drogach fizyki niezmordowanie informował Czesław Białobrzeski, profesor fizyki teoretycznej w

Warszawie, kładąc nacisk na ich konsekwencje światopoglądowe, zwłaszcza indeterminizm.

Z doświadczeń humanisty wyszedł w swych rozmyślaniach filozoficznych znakomity językoznawca

Jan M. Rozwadowski; ale jego praca ostatnia. Prawią źycici. nie dokończona. z papierów pośmiertnych

wydana (1937). wyjątkowe w filozofii polskiej tych lat zjawisko. wyrosła z doświadczeń życia, „z nędzy

życia jednostkowego", była dziełem mądrości raczej niż nauki.

15. Analityczna filozofia przeszła w Polsce ewolucję, przybierając w dwudziestych latach posiać

znacznie skrajniejszą niż ta,jaką miała u Twardowskiego i pierwotnie u jego uczniów. Było to w

związku.z zajęciem się logiką matematyczną: w świelle jej wymagań poczynania filozoficzne wydały się

nienaukowe, l wytworzyła się wśród filozofów postawa antyfilozoficzna. Ostrożność Twardowskiego w

filozofii przeszła w niechęć do filozofii. a przynajmniej do filozofii dotychczasowej. Szczytowy punkt

swój ta ant\ filozofie/na postawa znalazła w przemówieniu Łukasiewicza na Zjeździe warszawskim w

1927 roku

Nie był to prąd w Polsce powszechny, ale objął grupę dość znac/ną. Dla niej naukowi;

i poznawczą wartość posiadał) tylko fakt) stwierdzane empirycznie i dochodzenia malc-matyczno-

logiczne; dla niej pojęcia i pewniki były formowane nie na podstawie intuicji i oczywistości, lecz tylko

konwencyj. Szła ku nominalizmowi. konwencjonali/mowi. relatywizmowi.

Na tym tle nastąpiło zbliżenie polskiej filozofii z pozytywistycznym Kołem Wiedeńskim. Koło

powstało właśnie w tym czasie, gdy analityczna filozofia w Polsce weszła w s\\;i najradykalniejszą fazę.

Więc też stało się dla niej pożądanym sprzymierzeńcem. Odcl/ia-ływanie było wzajemne: zwłaszcza

teoria prawdy Tarskicgo wpłynęła na rozwój poglądów Koła. Całkowitych zwolenników zresztą nie miało

ono w Polsce: ceniono tu r;ic/cj jcyo metody i program niż. wyniki.

U Łukasiewicza walka z filozofią miała szczególny odcień: gard/ii Uot\cln.'/;i'i'wŁi

24 — Historia filozofii t. III 3^0

lilo/olią. natomiast wierzył, /e, posiadłszy takie narzędzia jak logika matematyczna, rozwiąże zagadnienia

filozoficzne, a nawet metafizyczne. Teoria poznania pozytywistów i kantystow. która je miała za

nienaukowe, sama była nienaukowa. Łukasiewicz nie był iiOiTiinalist4 ani relatywistą. Sadził, że błądziła

Filozofia, ale na dobrej drodze jest zdrowy rozsądek i ten pełny realizm, który teoria poznania niesłusznie

potraktowała jako ..naiwny".

16. Filozofia analityczna doszła wszakże do ogólniejszych koncepcji filozoficznych, /wlaszcza u

Kotarbińskiego i Ajdukiewicza.

Koncepcja Tadusza Kotarbińskiego (ur. ISS6). profesora warszawskiego, była matcrialistyczna

{Eleiwnty leorii poznimiu, logiki i nii'toilolof,ii, 1929). Zaprzeczał istnieniu me l\lko przedmiotów

psychicznych, ale także ..zdarzeń", „stanów rzeczy", „stosunków". ..własności", a więc tego wszystkiego,

co zajmuje najwięcej miejsca w rozważaniach filo-/ofów. Są to tylko hipostazy pojęć, abstrakcje. Nie ma

walki, są tylko wojska walczące:

nie ma świadomości, są tylko ciała świadome: nie ma deszczu, są tylko spadające krople;

nie ma sprawiedliwości, są tylko sprawiedliwi sędziowie. Trudności myślowe i nierozwią-/alne zagadnienia

pochodzą stąd, że używamy wyrazów oznaczających fikcje i, poddając •Je ich sugestii, fikcje bierzemy za

rzeczywistość. A tymczasem naprawdę istnieją tylko rzeczy. Stanowisko to (podobne do tego, do którego

doszedł pod koniec życia Brentano) Kotarbiński nazywał „reizmem" lub „konkretyzmem". Nazywał je

także „pansomatyz-mem". dla zaznaczenia, że istoty świadome są zawsze istotami cielesnymi. Nazywał je

też „radykalnym realizmem": nazwę tę dawał specjalnie poglądowi, że tzw. treści świadomości, jakości

zmysłowe, barwy czy dźwięki, są również fikcjami. Nie jest prawdą, jakobyśmy postrzegali barwy, dźwięki

itd. i na ich podstawie wnosili dopiero o rzeczach, jak to chcieli realiści krytyczni: postrzegamy

bezpośrednio rzeczy.

17. Koncepcja Kazimierza Ajdukiewicza (1S90-1963). profesora lwowskiego, brała za punkt wyjścia

język i jego reguły. Kto by nie odpowiedział twierdząco na pytanie. czy każdy kwadrat jest czworobokiem,

dałby dowód, że nie rozumie wyrazów „kwadrat", ..czworobok" itd. Kto nie uznaje zasady sprzeczności i

mówi, że coś może być i zarazem nie być. ten wskazuje, że nie rozumie wyrazu „nie". Sądy dyktowane

przez takie reguły są sądami apriorycznymi: są powszechnie ważne, to znaczy: jest logicznie niemożliwe.

hy ]e ktokolwiek odrzucał.

Reguły te prowadzą tedy do zdań powszechnie ważnych: ale z drugiej strony, wprowadzają do nich

czynnik umowności. Ogół sądów jakiegoś języka („perspektywa światowa tego języka") jest zależny nie

tylko od doświadczenia, ale także od aparatu pojęciowego jęz\ka. A ten jest umowny, częściowo dowolny.

Konsekwencją tego jest konwencjo-nalizm i to nie częściowy, jak u Poincarego. lecz powszechny,

„radykalny", jak go nazywał Ajdukiewicz.

Natomiast konwencjonalizm nie pociąga za .sobą relatywizmu: bo choć możliwe są ro/ne aparatury

pojęciowe, to nie jest możliwe, by sąd prawdziwy w jednej aparaturze h\ ł fałszywy w innej. Nie pociąga

też za sobą idealizmu, bo nie wynika zeń, by poznawany przez nas świat był zależny od aparatury

pojęciowej: to tylko „perspektywa świata" jest od niej zależna. Jest ona zbiorem sądów o świecie, ale nie

światem. Zmieniając aparaturę. stawiamy światu inne pytania, i to czyni, że otrzymujemy inne

odpowiedzi: świat się przez to nie zmienia, a tylko my rozpatrujemy inną jego stronę. Idealiści wytwarzają

|io/or\ słuszności dla swego poglądu tym. że używają języka, w którym mowaJest o poznawaniu ^wiata.

nie o świecie: w języku ich wypowiedzi tylko pozornie traktują o świecie.

370

Konwencjonalizm nie przemawia tedy przeciw realizmowi. Natomiast ogranicza empiryzm. Nie jest

prawdą, jakoby twierdzenia były zależne tylko od doświadczenia, skoro są też zależne od języka. Nie

tylko zdania empiryczne są prawdziwe, nie tylko one dotyczą rzeczywistości: i nie ma racji, by jedne

uważać za naukowe.

Konwencjonalizm nie implikuje reizmu ani nominalizmu. Odpowiedź na pytanie. czy istnieją

powszechniki, zależy od przyjętego języka. W języku reistycznym nie ma dla nich miejsca, bo posiada on

nazwy jednego tylko typu. Ale możliwy jest też język z wieloma typami logicznymi, w którym „istnieć"

ma wiele znaczeń i w którym bez sprzeczności można mówić o bytach ogólnych.

18. Taki był stan filozofii polskiej w okresie między wojnami. Druga wielka wojna zastała ją w stanie

kwitnącym: utworzone już były warsztaty pracy filozoficznej i dorastało nowe pokolenie badaczów.

wykształcone od początku w szkołach polskich i przygotowane do pracy. Zostało to zniszczone przez

okupantów między 1939 a 1944 rokiem. Ogromna część młodszego pokolenia wyginęła w bitwach lub

została wymordowana w obozach niemieckich. A ogromna część warsztatów nauki, bibliotek, instytutów

naukowych została zdewastowana, zrabowana, zrównana z ziemią. Dla Polski więcej jeszcze niż dla

innych krajów lata te zamknęły epokę ważną i bujną, ale krótką i nie dokończoną. A rok 1945 zaczął

epokę nową.

ZESTAWIENIA

POJĘCIA I TERMINY

Które z pojęć i terminów używanych dziś w filozofii są wytworem ostatniego dopiero okresu? Przede

wszystkim wiele z tych, które -oznaczają stanowiska filozoficzne: a więc pragmatyzm, inttiicjonizm,

humanizm. uniwersalizm i personalizm, insiriimenlalizni. ps\'clio-lof;izm i antypsycholoyizm. formalizm

(zarówno logiczny, jak etyczny i estetyczny). rca/izni bezpośredni, operacjonizm, .fizyk ulizm. empiryzm

radykalny. e^zystencjalizm. heliawior\'zm. psychologia pastwi i całości. psyciwlogiu ^/ehi. A także

terminy oznaczające nowe dyscy pliny filozoficzne, jak teoria przedmiotom', jak aksjoloyiu. czyli teoria

wartości.

Dużo nowych pojęć i terminów powstało również w metodologii: zaczęto mówić o systemie

dedukcyjnym, zupełności i hezsp rzecznosci systemu, rozstrzyf,alnosci zdaniu. weryfikacji i falsyfikacji.

redukcji (w przeciwstawieniu do dedukcji), funkcji zdaniowej. zdaniu protokolarnym, teorii typów,

metaleorii. Pojęcia te i terminy wytworzone zostah przeważnie przez logistyków i przedstawicieli

logistycznego pozytywizmu. Ale rozpowszechniły się też inne, jak prawo statystyczne, używane przez

teoretyków fizyki, lub redukcja transcendentalna, wprowadzona przez Husserla.

Psychologia, oderwawszy się od filozofii, formowała sobie sama swą terminologię.. jednakże niektóre

z jej terminów powstały w ramach filozofii lub też przeszły do nici. jak strumień świadomości,

pochodzący od Jamesa, lub kompleks i siiblirnacju. pochod/aci." od Freuda.

v" teorii poznania i ontologii powstało mało nowych nazw : najwięcej w szkole feno

menologicznej, operującej własnym słownictwem; ale przeważnie nie wyszły poza nią. W początku

stulecia rozpowszechniło się nieco terminów Bergsonowskich (jak elan vital lub diiree), a po drugiej

wojnie egzystencjalistycznych (jak egzystencja}. Własną terminologią posługiwał się marksizm. Najmniej

nowych tworów językowych wydała filozofia analityczna: świadomie bowiem trzymała się mowy

potocznej. Ale to, że nowa filozofia w pewnej przynajmniej części, od mowy szkolnej, dostępnej jedynie

wtajemniczonym, wróciła do mowy zwyczajnej i prostej, jest zasługą przede wszystkim filozofii

analitycznej.

CHRONOLOGIA

Poglądy filozoficzne XX wieku zostały przedstawione powyżej w takim mniej więcej porządku, w jakim powstały.

Ale jest inny jeszcze ich porządek chronologiczny: w jakim się rozpowszechniały. Rozpowszechniały się szybciej niż w

stuleciach poprzednich. Bergson ogłosił pierwszą swą książkę w r. 1889, a koło 1900 był już u szczytu sławy. Rozgłos

Einsteina przyszedł piorunująco. Kolo Wiedeńskie ogłosiło swój program w 1929 r., a w 1934 zaczęło już swe wielkie

międzynarodowe zjazdy. W niektórych wypadkach rozgłos teorii wyprzedzał nawet opublikowanie jej głównych dzieł:

tak było z pragmatyzmem i z idealizmem szkoły marburskiej.

A jest jeszcze irzccia chronologia; nie dziel i poglądów, lecz ludzi, którzy je stworzyli, pokoleń, które im dały

początek. Otóż część myślicieli, którzy zaważyli na filozofii XX wieku, urodziła się jeszcze w l połowie XIX wieku:

Mach i Brentano w 1838. Peirce w 1839, James i Cohen w 1842. Avenarius w 1843, Nietzsche i Richł w 1844, Boutrou\

w 1845. Z tych, którzy dotąd w XX w. mieli światowy rozgłos, jeden tylko Sartre urodził się w XX wieku. Ogromna

zaś ich większość przyszła na świat w II połowie poprzedniego stulecia. Przy tym niektóre lala okazały się szczególniej

płodne w wybitnych myślicieli; zwłaszcza lata 1852 - 1X59. Yaihinger i Schubert-Soldern urodzili się w 1852 r..

Meinong w 1853. Poincare i Natorp w 1854, Royce v. 1855, Plechanow i Freud w 1856, Pearson w 1857, Pianek i

Simmei w 1858, a nie mniej niż pięciu znanych myślicieli w 1859: Bergson, Husserl, Durkheim, Meyerson, Dewey. W

ciągu więc tych 8 lat urodzili się przedstawiciele wszystkich ważniejszych kierunków z początku XX wieku:

fikcjonalizmu i filozofii imniiinentnej, Brentanowskiego realizmu i przyrodniczego konwencjonalizmu. szkoły

marburskiej i idealistycznej metafizyki, dialektycznego materializmu, psychoanalizy, scjentyzmu i filozofii nowej

fizyki, intuicjo-nizmu. fenomenologii, szkoły socjologicznej, pragmatyzmu.

W Polsce chronologia była podobna do zachodnioeuropejskiej. Filozofowie najważniejsi dla początków XX w.

urodzili się na przestrzeni niewielu lal: Twardowski w-r. 1866, Petrażycki i Weryho w 1867, Heinrich, Abramowski i

Warlenberg w 1868: Mahrburg i Massonius byli od nich tylko o niewiele lat starsi, Brzozowski o kilka lat młodszy.

Następną zaś większą grupę polskich filozofów stanowią urodzeni w lalach osiemdziesiątych: to oni po r. 1919 zajęli

katedry w nowych uniwersytetach.

Stosunki chronologiczne komplikują się przez to, że z ludzi jednego pokolenia jedni występowali ze swymi teoriami

za młodu, inni dopiero w starości. Wilson wystąpił jednocześnie z Moore'em i Russellem, ale był od nich o całe

pokolenie starszy. Whitehcad przeszedł do filozofii dopiero w końcu swego długiego życia. Bergson, Croce czy Freud

ogłaszali swe prace tak długo, że przez ten czas przeminęły trzy pokolenia. Vaihinger opublikował główne swe dzieło w

30 lat po jego napisaniu.

WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE

l. Wydarzenia polityczne XX wieku i cały ustrój społeczny, a także tempo i nastrój życia były zgoła inne niż w

wieku XIX. 7cn przebiegł w pokoju. XX zaś w wojnach. A okresy między wojnami byty wypełnione ich

oczekiwaniem: szukanie sojuszy, tworzenie bloków, starania o pokój potęgowały napięcie i robiły lala te latami

niepewności i lęku. Niektóre wojny toczyły się daleko od głównych ośrodków filozofii i nie miały na nie wpływu, jak

wojny bałkańskie czy południowoamerykańskie. Natomiast wojny takie, jak hoerska (!899- 1902), rosyjsko-japońska

(1903 - 1905) czy abisyńska (1936), choć teatr ich był daleki, .nie pozostały bez wpływu na europejskie ośrodki

filozoficzne. Tak samo wojna domowa w Hiszpanii

372

(1936- 1939). A wielkie wojny światowe 1914 - 1918 i 1939- 1945 dotknęły ośrodki te bezpośrednio, niektóre z nich

zniszczyły, w innych pracę zahamowały lub skierowały na inne tory.

2. Zmieniła się mapa świata, a zwłaszcza Europy. W r. 1919 rozpadła się Austria, zmniejszyły się Niemcy, powstały

nowe państwa. W wielu krajach zmienił się ustrój polityczno-społeczny. Monarchie padały jedna za drugą: w 1910

Portugalia stała się republiką, w 1912 Chiny; w 1917 padł carat, dokonała się Wielka Rewolucja Październikowa i

powstał Związek Radziecki; w 1918 padło cesarstwo niemieckie i austriackie, w 1923 abdykował sułtan turecki, w

1931 król hiszpański, w latach 1945 - 1947 republikami stały się Jugosławia, Bułgaria, Rumunia, Włochy.

Ale jednocześnie z upadkiem monarchij tworzyły się dyktatury: Primode Riveryw Hiszpanii 1923 - 1933,

faszystów we Włoszech 1925 - 1943, narodowych socjalistów w Niemczech 1933 - 1945, gen. Franco w Hisz panii,

Salazara w Portugalii. Utworzyły się jaskrawe przeciwieństwa i napięcia polityczne. A wraz z politycznymi nastąpiły

gwałtowne przesunięcia społeczne i gospodarcze. Epokę tę nazwał Stalin epoką impe rializmu i rewolucji

proletariackich.

3. W tych dziedzinach, w których rozwój nie zmienił kierunku, przyśpieszył w każdym razie swe tempo:

tak było zwłaszcza w technice. W szczególności w zakresie komunikacji: samochód, wynaleziony w po przednim

stuleciu (motor Daimiera 1887, opony Duniopa 1888), stał się teraz przedmiotem powszechnego użytku. A zupełną

nowością była komunikacja lotnicza (główne daty: pierwszy lot braci Wright 1903. przelot Bleriota przez Kanał 1909,

przelot przez Atlantyk 1929; od tegoż czasu już stałe linie lotnicze). Odległości na ziemi zmniejszyły się niepomiernie.

I zmieniły się przez to stosunki między ludźmi.

Tak samo w zakresie oświetlenia: żarówka była wynaleziona jeszcze w poprzednim stuleciu, ale do piero teraz

oświetlenie z naftowego, świecowego, gazowego przeszło na elektryczne. Ziemia siata się jaśniejsza.

Tak samo w zakresie maszyn: spośród obchodzących bliżej naukę, teraz weszły w powszechne użycie maszyny do

pisania, a maszyny drukarskie zastąpiły skład ręczny. Wzmogło się tempo pisania i druku.

4. W nowych warunkach życia jego formy zewnętrzne, do których poprzednio przykładano tyle wagi, straciły na

znaczeniu. Stałe formy obyczajowe, utrzymujące się od pokoleń, zostały zaniedbane jako sztywne i niewygodne,

przyszła swoboda w sposobie zachowywania się, ubierania, bawienia, mówienia. Obyczaje XIX w. opierały się na

wierze w powszechne i bezwzględne reguły dobrego tonu, a obyczaje XX w. na przekonaniu, że ostatecznie każdy

może żyć jak chce.

5. Odkrycia naukowe miały wręcz cechy lawiny, zwłaszcza w fizyce: seria ich, zapoczątkowana w końcu XIX w.,

przybrała teraz zawrotne tempo. Zmieniły obraz świata i poznania. Główne pozycje: teoria kwantów 1900, teoria

względności 1905. Także biologia miała swą serię doniosłych odkryć, począwszy od hormonów (1900) i witamin

(1911). Wszystkie te odkrycia miały charakter zasadniczy, a zarazem naj rozleglejsze zastosowania praktyczne. Nawet

psychologia znalazła zastosowania praktyczne, począwszy od testów do badania inteligencji Bineta z r. 1905 i testów

przydatności zawodowej Mtinstcrherga z 1910 roku.

6. W literaturze pięknej to, co miało w początku stulecia największy rozgłos, było jeszcze rozwija niem motywów

poprzedniego stulecia: dotyczy to zarówno Tołstoja jak France "a i powieś^iopisarzy skandynawskich, zarówno

Żeromskiegojak Reymonta. Ale niebawem pojawiły się i zwyciężyły nowe motywy. Nowym motywem były (od 1913)

opisy i analizy Prousta, tak szczegółowe, że wszystkie dawniejsze w porów naniu z nimi musiały się wydać

uproszczone i schematyczne. Nowym motywem było także wzmożenie c/yn nika epicznego, wielotomowe powieści

śledzące pełne dzieje jednostek i grup ludzkich R. Rollanda .lun Krzysztof (1905 - 1909), M. Prousta W poszukiwaniu

straconego czasu, J. Galsworrhy'cgo Sci/fti rodu For-syle'ów (od 1922), T. Manna Biiddenbrokowie (1901) i

Czarodziejska góra (1924), epopeje historyczne A. Tołstoja, Cichy Don M. Szołochowa, w Polsce M. Dąbrowskiej

Noce i dmę (1932 - 1934). Nowym mo tywem było zerwanie w powieści i teatrze z dogmatem, że pewnych rzeczy

przedstawiać nie uchodzi; najbardziej znany przykład: Ulysses Joyce'a, 1922. Nowym motywem było też zerwanie z

realizmem, przedsta wianie świata w grotesce i deformacji: dadaiści robili to od r. 1917, teatr S. l. Witkiewicza od

1918. To wszystko nie było bez analogii w nowej filozofii.

W teatrze zmiany poszły w dwu przeciwnych kierunkach: najpierw w kierunku zupełnego realizmu. jak w Teatrze

Artystycznym Stanisławskiego w Moskwie (od 1898), potem, przeciwnie, w kierunku przedstawień fantastycznych,

stylizowanych, z naciskiem na stronę plastyczną, widowiskową, jak w Teatrze Niemieckim Reinhardta w Berlinie (od

1905), nawet ze zbliżeniem do misteriów, jak w Reducie Osterwy (od 1919).

373

W poezji zmiany hyty głębokie: przejście do wolnego wiersza, porzucenie rymu i regularnej stopy. przejście od

opisu do sugestii. W Polsce początek tych przemian byt na lamach „Życia" (od 1898) „Chimery" (od 1903), dalszy ciąg

na lamach „Skamandra" (od 1920), zakończenie już w dobie drugiej wojny światowej.

7. Plastyka weszła od początku wieku świadomie w nową erę. zrywając z realizmem, który od stuleci był jej

założeniem. W szczególności malarstwo. Poszło w dwu kierunkach, które oba wywodziły się od (.'czanne'a i van

Gogha. Jednym kierunkiem byt ekspresjonizm, dla większej ekspresji rezygnujący ze ścisłego przedstawienia rzeczy,

drugim zaś formalizm, rezygnujący z naturalności dla abstrakcyjnych konstrukcji, hąd/ kolorystycznych, jak u

Bonnarda, bądź czysto formalnych, jak u Picassa i kubistów (od 1910). Kresem nowości były kompozycje czysto

bezprzedmiotowe, jak w suprematyzmic. Analogiczne były tendencje r/e/biarstwa: powstała również rzeźba

konstrukcyjna, bezprzedmiotowa, choć z natury tej sztuki, a także pod wpływem Rodina czy Wigelanda, przeważyła

rzeźba ekspresjonistyczna.

W architekturze i sprzętarstwie zmiana była inna, ale nie mniej radykalna: i tu nastąpiło zerwanie / tradycyjnymi

formami, ze stylowością. dekoracyjnością, ornamentalnością, dążenie do form czyslo funkcjonalnych, wzorowanie

sztuki na przedmiotach czysto użytkowych. Główne dały: działalność Loosa od 1900 i Le Corbusiera od 1912.

Wszystko to odbiło się przynajmniej w jednym dziale filozofii: w estetyce.

Tak samo terenem rewolucji stała się muzyka: i w niej nastąpiły próby zerwania z dotychczasowymi y.ałożeniami i

regułami, utworzenie muzyki alonalnej i arytmicznej. Pcileas et Meli.wiule l')ebussy'ego była napisana już w 1902, a

Salonie Straussa w 1906 roku.

We wszystkich tedy dziedzinach życia nastąpiła między XIX a XX wiekiem wielka przemiana. Nastąpiła leż w

filozofii, l w niej byłą wielka, jednak nie tak wielka jak tam. Rozwiązania jej bowiem ujawniły pewną stałość mimo

zmienione warunki życia i nastroje umysłów.

ZAKOŃCZENIE

Teorie filozoficzne XX wieku narastał', szybko. A znajdowały oddźwięk nie l\lko wśród filozofów i

uczonych, zwłaszcza zaś ic. które odpowiadały siłom społecznym. a także te. co wyrażały nastroje chwili.

Inne prądy, nie obejmując szerszych mas. wychodziły jednak poza koła filozofów. przenikały do sfer

uczonych. Nowa logika pociągnęła zwłaszcza matematyków, filozofia Windelbanda i Rickerta -

historyków. psychoanaliza lekarzy, system Crocego — teoretyków literatury. Deweya • pedagogów.

Filozofia Durkheima wręcz wyszła od socjologów. a tak samo nowa filozofia fizyki od fizyków.

Logiczny zaś pozytywizm Kola Wiedeńskiego, stanowiący wygodną poditawę metodologiczną dla

różnych nauk szczegółowych. znalazł zwolenników w ich przedstawicielach.

Jeszcze inne teorie filozoficzne nie wyszły poza krąg filozofów, a za to wśród nich cic szyły się

uznaniem. Tak było w Niemczech najpierw ze szkołą marburską. polem / fenomenologią. Filozofią dla

filozofów była też filozofia analityczna brytyjska, a poniekąiJ i polska.

Teorie filozoficzne powstawały w XX wieku szybko, ale leż wiele z nich szybko pr/cmi-jało. Nawet

te, które miały rozgłos największy, jak bergsonizm czy pragmatyzm. Nie przemijały zresztą bez śladu:

zostawały po nich przynajmniej zagadnienia i pojęcia, poszczególne pomysły i twierdzenia. Przed drugą

wielką wojną różnorodność teorii filozoficznych była wielka: ale było widoczne, że część ich już się

kończy, a zaledwie część jest ż\ wolna. l tylko te nieliczne wojnę przetrwały.

Cechą filozofii tych czasów był podział w niej pracy i rozluźnienie węzłów międ/\ poszczególnymi jej

działami: każdy miał swoich specjalistów. A miały pozycję nierown;;:

radykalne poglądy uznawały za dyscypliny naukowe jedynie logikę i psychologię, a nic uznawały nie

tylko metafizyki, ale także teorii poznania, w której poprzednie pokolenie widziało właśnie nadzieję

filozofii.

l. Zainteresowanie logiką zwiększyło się. Otrzymała teraz ściślejszą postać; ale w postaci lej zespoliła

się z matematyką, a oderwała od filozofii. Jak koniec XIX wieku cechowała ucieczka filozofów do

psychologii, lak wiek XX ucieczka do logiki. Za jei przykładem usiłowano także filozofię formalizować i

aksjomatyzować.

Z logiką łączyła się ogólna teoria języka. Stanowiła nowość stulecia: i rozwijała się szybko, zwłaszcza

w' rękach neopozytywistów. którym miała zastąpić całą tradycyin>i filozofię.

W

2. Utrzymało się też zainteresowanie metodologią. Kładła ona teraz nacisk na różnorodność metod

naukowych, oddzielając nie tylko metody nauk empirycznych od aksjo-matycznych, ale także

humanistycznych od przyrodniczych. Jednakże w pewnych kołach wróciła idea jedności wszystkich nauk

empirycznych: jej zwolennicy sądzili, że nauki humanistyczne tylko dlatego wydają się różne od

przyrodniczych, że są jeszcze na niższym stopniu rozwoju, albo przeciwnie — dlatego, że nauki

przyrodnicze są przeceniane, uważane za ściślejsze i obiektywniejsze, niż są naprawdę.

3. Psychologia już w poprzednim stuleciu uzyskała opinię prawdziwej nauki; ale właśnie kosztem

oderwania się od filozofii. Oderwanie to wszakże nie było całkowite:

niebawem znów weszła w spory filozoficzne, nawet metafizyczne, jak w behawioryzmie i psychoanalizie.

Co prawda, te wielkie teorie niezbyt długo zajmowały wydatne miejsce w psychologii; potem straciły dużo

ze swej atrakcyjności, zrezygnowały ze swych skrajnych tez, a tylko ptirticii/ae wrl weszły z nich na stałe

do nauki. Wszakże znów wysunęły się na pierwszy plan nowe zagadnienia bardzo ogólne. Tym razem

zagadnienie inteligencji, traktowane eksperymentalnie i statystycznie, wydało teorię i spór o filozoficznym

znaczeniu. Ch. Spearman (1927) wytworzył tu znaną teorię — „teorię dwu czynników" (two-factors-

ihcory): ze stwierdzonych korelacji między wszelkimi uzdolnieniami jednostki wyciągnął mianowicie

wniosek, że inteligencja obok czynników swoistych zawiera czynnik generalny (który nazwał „czynnikiem

,?"), wspólny wszystkim uzdolnieniom danego człowieka.

4. Ile logika, metodologia i psychologia zyskały w opinii XX w., tyle teoria poznania straciła. Spotkała

się z zarzutem, że robi założenia metafizyczne i robić je musi, bo trzeba wiedzieć, jaki jest byt, aby móc

osądzić, czy go trafnie poznajemy. Przeciwnicy metafizyki wyprowadzali stąd wniosek, że teoria poznania

nie jest nauką. Zwolennicy zaś metafizyki — że jest nauką, ale wtórną, że, wbrew poglądom kantystów, nie

jest podstawą innych nauk. Co więcej, odezwały się głosy, że teoria poznania nie jest w ogóle potrzebna.

Jeszcze więcej: że nie jest możliwa. Najjaskrąwiej myśl tę wypowiadała szkoła Friesa.

Ta przesadna niechęć do teorii poznania była dla tych lat równie charakterystyczna, jak przesadny dla

niej entuzjazm w latach poprzedzających. Ale mimo wszystkie zastrzeżenia. zajmowano się nią dalej, a

nawet opozycja przeciw teorii poznania była objawem swoistej teorii poznania.

Natomiast zmieniły się jej tezy. Kantyzm stracił zwolenników, a zyskał ich konwencjo-nalizm. Niedawno

mówiono, że twierdzenia nasze są bądź empiryczne, bądź aprioryczne;

a teraz, że są bądź empiryczne, bądź konwencjonalne. Hasłem epoki był w zasadzie empi-ryzm, ale

konwencjonalizm go ograniczał: jeśli wiedza ma czynnik umowny, to nie jest całkowicie empiryczna. Myśl

o wiedzy apriorycznej wszakże nie zanikła: tylko zmieniła postać, z kaniowskiej na fenomenologiczną.

Stary antagonizm empiryzmu i aprioryzmu nie skończył się: jedne prądy XX w. widziały kryterium prawdy

w faktyczności i właściwie tylko twierdzenia spostrzegawcze miały za wiedzę; inne natomiast widziały

kryterium w konieczności i przeto tylko wiedzę aksjomatyczną, formalną, racjonalną miały za wiedzę

prawdziwą.

Upodobania epistemologiczne zmniejszyły się wśród filozofów, natomiast zwiększyły się wśród

przyrodników. To, co z teorii względności miało znaczenie filozoficzne, nosiło charakter epistemologiczny.

Eddington pisał, że tego, kto pracuje teoretycznie nad fizyką, robi ona teoretykiem poznania, tak samo jak

matematyka robi logikiem.

376

5. Najmniej zgody było w metafizyce: jeden obóz ją zwalczał, drugi nie tylko bronił, ale widział w niej

dyscyplinę najważniejszą. Do metafizycznego obozu należał nie tylko Bergson, ale także neotomiści,

Hartmann i Whitehead, „filozofowie ducha", szkoła ba-deńska i wielu filozofujących przyrodników. O

początku dwudziestego wieku nie można już powiedzieć tego, co o końcu dziewiętnastego: że był

całkowicie antymetafizyczny. Natomiast trudno dać ogólną charakterystykę jego metafizyki. Spory o

metafizykę miały po części źródło w wieloznaczności wyrazu. Z tych, co o niej pisali, jedni rozumieli

przez „metafizykę", po kantowsku transcendentną teorię bytu: inni zaś, po arystotele-sowsku, ogólną

teorię bytu. Ta wieloznaczność wytwarzała nie tylko pozorne spory. ale także pozorne zgodności.

Charakterystyczną cechą epoki było występujące u dość licznych myślicieli upodobanie do metafizyki

bez zdolności do niej. Ograniczali się do historii, przedstawiali dawne pomysły metafizyczne jako

najcenniejsze, co filozofia stworzyła, a z własnymi występować nie myśleli.

Nowe odkrycia i teorie przyrodników wprowadziły ich na tor filozofii przyrody:

po części chodziło im o metodologię i teorię poznania przyrodniczego, ale też o ogólną teorię przyrody, o

filozofię materialnego świata. Jeden z dwu wielkich tematów dyskusji związany był z fizyką: czy jest za

materializmem i determinizmem, czy przeciw nim? Drugi zaś był związany z biologią: czy jest za

odrębnością procesów życia, czy za ich sprowadzalnością do mechanizmów fizyko-chemicznych?

Nigdy nie było więcej materialistów. A jednocześnie Eddington pisał: „Świat obiektywny to świat

duchowy, podczas gdy materialny jest subiektywny". A Jeans: „Prawidłowość i ład, jakie znajdujemy we

wszechświecie, dają się najłatwiej opisać, a zapewne i wytłumaczyć, w języku idealizmu". — Co do

determinizmu, to był on dla wielu ludzi tych czasów jedynym poglądem jasnym i warunkiem niezbędnym

nauki. A jednocześnie wybitny uczony pisał, że umysłowi ludzkiemu tylko dlatego wydaje się jasny, że jest

jego konstrukcją:

„To własne jej definicje, aksjomaty, założenia uczyniły naukę mechanistyczną i deterministyczną";

człowiek własną konstrukcję wziął za rzeczywistość.

6. W dziedzinie etyki produkcja była rozległa, a dyskusje sięgały samych jej podstaw. Przewagę zaś

uzyskało, przynajmniej na jakiś czas, stanowisko nieoczekiwane: mianowicie pogląd obiektywistyczny, że

dobro i zło są właściwościami rzeczy, a nie tylko wyrazem stosunku do nich ludzi. Zainicjował go w

Anglii Moore i oksfordzcy moraliści, na kontynencie podobne stanowisko zajęli uczniowie Brentany,

fenomenologowie z Schelerem na czele, a najpełniejszy wyraz dał mu N. Hartmann. Było to zerwanie z

naturalizmem etycznym panującym w Anglii i z kantyzmem panującym na kontynencie.

Stanowisko to jednakże nie było powszechne. Jego przeciwnicy wskazywali na historyczne

uwarunkowanie i zmienność etycznych intuicji i trwali przy tym, że oceny są naprawdę tylko wyrazem

uczuć ludzkich. W Ameryce nawet realiści rozumieli sądy etyczne relatywistycznie: wartość jest, jak pisał

Perry, stosurkiem jakiegokolwiek przedmiotu do jakiejkolwiek potrzeby. A neopozytywiści przeszli do

całkow itego nominalizmu etycznego: wartości były dla nich wyrazami bez sensu.

Nowością epoki było rozszerzenie etyki, przejście do ogólnej teorii wartości, aksjologii. Wartości

moralne, którymi etyka się zajmuje, są tylko jednymi z wielu. A nawet niepodobna ich określić nie

odwołując się do innych wartości. Ch. v. Ehrenfels, uczeń Brentany, pierwszy w r. 1893 użył w tytule

nazwy „teoria wartości" i obszernie

377

ją rozwinął: pojmował ją psychologicznie, jako teorię wartościowania. Natomiast Anglicy, a także Scheler

czy N. Hartmann usiłowali już przeprowadzić obiektywną analizę i klasyfikację samych wartości.

Także w naukach społecznych powstały zagadnienia i spory filozoficzne. Zaczynały się już przy

ustalaniu ich metody. Pozytywiści byli zdania, że nie może być w nauce empirycznej innych metod niż te.

które są używane w fizyce, domagali się więc w naukach społecznych kwantyfikacji, statystycznego

traktowania zjawisk, operacjonistycznego rozumienia pojęć. Natomiast przeciwnicy ich podkreślali

odrębność nauk społecznych ze względu na występujący w społecznych zjawiskach ..współczynnik

humanistyczny" (wedle wyrażenia F. Znanieckiego). Potrzebne jest im rozumienie, nie statystyka, l twier-

dzili, że wartościowania nie da się w nich uniknąć.

7. Tendencja do przekazywania zagadnień filozoficznych naukom szczegółowym nie ominęła też. estetyki.

Koniec XIX wieku skłonny był jej zagadnienia oddawać psychologom. a XX wiek - historykom sztuki, l ci

rzeczywiście swe wywody historyczne zaczęli na wielką skalę uzupełniać ogólnymi teoriami. Jednakże

okazało się to nie tyle zastąpieniem filozofii przez teorię sztuki, ile wprowadzeniem filozofii do teorii

sztuki. I powstała w niej nie mniejsza różnorodność i rozbieżność niż ta, która cechowała estetykę

filozoficzną. Croce wytworzył estetykę intuicjonistyczną i ekspresjonistyczną; estetykę po myśli

pozytywizmu rozwijał Cornelius, po myśli fenomenologii — Geiger. po myśli bergso-nizmu - Bremond. W

duchu epoki była też estetyka formalistyczna, którą sformułował Beli w Anglii, a Witkiewicz w Polsce.

Obrońców miały biegunowo przeciwne stanowiska:

z jednej strony ten skrajny formalizm, z drugiej skrajny emocjonalizm, jak teoria ..czystej poezji"

Brómonda.

Wspólną intencją zarówno filozoficznej estetyki tego stulecia, jak teorii sztuki i samej sztuki była chęć

wyjścia poza ograniczenia tradycji (wyraźna zwłaszcza w estetyce futu-ryzmu), poza absolutyzm

(wyodrębnienie możliwości i typów w sztuce, w czym celował Wolffiin i wiedeńska szkoła historyków

sztuki od Riegla do Dvoraka). poza naturalizm i czysto reprodukcyjne pojmowanie sztuki, poza estetyzm

(bo sztuka ma cele i składniki nie tylko estetyczne), a także poza powierzchowne, dekoracyjne rozumienie

sztuki (ta znów tendencja była wyraźna zwłaszcza w działalności Loosa i Le Corbusiera). Wszystkie zaś te

dążenia XX wieku znajdowały wyraz w jego estetyce.

We wszystkich tych dziedzinach, od logiki po estetykę, zabierali głos też marksiści. Uzasadniali

dialektyczną logikę i filozofię przyrody, realistyczną teorię poznania i estetykę. Zgodność ich, a w

szczególności zgodność całej filozofii Związku Radzieckiego kontrastowała z rozproszeniem filozofii

Zachodu, jej poszukiwaniami, próbami, sporami. W niej jedni byli przekonani, że znaleziona jest

definitywna filozofia, a inni. że filozofia jest definitywnie pogrzebana. Jak mówił Max Pianek, znakomity

fizyk, nie było twierdzenia, którego by ktoś nie podał w wątpliwość, a nie było też szalonego pomysłu, z

którym by ktoś nie wystąpił.

Jednakże rozproszenie to zaczęło ustępować. Po pozytywizmie logiczn.ym i po egzysten-cjalizmie nie

pojawił się w filozofii pomysł równie radykalny, a tym bardziej nie znalazł równie mocnego oddźwięku.

Ostatnia myśl o światopoglądowym, filozoficznym znaczeniu -cybernetyka — wyszła nie z filozofii, lecz z

nauki. Co więcej, z dawniejszych stanowisk filozoficznych część tylko przetrwała. Te zaś, które przetrwały,

ujmowano teraz mniej skrajnie, kładąc więcej nacisku na to, co je łączyło, niż na to, co je dzieliło.

37S

Jeśli, kończąc, spojrzeć jeszcze wstecz na dwadzieścia pięć wieków europejskiej filozofii,to widzi się

w nich wiele różnorodnych poglądów: powstawały i upadały, były wielbione i porzucane. Jednakże nie

wszystko, co wytworzyła, upadło i zostało porzucone. Niejedno przetrwało w nauce czy przynajmniej w

przekonaniach pewnych grup ludzkich. Atomistyczną teorią Demokryta po dziś dzień posługuje się nauka;

jeszcze pragmatyzm XX wieku wywodził się od Protagorasa. a spirytualistyczna metafizyka od Platona,

egzy-stencjalizm od Sokratesa, neoscholastyka od Arystotelesa. Jest to wyrazem związku późniejszej

filozofii z przeszłą, świadectwem, jaką wagę ma historia filozofii. Niepokoić może tylko, że Demokryt i

Protagoras. Platon i Arystoteles oraz ich późniejsi zwolennicy głosili filozofie tak bardzo różne. Ale

pochodziło to stąd. że znajdowali tylko prawdy częściowe: a potrzeba ogólnego poglądu na świat czyniła,

że je traktowano jako całkowite i ostateczne. Prawdy częściowe trwały, były rozwijane, prowadziły do

nowych zagadnień i nowych częściowych prawd. Tylko w ten sposób filozofia posuwała się naprzód:

z trudem, powoli, z przerwami, z przerzutami od przeciwieństwa do przeciwieństwa. Ale tylko taki postęp

w nauce jest możliwy.

BIBLIOGRAFIA

Uzupełniona przez Janusza Krujrwskirgo

CZĘŚĆ PIERWSZA

FILOZOFIA XIX WIEKU

WYDANIA ZBIOROWE DZIEŁ

SA1NT-SIMON. Oeuvres, 6 t., wyd. Anthropos, 1966 (przedr. anastat. z wyd. paryskiego 1868 -76). COMTE. Oeuvres,

12 t., wyd. Anthropos, 1968-71 (przedr. anastat. z 5 wyd. paryskiego 1892 - 94, 1851, 1856); - Cours de philosophie

positive. Lecons l a 45 Philosophie premierę, oprać. M. Serres (i in.), Lecons 46 a 60 Physique sociale, oprać., J. - P.

Enthoven, (Paris) 1975.

L1TTRE. Auguste Ccmte et la philosophie positive, wyd. Gregg Intern. Publ., 1971 (przedr. z wyd. 1863).

MJLL J. S. Works, wyd. New Llniversal Library, 1905 - 10; — nowsze wyd., częściowe: Essential Works, wyd. M.

Lerner, 1965; - Ethical Writings, wyd. J. B. Schneewind, 1965; - Essays on Literaturę and Scciety, wyd. tenże, 1965; —

Autcbiography, wyd. J. StiIIiiiger, 1971; -- Utiiitarianism (With Cri-tical Essays), wyd. S. Gorovitz, 1971.

HERBART. Samtliche Werke, wyd. K. Kehrbach i O. Flfigel, .1882- 1912.

FEUERBACH. Samtliche Werke, wyd. W. Bolin i F. Jodl, II t., 1959-60; Gesammelte Werke, wyd. W.

Schuffenhauer, od r. 1967, 101. (do 1973). - Oddzielnie: Grundsatze der Philosophie der Zukunft, wyd. kryl. G.

Schmidt, 1967.

MARKS i ENGELS. Historisch-kritische Gesamtausgabe (MEGA), wyd. międzynarod., podjęte przez Instytut

Marksa i Engelsa w Moskwie (obecna nazwa: Instytut Marksizmu-Leninizmu), od r. 1927 do 1931 wyszło 7 tomów

pism, 4 t. korespondencji m. M. i E. oraz l tom Sonderausgabe, 1935; — w przekl. roś. wyd. przez tenże Instytut:

Soćinenija, 29 l., 1929- 1948; 2 wyd. od r. 1955 (48 tomów w 54 vol. do r. 1976);— na podstawie 2 wyd. rosyjskiego n.

wyd. niemieckie: Werke (Berlin), od r. 1959 (40 tomów w 43 vol. do r. 1968). - Ponadto: Studienausgabe in 4 Banden,

wyd. l. Fetscher (Frankfurt/M), 1966;-M.-E. Ausgewahite Werke in 6 Banden, (Berlin) 1970-72.

CARLYLE. Collected Works, wyd. H. D. Trail, 30 t., 1896-99. EMERSON. Works, The Centenary Edition, wyd. E. W.

Emerson, 1903-04. NEWMAN. Works, wyd. C.F. Harrold, (New York) 1947 i n.; - The Philosophical Notebook, wyd.

E. Sillem, 2 t., 1969 - 70; - Textes Newmaniens, wyd. L. Bouyer, M. Nedoncelle, (Bruges) 1960 i n. -Ponadto tłum.

franc.: Oeuvres philosophiques, wyd. S. Jankelevitch, 1945 i niemieckie: Ausgewahite Werke, wyd. M. Laros, 1936.

KIERKEGAARD. Samlede Vaerker, 14 t., 1900-06 oraz 1920-36; -w tłum. niem. kilka wydań, ostatnio:

Gesammelte Werke, wyd. H. Diem i W. Rest, od r. 1960; — tłum. franc.: Oeuvres completes,

380

ed. de 1'Orante (Paris), od r. 1966 5 t. (do 1972). — Ponadto wiele wyborów z dziel K., m. in. w tłum. franc. G. Gusdorf

i P. H. Tisseau, 1963; w tłum ang. R. Bretail, 1946, W. H. Auden, 1955; amer. H. V. Hong i E. H. Hong, Journals and

Papers. od r. 1967 2 t. (do 1970).

BOLZANO. Werke, 2 t., wyd. A. Hótler, 1914-15; Wissenschaftsiehre in 4 Banden, 2 wyd. 1929-30;

Grundlegung der Logik, wyd. F. Kambartel, 1963.

VOGT, MOLESCHOTT, BUCHNER. Schriften 7-um kleinbtirgerlichen Materialismus in Deutschland, wyd. r).

Wittich, 2 t., 1971 (zawiera podstawowe prace niemieckich materialistów).

SPENCER. Główne dzieło: A System of Synthetic Philosophy, 10 t., 1862 - 93 (poszczeg. tomy wyd. wielokrotnie).

HELMHOLTZ. Philosophische Yortrage und Aufsalze, wyd. H. Horz, S. Wollgast, 1971.

LANGE. Uber Politik und Philosophie. Briefe Lind Leilarlikel 1862 bis 1875, wyd. G. Eckert, 1968.

S1MMEL. Gesammelle Werke, 2 t., (Berlin) 1958.

HARTMANN E. Ausgewahite Werke, 13 t., 1885- 1901; -System der Philosophie im Grundriss, 8 t., 1906 -09.

FOUILLEE. La libertć et le determinisme, 7 wyd. 1923.

LACHELIER. Oeuvres, wyd. F. Alcan, 2 t., 1933.

P01NCARE. Oeuvres, II t., wyd. G. Darbou\, 1928-56.

DILTHEY. Gesammelte Schriften, 6 t., 1913 i n.; n. wyd. B. G. Teubner, 12 t., 1959-60; 3 wyd. od r.1968.

SPRANGER. Gesammelte Schriften, wyd. H. W. Bahr (i in.), od r. 1971.

WEBER. Gesammelte Aufsatze żur Wissenschaftsiehre, wyd. J. Winckelmann, 3 wyd., 1968.

EMERSON. Basie Seleclions from Emerson, wyd. E. C. Lindeman, 1960.

BRENTANO. Pisma w „Philosophische Bibliothek" F. Meinera pod red. O. Krausa, F-'. Mayer-Hille-branda i in.

MEINONG. Gesamtausgabe, wyd. R. Haller i R. Kindinger, 6 t., 1969-73.

N1ETZSCHE. Istnieją liczne wydania zbiorowe; z nich najlepsze: Grossoktavausgabe, 19 t., 1901 - 13, oraz Werke

und Briefe, historisch-kritische Gesamtausgabe, od 1934. • Ostatnio: Werke. Kritische Gesamtausgabe, wyd. G. Colli i

M. Montinari, od 1967 ukazało się 161. (do 1975). Ponadto: Werke in 3 Banden, wyd. K. Schlechta, 1954 - 56 i nasi.

wyd. 1960; Studienausgabe in 4 Banden, wyd. H. H. Holz, 1968.

PRZEKŁADY POLSKIE

SA1NT-SIMON. Pisma wybrane, tłum, S. Antoszczuk, wstęp i oprać. J. Trybusiewicz, 2 t., 1968.

COMTE. Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, tłum. J. K., 1936; — Metoda pozytywna w szesnastu wykładach,

według .1. E. Rigolage, tłum. W. Wojciechowska, 1961: - Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. Rozprawa o

całokształcie pozytywizmu, n. wyd. oprać., wstęp i przypisy B. Skarga, tłum. J. K., B. Skarga, W. Wojciechowska,

1973, BKF.

HERSCHEL. Wstęp do badań przyrodniczych, tłum. T. Pawłowski, wstęp i oprać. M. Wallis, 1955, BKF.

MILI. .1. S. Zasada ekonomii politycznej, 2 t., tłum., R. P. i B., 1859-60, n. wyd. tłum. E. Taylor, 1965 - 66; - O

wolności, tłum. J. Starkel, 1864; — O rządzie reprezentacyjnym, tłum. G. Czernicki, 1866; — Poddaństwo kobiet, 1870;

toż samo tłum. M. Ch., 1886, 2 wyd. 1887; — O zasadzie użyteczności, 1873, wyd. „Przegl. Tygodn."; - Utylitaryzm,

tłum. F. Bogacki, 1873; — Logika, streścił A. Dygasiński, 1879, 2 wyd. 1880; — Autobiografia, „Przegl. Tygodn.",

dod. mieś. 1882: toż samo tłum. M. Szerer, 1931 i 1946;— Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, A.

Kurlandzka, wstęp T. Kotarbiński, 1959, BKF; — System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, 2 t., tłum. Cz.

Znamierowski, wstęp K. Szaniawski, 1962, BKF.

HERBART. Pedagogika ogólna, wywiedziona w celu wychowania, tłum. T. Stera, 1912; — Wykłady pedagogiczne

w zarysie, tłum. J. Jakóbiec, 1937; — Pisma pedagogiczne, tłum. B. Nawroczyński i T. Stera, wstęp i oprać. B.

Nawroczyński, 1967.

, FEUERBACH. Wykłady o istocie religii, tłum. E. Skowron i T. Witwicki, wstęp T. Kroński, 1953, BKF; — O istocie

chrześcijaństwa, tłum. i wstęp A. Landman, 1959, BKF; — Pierre Bayle (fragmenty), tłum. W. Melcer, posłowie H.

Jankowski, „Euhemer", l. 1957.

381

MARKS i ENGELS. Dzieła zebrane, na podstawie 2 wyd. rosyjskiego przygotowanego prze? Instytut Marksizmu-

Lenini/mu w Moskwie, tłum. zbiór. / jeż. oryginału, (Warszawa) od r. 1960 (34 tomy do r. 1976).

l. Przekłady dawniejsze: K. Marks, F. Engels. Manifest komunistyczny, tłum. W. Piekarski, 18S3, 2 wyd., (Londyn)

1892; 3 wyd.. (Kraków) 1903; 4 wyd., tłum. A. Warski, (Warszawa) 1905; 5 wyd., (Warszawa) 1907; 6 wyd., (Kraków)

1908; 7 wyd., (Petrograd) 1917; 8 wyd. 1919. K. Marks. Kapitał, kry. tyka ekonomii politycznej, t. l pod red. L.

Krzywickiego, 1884, inny przekład, (Warszawa) 1926-33: — Pisma pomniejsze, 3 serie, (Paryż) 1886- 89, nowe wyd.

1907; Pisma nie wydane.. tłum. H. Grossman, 1923; - Walki klasowe we Francji 1848 - 50, (Warszawa) 1906; • Nędza

filozoni, (Paryż) 1907: - Praca najemna i kapitał, (Warszawa) 1920. F. Engels. Socjalizm utopijny a naukowy,

(Genewa) 1882;

2 wyd., (Ryga) 1891 : 3 wyd., (Londyn) 1892; przekład A. Warskiego pt. Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, 19C5;

ncwe wyd. 1911: - Pcczatki cywilizacji, tłum. J. F. Wolski (l- Krzywicki). 1885; 2 wyd. (Paryż) 1507; tłum. J. Warska.

1906; tłum. Si. Klonowicz, 1923; Ludwik Fcucrhach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, (Ryga) 1890; tłum. R.

Raichman-Eningerowa. 1922; Pismu pomniejsze, (Londyn) 1896: Krytyka ekoncmii politycznej, tłum. K. Wysznacki.

1906; Zasady komunizmu, tłum. F. Oorski, (Lwów) h.d.: Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, tłum.

J. Warska, 1906; -Anty-Duhring, tłum. J. Cukenran, J. Kociełt i M. Kierczyńska. 1936. (Por.:) Ż. Kormanowa, Mate-

riały do bibliografii druków socjalistycznych na ziemiach polskich w latach 1866- 1918, 1935; 2 wyd. 1949.

11. Przekłady nowe, od r. 1945: K. Marks. F. Engels. Dzieła wybrane, 2 tomy. (Moskwa) 1947, 1949; (Warszawa)

1949; ' Manifest komunistyczny, 26 wyd. 1969; -O materializmie historycznym, 5. wyd. 1949: Wybrane pisma

filozoficzne 1844- 1846 (Marks, Wstęp do "Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa..; Marks, Engels,

Rozprawa o Feuerbachu i Przedmowa do Ideologii niemieckiej; Marks. Tezy o Fcuerhachu), 1949; l.isty wybrane,

1951: Święta rodzina, tłum. T. Kroński

1 S. Filmus, 1957; Listy o "Kapitale", 1957. Wybory z pism: O religii, tłum. ]. Maliniak i S. Filmus,

2 wyd. 1962; - O literaturze i sztuce, tłum. T. Zabłudowski, 1958; O wychowaniu, oprać. B. Suchodolski, 1965: -

Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej. W: M. E. Dzieła zebrane, t. 3, 1961. K. Marks. Dzieła

wybrane. 2 t., 1941, 1947; Praca najemna i kapitał, 5 wyd. 1949; - Nędza filozofii, 4 wyd.. Dum. K. Błcszyński. 1949;

Walki klasowe we Francji 1848 - 1850, 4 wyd. 1948; Wojna domowa we Francji. 4 wyd. 1949; Płaca, cena i zysk. 3

wyd. 1949; Krytyka programu golajskiego. 3 wyd. 1948; 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte, 3 wyd. 1949: ost. wyd.

1975: .Listy do Kugelmanna, tłum. H. Grossman, 2 wyd, 1950; Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, tłum. E.

Lipiński, 3 wyd. 1953: Rękopisy ekonomiczno-lilozoticzne / 1844 r., tłum. K. Jażdżewski i T. Zabłudowski, 1958: •

Różnica międ/y dcmokryleiską a epikurejska filozofia przyrody, tłum. i wstęp t. Krońska. 1966: Kapitał. 4 l., tłum.

zespól. 1951 • 59. F. Engels. Anty-Duhring, tłum. P. Honman. 1948, 1949: Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej

filozofii niemieckiej, 5 wyd. 1949; osi. wyd. 1974; Pochodzenie rodziny. własności prywatnej i państwa. 3 wyd. 1949;

Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, 5 wyd. 1950; -Zasady komunizmu. 1948; O upadku teudalizmu i początkach

rozwoju hurżuazji. 2 wyd. 1953; W kwestii mieszkaniowej, llum. K. BIcs/yński. 1949; Położenie klasy robotniczej w

Anglii, tłum. A. Długosz, 1952; Dialektyka przyrody, tłum. T. Zahfudowski. 1952; W'yhór listów, tłum. i red. M.

Bilew'icz. wyb. S. Bergman. 1971.

CARLYLE. Pracuj i nie irać nad/iei, tłum. A. Strzelecki, 1912; Bohaterowie, cześć dla bohaterów i pierwiastek

bohaterstwa w historii. 1892: Sartor Resartus, tłum. S. Wiśniowski. 1882.

RUSKIN. Droga do sztuki, tłum. S. Koszutski, 1900; - Gałązka dzikiej oliwy, tłum. W. Szukiewicz, przedm. J.

Ochorowicz, 1900.

NEWMAN. Przyświadczenia wiary (wybór), tłum. i wstęp S. Brzozowski. 1915; • Wybór pism kaznodziejskich.

tłum. K. Nawralilowa. 1939; - Sen Geroncjusza. tłum. Sz. Łańcucki, 1939; Apologia pro vila sua, tłum. i wstęp S.

Gąsiorowski, 1948: Logika wiary, tłum. P. Boharczyk, 1956: - O rozwoju doktryny chrześcijańskiej, tłum. J. W.

Zielińska, wstęp W. Ostrowski, 1957.

KIERKEGAARD. Dziennik uwodziciela, tłum. J. A. Kisielewski, ..Życic", 1899; - Wybór pism, tłum. i wstęp M.

Bicnenslock, 1914: - L;kryle życie miłości, tłum. J. Susuł. „Znak", 67, 1960; -• Fragmenty pism, tłum. A. Ściegienny

(Jednostka i tłum) i H. Bartoszek (Jednostka wobec Boga, Irracjonalnosć wiary) w zbiorze: Filozofia egzystencjalna.

1965: - Bojaż-ń i drżenie. Choroba na śmierć, tłum. i wstęp J. Iwasz-kiewicz, 1969, BKF; 2 wyd. 1972, BKF:

Diapsalmala, fragm. "Enten-Eller". tłum. J. Iwaszkiewicz,

382

„Twórczość", 10, 1967; • Albo-alho. 2 t., t. l tłum. i wstęp J. Iwaszkiewicz (rozprawę Stadia erotyki bezpośredniej...

tiuni. A. Buchner); t. 2 tłum. i oprać. K. Toeplitz, I976. BKF.

LAMENNAIS. Wybór pism, tłum. J. Guranowski (i in.), wstęp i przyp. A. Sikora, wyb. J. Litwin, 1970.

BOLZANO. Paradoksy nieskończoności, tłum. ł... Pakalska. red. T. Czeżowski, wstęp T. Kotarbiński, 1966. BKF.

SPENCER. Klasyfikacja wiedzy, tłum. A. Nalepiński, I873: O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym,

tłum. M. Siemiradzki, 1879. 6 wyd. 19US: toż samo, tłum. A. Peretiatkowicz, 1960; Naukowe. polityczne i filozoficzne

studia. 1879; - Systemat filozofii syntetycznej. Pierwsze zasady, tłum. J. K. Potocki, 1886; Szkice filozoficzne, 2 t.,

tłum. zespól., 1883 (2 wydania); - Fizjologia śmiechu, dum. J. Goidszmit, 1884; — Wstęp do socjologii, tłum. H.

Goldberg. 1884: Zasady etyki, tłum. J. Kar-Iowicz, 1884: Jednostka wobec państwa, tłum. J. K. Potocki, 1886:

Zasady socjologii, tłum. jw., 1889 oraz 1890. 1891, 1908: Instytucie obrzędowe, tłum. jw., 1890; Instytucje

polityczne, tłum. jw.. 1890; Instytucje kościelne, tłum. jw.. 1890; Instytucje zawodowe, tłum. ]. Stecki, 1898. 1899;

Rozwój stosunków płciowych, tłum. W. Z. 1905: Zasady socjologii, streścił A. Wróblewski, 1907;

Etyka stosunków płciowych, tłum. W. Los, 1904, 6 wyd. 1926; Poza tym drobniejsze prace byty umieszczane w

czasopismach: ..Przegląd Tygodniowy", „Prawda", „Kraj". Ostatnio: Wybór pism tłum. H. Krahelska, w pracy L.

Kasprzyka: Spencer, 1967.

DARW1N. Dzielą wybrane, 8 t., tłum. i oprać, zbiór, pod red. T. Wolskiego, 1959 - 60. -- Przekłady dawniejsze:

Podróż naturalisly. Dziennik spostrzeżeń dotyczących historyi naturalnej i geologii, tłum. J. Nusb.aum. 1887; O

pochodzeniu człowieka i doborze płciowym, tłum. L. Masłowski, 1874; tłum. M. Ilecki. 1929; dalsze wyd.: 1930. 1933,

1935. 1938; - O powstawaniu gatunków drogą naturalnego do-horu, tłum. S. Dickslein i J. Nusfcarm, 1884-85; 2 wyd.

1955. Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt, ilum. K. Pohrski i W. Mayzel, 1S72 • 74; - Nc.\\ e poglĘdy na materię,

tłum. Z. Chełmoński. 1935: Autobiografia. tłum. J. Wilczyński, 1950.

RIBOT. BAIN. T. Ribot.. Współczesna psychologia pozytywna w Anglii, tłum. i oprać. J. Ochoro-wicz. 1876: —

Dziedziczność psychologiczna, tłum. S. Banoszewicz, 2 wyd.. 1885; - Choroby osobowości, tłum. J. K. Potocki, 1885;

Choroby woli, tłum, jw., 1885; Choroby pamięci, tłum. J. Sleinhaus. 1886;

Psychologia uwagi, tłum. J. K. Potocki, 1891; Filozofia Schopenhauera, tłum. jw., IS92: Psychologia uczuć, tłum. K.

Okuszko, 1901; - O wyobraźni twórczej, 1901; Z zagadnień psychologii uczuć, tłum. H. Świerczewski, 1912, 1917:

Logika uczuć, tłum. K. Błeszyński. 1921; A. Bain. Nauka wychowania, tłum. F. Krupiński, 18?0; L'mysl i ciało,

tłum. jw., 1874.

LANGF. Historia filozofii materialistycznej i jej znaczenie w teraźniejszości, 2 t., tiun-i. A. Swiętochow-ski (l) i ł-,

.lezierski (II), 1881: Kwestia ekonomiczna w dziedzinie społecznej. 1885.

HELMHOLTZ. O stosunku nauk przyrodniczych do ogółu wiedzy, tłum. S. Kramsztyk, 1874: Liczenie i mierzenie

z punktu widzenia lecrii poznania, tłum. L. Siłberstein. 1901; - Fizyczne podstawy malarstwa, tłum. L. Brunner. 1902.

AYENARIUS. W sprawie filozofii naukowej, tłum. A. i L. Karpińskie, 1902, 2 wyd. 1908; O przed miocie

psychologii, tłum. S. Kol-.yliński i A. Zieleńczyk. 1S07: Ludzkie pojęcie świata, tłum. A. i A. Wieg-ncrowie, oprać. P.

Waszc/enko. wstęp U. Wolniewicz, 1969, BKF.

MAC H. Odczyty popularno-naukowe. tłum. S. Krams/tyk. 1899: Zasada porównywania w fizyce, tłum. A. Fabian,

„Wszechświat", 18°6; - O widzeniu, o symetrii, ilum. Br. Go., 1902: - Podobieństwo i analogie jako motywy

kierownicze badań naukowych, tłum. Z. Szymański, „Wszechświat", 1903; Fizyka a biologia. Przyczynowość u

celowość, tłum. B. Orłowski. „Wszechświat", 1903; Teologiczne, animistyczne i mistyczne punkty widzenia w

mechanice, tłum. S. Landau. „Wszechświat", 1905: Opis i wytłumaczenie, tłum. S. B.. „Wszechświat". 1906.

SIMMEL. Zagadnienie filozofii dziejów, tłum. W. M. Kozlowski, 1902; -• Jak się utrzymują formy społeczne. 1904:

Filozofia pieniądza, tłum. L. Belmont. 1904; - Estetyka ciężkości, tłum. St. G., „Ate-ncum", 1904; Socjologia, tłum. M.

Łukasiewicz, wstęp .S. Nowak, 1975.

YAlHINGER. Prawo rozwoju wyobrażeń o rzeczywistości, tłum. K. Wojtowicz. 1908; - Filozofia Nielzschego,

tłum. K. Twardowski, 1904.

DU BOIS-REYMOND. Granice poznania natury, Siedem zagadek wszechświata, ilum, M. Massonius, 1898;

Historia cywilizacji i nauki przyrodnicze, tłum. J. J. Boguski, 1897.

HAECKEL. Zarys filozofii monistycznej, tłum. K. S.. 1905; Monizm jako węzeł między religią

383

a wiedzą, tłum. M. Rosenfeid, 1906; - Dzieje utworzenia przyrody, tłum. J. Czarnecki i L. Masłowski, 1871; Walka o

teorię rozwoju, tłum. H. J. Rygier, 1906.

OSTWALD. Krytyka materializmu naukowego, tłum. Z. S., 1897; - Młyn życia, tłum. S. Mikla-szewski, 1913.

WUNDT. Wstęp do filozofii, tłum. W. M. Kozlowski, 1902; Teoria poznania (Logika, 1.1), tłum. Z. Heryng,

1889; -- Teoria materii, tłum H. Siłberstein, „Przegl. Tygodn.", dod. mieś., 1886; - O zagadnieniu kosmologicznym,

tłum. Z. Bassakówna, 1908; Wykłady o duszy ludzkiej i zwierzęcej. 2 t., tłum. L. Masfowski, 1874.

FECHNER. Książeczka ożyciu pośmiertnym, tłum. B. Mączewski, wstęp K. Twardowski, 1907: -O zagadnieniu

duszy, wędrówka przez świat widzialny do niewidzialnego, tłum. Z. Dre\lerowa wstęp K. Twardowski, 1921.

LOTZE. Zarys metafizyki, dyktaty podług wykładów, tłum. A. Slogbauer, 1910.

RENOUV1ER. O obowiązkach społecznych człowieka i obywatela, tłum. K. Drzewiecki. 1906.

FOUILLEE. Moralność, sztuka i religia podług M. Ciuyau, tłum. J. K. Potocki, 1894: - Szkic psy choloaiczny

narodów europejskich, tłum. W. Zarembina. 1908; - Nowożytna idea prawa, ..Tyg. Ilustr.". 1876.

GUYAU. Wychowanie i dziedziczność, tłum. ). K. Potocki. 1891; - Zagadnienia estetyki współczesnej, iłum. S.

Popowski, 1901; Zarys moralności bez powinności i sankcji, 1910, 2 wyd. 1960, wstęp R. Wojdak.

TAINE. Filozofia pozytywna w Anglii, studium nad S. Millem, 1883; O inteligencji, tłum. S. Tomu szewski,

1873; O metodzie, tłum. L. Grendyszyński, wstęp A. Mahrhurg, 1890; - Logika, iłuni. F. Kru-piński, 1878; Filozofia

sztuk pięknych, tłum. L. z K.S., 1868; -- Filozofia sztuki, 1874: toż samo tłum. A. Sygietyński, 1896; 2 wyd. 1911; - O

ideale w sztuce, tłum. F. Mierzejewski, 1873; Portrety literackie. tłum, jw., 1873; - Żywot i myśli p. F. T. Graindorge,

tłum. A. K. M., przedm. W. Jablonowski. 1905.

RENAN. Żywot Jezusa, tłum. A. Niemojewski, 1904; 2 wyd. 1907; 3 wyd. 1907; tłum. A. Krasno-wolski, 1907; -

Dzieła (wybór). Studia historyczne i filozoficzne, cz. l - III, tłum. R. Centnerszwerowa. 1905; Dzieła (wybór). Dialogi

filozoficzne, 1906; -- Dialogi i fragmenty filozoficzne, tłum. G. Glass, 1913.

MAETERL1NCK. Piękno wewnętrzne, tłum. S. Womela, 1910; 2 wyd. 1917; 3 wyd. 1920; 4 wyd 1928; Piękność

wewnętrzna i życie głębokie, tłum. G. Baumleid, 1905: - Mądrość i przeznaczenie, tłum. F. Mirandola, 1925;

Ścieżkami wzwyż, tłum. jw., 1930; - Skarb ubogich, tłum. jw., 1926.

BOUTROUX. Pojęcie prawa przyrody w nauce i filozofii spółczesnej, tłum. W. Spasowski, przedni. A. Mahrburg,

1902; Kultura i filozofia niemiecka, tłum. W. Kierst, 1915.

POINCARE. Wartość nauki, tłum. L. Siłberstein, 1908: Nauka i metoda, tłum M. H. Horwitz, 1911: — Nauka i

hipoteza, tłum.jw., 1908; Związek między analizą i fizyką matematyczna, tłum. S. Oick-stein, „Wiad. Matem.", 1898.

Drobniejsze rozprawy we „Wszechświecie". 1905 • 12.

MEYERSON. Teorie naukowe a rzeczywistość, „Przegl. Filoz.", 17, 1914.

EMERSON. Przedstawiciele ludzkości, tłum. J. Siei, 1871; tłum. M. Kreczkowska, 1909: - Roboty i dnie, tłum. T.

J. Rola, 1879; - Goethe, czyli pisarz, „Symposion", 1910; Szkice, tłum. A. Trctiak. wstęp A. Górski, 1933.

NIETZSCHE. Dzieła w 13 tomach, 1905 i n.; 2 wyd. 1908 i n.: 3,wyd. 1913, tłum. W. Berent, K. Dr/c-wiecki, L.

Stall' i S. Wyrzykowski. Przedtem przekładano poszczególne utwory: Tak mówi Zaralustra, tłum. M. Cumft i S.

Pieńkowski, 1901; - Ryszard Wagner w Bayreuth, tłum. M. Cumft-Pieńkowska, 1901; - Dusza dostojna, tłum. S.

Wyrzykowski, 1903. Ostatnio fragmenty z (.Ludzkie, arcyludzkic" pt. Antynomie wartości, tłum. I. Krońska, w

zbiorze: Filozofia egzystencjalna, 1965; - Aforyzmy, tłum. i oprać. S. Lichoński, 1973.

ŁOMONOSOW (LOMONOSOY). Pisma filozoficzne, 2 t., tłum. z roś., łac. i franc. K. Błeszyński, J. B. Gawecki i

I. Złotowski, wstęp i oprać, l. Zfolowski, 1956, BKF.

CZERNYSZEWSK1 (ĆERNY§EVSK1J). Zasada antropologiczna w filozofii, tłum. K. Bteszyński, wstęp H.

Holland, 1956, BKF. Pisma filozoficzne, 2 l., tłum. W. Bieńkowska, K. Błeszyński, wstęp i o-prac. A. Walicki, 1961,

BKF.

DOBROLUBOW (DOBROLUBOY). Pisma filozoficzne, 2 t., tłum. H. Kowalewska, wstęp A.Walicki, 1958,

BKF.

384

BIELIŃSKI (BELINSKIJ). Pisma filozoficzne, 2 t., ttum. W. Anisimow-Bieńkowska, wstęp i oprać-A. Walicki,

1956, BKF.

HERCEN. Pisma filozoficzne, 21., tłum. J. Walicka i W. Bieńkowska, wstęp i oprać. A. Walicki, 1965 - 66, BKF.

BAKUNIN. Pisma wybrane, 21., wyd. H. Temkinowa, tłum. B. Wścieklica i Z. Krzyżanowska, 1965.

ANTOLOGIE FILOZOFII ROSYJSKIEJ. Filozofia i myśl społeczna rosyjska 1825 -1861, wyd. A. Walicki, 1961.

— Filozofia społeczna narodnietwa rosyjskiego. Wybór pism, 2 t., wyd. A. Walicki, 1965.

OPRACOWANIA

F. Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, oprać. T. K. Oesterreich, t. 4 (Niemcy), 12 wyd. 1923 i t. 5

(inne kraje), 12 wyd. 1928. - Istorija filozofii v Sesti tomach, red. M. A. Dynnik, M. T. Iovćuk, B. M. Kedrov i in., 6 t.,

1957 • 65. — F. Ch. Copleston, A History of Philosophy, t. 7 Fichteto Nietzsche, 1965. — M. Kronenberg, Modernę

Philosophen: V. Cousin, H. Lotze, L. Feuerbach, M. Stirner, 1899. — T. K. Oesterreich, Die philosophisehen

Stromungen der Gegenwart. W: Systema-tische Philosophie, wyd. P. Hinneberg, 3 wyd. 1924. — R.K.P. Pankhurst, The

Saint-Simonians, Mili and Cariyle. A Prefaee to Modern Thought, 1957. - K. Lówith, Von Hegel zu Nietzsche, 1941; 2

wyd. 1958; — tłum. ang., 1967. - H. D. Aiken, The Agę ofideology, The XIX Century Philosophers, 1959. — J.

Chevalier, Histoire de la pensee, t. 4 La pensee modernę. De Hegel a Bergson, wyd. L.Husson, 1966. — E. Gilson, T.

Langan, A. A. Maurer,Recent Philosophy. Hegel to thePresent, 1966.—G. de Ruggiero, Storia delia filosofia, t. 7 L'eta

del romanticismo, 1968. — P. L. Gardiner, Nineteenth-century Philosophy, 1969. — I. S. Narskij. Zapadno-eyropsjskaja

filosofija XIX veka, 1976.

Iz istorii russkoj filosofii XIX i nacala XX veka, red. I. Ja. §ćipanov, (Moskwa) 1969.

F. Ravaisson, La philosophie en France au XIX s., 1867, nast. wyd. 1889, 1895. — P. Janet, La crise philosophique:

Taine, Renan, Littre, Yacherot, 1865; — La philosophie francaise contemporaine, 2 wyd. 1879. — M. Ferraz, Etudes-sur

la philosophie en France au XIX s., 3 t., 1877 - 87. - M. Schinz, Geschichte der franzosischen Philosophie seit der

Revolution, l, 1914. — L. S. Stebbing, Pragmatism and French Yoluntarism. From M. de Biran to Bergson, 1914. — G.

Boas, French Philosophies of the Romantic Period, 1964. — H. Taine, Les philosophes francais du XIXe siecle, 1967.

— L. Robberechts, Essai sur la philosophie reflexive, t. l De Biran a Brunschvicg, 1971.

H. Hóffding, Einieitung in die englische Philosophie unserer Zeit, 1889. — R. Metz, Die philosophisehen

Stromungen der Gegenwart in Grossbritanien, 1935. — O. V. Trachtenberg, Oeerki po istorii filosofli i sociologii Anglii

XIX v., 1959. — A. W. Benn, The History of English Rationalism in the Nine-teenth Century, 21., 1962. —A. K.

Rogers, English and American Philosophy sińce 1800, 1922. -J.W.Riley, American Thought from Puritanism to

Pragmatism, 1923; n. wyd. 1958.— P. Kurtz, American Thought before 1900, 1966. — J. Pucelle, La naturę et 1'esprit

dans la philosophie de T. H. Green. La renaissance de 1'idealisme en Angleterre au XIX-e siecle, 1965. — W. R. Sorley,

A History of British Philosophy to 1900, 1965. - J. Passmore, A Hundred Years of Philosophy, n. wyd. 1966 (filoz.

brytyjska). — P. J. C. Hearnshaw, The Social and Political Ideas of Some Representative Thinkers of the Yictorian Agę,

1967 (przedr. 1933).

K. Werner, Die italienische Philosophie der Gegenwart, .1886. — I. Hólihuber, Geschichte der italienischen

Philosophie von den Anfangen des 19. Jahrhunderts bis żur Gegenwart, 1969.

H. Yaihinger, Hartmann, Duhring und Lange żur Geschichte der deutschen Philosophie im XIX Jahrhundert, 1876.

— O. KUlpe, Die Philosophie der Gegenwart in Deutschland, 1902. - W. Windel-band, Die Philosophie im deutschen

Geistesleben des XIX Jahrh., 1905. — M. Frischęisen-KohIer, Modernę Philosophie, 1907. - L. Stein, Philosophische

Stromungen der Gegenwart, 1908. — H. Levy, Die Hegel-Renaissance in der deutschen Philosophie, 1927. — Die

Kultur der Gegenwart, wyd. P Hinneberg, cz. l, t. 6 Systematische Philosophie, 3 wyd. 1924. — J. E. Erdmann, Die

deutsche Philosophie seit Hegels Tode, 1964 (przedr. z wyd. 1896). — K. Róttgers, Kritik und Praxis. Żur Geschichte

des Kritik-begriffs von Kant bis Marx, 1975.

J. W. Camerer, Philosophie und Naturwissenschaft, 1905. — J. M. Yerweyen, Naturphilosophie, 1915. - J. H.

Randall, The Making of Modern Mind, 1926; n. wyd. 1940. - W. C. D. Dampier-Whe-tham, A History of Science, 1930.

— P. Sorokin, Soziologische Theorien im XIX und XX Jahrhundert,

25—Historia filozofii t. III 335

1931. -• Idealismus. Jahrbuch fur die idealistische Philosophie, l, 1934. -- F. Hippler, Staat und Gesell-schaft bei Mili.

Marx, Lagarde. Ein Beitragzum soziologischen Denken der Gegenwart, 1934. — L. W. Lan-caster, Masters of Politioal

Thought, t. 3, 1959. — R. Lacharriere, Etudessurla theorie democratique. Spinoza, Rousseau, Hegel, Marx, 1963. — L.

v. Renthe-Fink, Geschichtiichkeit. Ihr terminologischer und begriffiicher Ursprung bei Hegel, Haym, Diithey und

Yorck, 1964. G. D. Bowne, The Philosophy of Logie 1880 - 1908, 1966. - R. Aron, Les etapes de la pensee

sociologique: Montesquieu, Comte, Marx, Tocqueville, Durkheim, Pareto, Weber, 1967.

H. Hoffding, Współcześni filozofowie, tłum. B. Gałczyński, 1909. J. Goidstein, Nowe drogi w filozofii

współczesnej, tłum. K. Błeszyński, 1912. — Historia filozofii pod red. M. A. Dynnika i in.. Lata czterdzieste—

dziewięćdziesiąte XIX w., tłum. z roś. 1963. - K. Bakradze, Z dziejów filozofii współczesnej, tłum. H. Zelnikowa, 1964.

- Historia filozofii pod red. G. F. Aleksandrova, t. 3 Filozofia pierwszej połowy XIX wieku, tłum. S. Macheta, M.

Micinski i M. Sroka, 1972.

K. Kelles-Krauz, Rzut oka na rozwój socjologii w XIX w., „Wiek XIX", dod. do „Prawdy", 1902.— W. M.

Kozłowski, Wykłady o filozofii współczesnej, 1906; Historia filozoficzna powstawania i rozwoju idei podstawowych

umysłowości współczesnej, t. l, cz. l, 1910. - R. -ladźwing (B. Suchodolski), Skąd i dokąd idziemy?, 1939 (1942). - W.

Tatarkiewicz, Dziewiętnastowieczny scjenlyzm, „Spra-wozd, PAU", t. 51, 1950; — Prądy filozoficzne epoki Chopina.

W: The Book of the First Intern. Musical Congress, 1963. S. Morawski, Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX

w., 1961. — Z. Kude-rowicz. Misja filozofii i jej przemiany (Hegel, Feuerbach, Stirner), „Archiwum Hist. Filoz. i Myśli

Społ.", 8, 1962.

FAZA PIERWSZA: 1830.1860

SA1NT-S1MON. S. Charlety, Essai sur 1'histoire du saint-simonisme, 1896. — M. Leroy, La vie veritable du

Comte de Saint-Simon, 1927. — P. Ań są r t, Saint-Simon, 1969.

A. Bazard, B. P. Enfantin, Doktryna Saint-Simona, wykłady 1829, oprać. C. Bougle i E. Halevy. tłum. E.

Bąkowska, 1961.

J. E. Grabowski, Saint-Simon, utopia—filozofia-industrializm, 1936.

COMTE i POZYTYWIZM. H. Martineau, La philosophie positive d'A. Comte, 2 t., 1853, 1872. -A. Robinet,

Notice sur la vie et l'oeuvre d'A. Comte, 1860. - E. Littre, A. Comte et la philosophie positive, 1863, 1884, przedr. 1971.

- J. S. Mili, A. Comte and the Positivism, 1865; — toż samo w ttum. Iranc. 1868, 1879; — w tłum. niem. 1874. — F.

Brentano, Auguste Comte und die positive Philosophie, „Chilianeum", 1869. - J. Lonchampt, Precis de la vie et des

ecrits d'A, Comte, 1889. - L. Levy-Bruhl, La philosophie d'A. Comte, 1900; nast. wyd. 1903, 1921. - F. Alengry, Essai

historique et critique sur la socjologie chez A. Comte, J900. — G. Dumas, Psychologie des deux Messies positiyisles:

Saint-'Simon et A. Comte. 1905. - W. Windelband, Fichte und Comte, 1905. - R. Hubert, A. Comte, choix de texies et

etude du systeme philosophique, ok. 1908. -- F. W. Whittaker. Comte and Mili, 1909. - G. Be-lot, L'idee et la methode

de la philosophie scientifique chez A. Comte, ok. 1911. — M, Scheler, Ober die positivistische Geschichtsphilosophie

des Wissens, 1923. -E. Seillićre. Auguste Comte, J924. — H. Gouhier, La vie d'A. Comte, 1931; — La jeunesse d'A.

Comte et la formation du positivisme, 3 t., 1933-41. - J. Delvolve, Reffexions sur la pensee comtienne, 1932. -- F. S.

Maryin, Comte, the Founder of Sociology, 1936. - P. Ducasse, Essai sur les origines intuitives du positivisme, 1939; —

La methode positive et 1'intuition comtienne, Bibliographie, 1940. - M. Halbwachs, Statique et dynamique sociale chez

A. Comte, 1943. — P. Arbousse-Bastide, La doctrine de 1'education universelle dans la philosophie d'A. C.'omte, 2 t.,

1957. -- A. Cresson, Auguste Comte, 1957. •- J. Lacroi\, La socjologie d'A. Comte, -' wyd. J961. - J. Riezu, Sozialmoral

nach Auguste Comte, Diss. (Munchen), 1961. — W. M. Simon, Furopean Positivism in the Nineteenth Century, 1963.

— P. Arnaud, La pensee d'A. Comte, 1969. — A. Kremer-Marietti, A. Comte et la theorie sociale du positivisme, 1970.

H. Gruber, Życie i doktryna A. Comte'a. założyciela pozytywizmu, tłum. W. Dębicki, 1897; — Dzieje filozofii

pozytywnej, A. Comte, tłum, jw., 1898. - M. Karejew, A. Comte jako założyciel socjologii, „Przegl. Filoz.", 2, 1899.

F. Krupiński, Szkoła pozytywna, „Bibl. Warsz"., 1868.— K. Kaszewski, Pozytywizm, jego metoda i następstwa,

„Bibl. Warsz.", 1869; - W kwestii pozytywizmu, „Bibl. Warsz.", 1876. - J. Oehorowicz,

386

Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną, 1872. — K. Podwysocki, O idealizmie i pozytywizmie, 1872. — T.

Ziemba, Pozytywizm i jego wyznawcy w dzisiejszej Francji, 1872. -- H. Struve. Filozofia pozytywna i jej stosunek do

psychologii angielskiej, „Bibl. Warsz." 1874; — Pozytywizm i zadania kry tyczne filozofii, „Bibl. Warsz.", 1891. — B.

Limanowski, Socjologia A. Comte'a, 1875. - S. Smolikow ski, Ućenie Ogiusta Konta, (Warszawa) 1881 (w jeż. roś.). —

S. Pawlicki, E. Littre, „Przegl. Poi.", 1883; — Studia nad pozytywizmem. I. A. Comte, „Przegl. Poi.", 1885; - Historia

pozytywizmu i szkól pokrewnych (skrypt z LI. J.), 1888 - 89: — Pozytywizm i jego twórca A. Comte, ..Przegl. Kalol.",

1892. W. Dzieduszycki, Co to jest pozytywizm?, 1893. - B. t-oziński. Reakcja dzisiejsza przeciw pozytywi zmówi,

„Przegl. Powsz,", 1895. - R. Rylski, Ideały pozytywizmu, „Ateneum", 1897. - W. Ochen-kowski. Kilka uwag o

socjologii A. Comte'a, „Przegl. Poi.", 1901. — L. Lipkę, Problem socjologiczny Comte'a, „Przegl. Powsz.", 1905. - T.

Jeske-Choiński, Pozytywizm w nauce i literaturze. 1908. -- S. Kryńska, Entwicklung und Fortschritt nach Condorcet

und A. Comte, (Bern) 1908. T. Kotarbiński, Pozytywizm A. Comte'a, art. w Encyklopedii Wychowawczej, t. 9, 1923.

J. Mosdorf. Czy Comte był pozytywistą?, „Przegl. Filoz.", 35, 1932. — J. Szezepański. Pozytywizm i socjologia A.

Comte'a, „Przegl. Nauk Hist. i Społ.", l, 1951. — B. Skarga, Pozytywizm i utopia, ..Archiwum Hist, Filoz. i Myśli

Spol.", 10, 1964; — Estetyka i historiozofia. Uwagi o poglądach A. Comte'a, „Kwart. Neo. filolog.", 12, 1965; - Ccmte,

1966 (zawiera również wybór tekstów); wyd. 2, 1977; Spadkobiercy wobec spuścizny mistrza. Ze studiów nad

pozytywizmem francuskim, „Studia Filoz.", 3(46), 1966; Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim, 1967; - Le

coeur et la raison ou les antinomies du systeme de Comte, „EtudesPhilosophiques", 3, 1974; — Kłopoty intelektu.

Między Comte'em a Bergsonem, 1975 — L. Kołakowski, Filozofia pozytywistyczna (Od Hume'a do Koła

Wiedeńskiego), 1966.

MILL. A. Bain, J. S. Mili. A Criticism, 1882. - H. Lauret, Philosophie de Stuart Mili, 1886. Ch. Douglas, J. S. Mili,

1895. - S. Becher, Erkenntnistheoretische Untersuchungen zu Stuart Mills Theorie der Kausalitat, 1906. ~ O. A. Kabitz,

Developmenl of J. S. Mill's System of Logie. 1932. G. Morlan, American's Heritage ofJ. S. Mili, 1936. - N. Grude-

OettIi, J. S. Mili zwischen Liheralismus und Sozialismus, 1936. - A. Castell, Mill's Logie ofthe Morał Sciences. 1936.

R. Vaysset-Boutbien, Stuart Mili et la socjologie francaise contemporaine, 1941. — R. Jackson, Ań E.\amination of tnę

Oe ductive Logie ofJ. S. Mili, l94l, - W. L. Davidson, Political Thought in England. The Utiiitarians froni Bentham to

Mili, 1950. - F. A. Hayek, John Stuart Mili and Harriet Taylor, 1951. • R. P. Anschulz. The Philosophy of J. S. Mili,

1953. - J. C. Rees, Mili and His Earły Critics, 1956. -• M. Ludwig, Die Sozialethik des J. S. Mili (Utiiitarismus), 1963.

T. Woods, Poetry and Philosophy. A Study in the Thought ofJ. S. Mili, 1963. M. Cowling, Mili and Liberalism, 1963.

J. M. Smith. E. Sosa. Mill\ Utiiitarianism (Text and Criticism), 1969. Mili: A Collection ofCritical Essays, wyd. J. B.

Schneewind. 1969. - N. Mac Minn, J. R. Hainds, J. M. Mac Grimmon. Bibliography ofthe Published Wriling^ of J. S.

Mili, 1945.

H.Taine, Filozofia pozytywna w Anglii, tłum. z franc., 1883. - J. M. Robenson, Humaniści nowo żytni, studia o

Carlyle'u, Millu, Emersonie, Arnoldzie, Ruskinie i Spencerze, tłum. J. Steeki. 1889. S Saenger, J. S. Mil], tłum. z

niem. A. Krasnowolski, 1904.

M. Straszewski. Uwagi nad filozofią S. Milla, „Rozpr. i Sprawozd. AU", 1877. A. Raciborski, Rozbiór

zapatrywania Milla na sprawę tworzenia pojęć. „Przew. Nauk. i Liter.". 1885; Pojęcie przyczy nowości w systemie

Milla, „Bibl. Warsz.", i885: - Podstawy teorii poznania w systemie logiki dedukcyjnej i indukcyjnej J. S. Milla, 1886. •

L. Zengteller, Poglądy J. S. Milla na przyczynowość, „Przegl. Filo/.". 11, 1908. - T. Kotarbiński, Utylitaryzm w etyce

Milla i Spencera, 1915. D. Steinbarg, Pojecie prawa przyrodniczego u J. S. Milla, „Przegl. Filoz.", 34, 1931. - J. Łoś,

Podstawy analizy metodologicz nej kanonów Milla, „Annales UMCS", v. 2, 5, ser. F. 1948. - H. Greniewski, Milla

kanon zmian towa rzyszących, „Studia Logica", 5, 1957. - Z. Czerwiński, O pojęciu przyczyny i kanonach Milla, „S.

Log.". 9, 1960. - E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce. Współczesne kontrowersje wokół etyki J. S. Milla, 1974.

HERBART. K. Thomas, Herbart, Spinoza, Kant, Dornige Studien und Yersuche. 1875. W. Dro bisch, Uber die

Fortbildung der Philosophie durch Herban, 1876. W. Kinkel, J. F'. Herbart, sein Leben und seine Philosophie, 1903.

— Th. Ziehen, Oas Verhaltnis der Herbartschen Psychologie żur physiologisch-experimentellen Psychologie, 1911.- O.

Fliigel, Herbarts Lehren und Leben, 1912. W. Asmus, J. F. Herbart, l. Der Denker 1776- 1809, 1968. -- E. E. Geissier.

Herbarts Lehre vom erziehenden Unterricht, 1970.

M. Straszewski, Herbart, są vie et są philosophie d'apres des publications recentes, ,.Revuc Philo-

sophique", 1879. — L. Sowa, Stanowisko Herbarta wobec matematyki i nauk przyrodniczych. W: Spra-wozd. Dyr.

Semin. Naucz. Męsk. w Starym Sączu, 1907. — J. Heczko, System pedagogiczny Herbarta w świetle krytyki, „Mieś.

Pedagog.", 1910.

COLERIDGE. J. H. Muirhead, Coleridge as Philosopher, 1930; n. wyd. 1954. - H. House, Cole-ridge, 1953. - R. H.

Foale, The Idea of Coleridge's Criticism, 1962.

HAMILTON. M. Veith, Sir W. Hamilton, the Mań and His Philosophy, 1883. - S. W.Rasmussen, The Philosophy

of Sir W. Hamilton, (Kopenhaga) 1927.

W. Bednarowski, Hamilton's Quantification ofthe Predicate, „Proseed. ofthe Aristot. Soc.", 1956. — E. Kołodziej,

Sir W. Hamilton, „Studia Filoz.", 2(5), 1958.

FEUERBACH. A. Rau, L. Feuerbachs Philosophie, die Naturforschung und philosophische Kritik der Gegenwart,

1882. — W. Bolin, L. Feuerbach, sein Wirken und seine Zeitgenossen, 1891. — F. Jodl, L. Feuerbach, 1904. -A. K o

hut, L. Feuerbach, sein Leben und seirie Werke, 1909. -O. Blum-schein, Leibniz und Feuerbach, 1919. — S.

Rawidowicz, Ludwig Feuerbach's Philosophie, 1931, 2 wyd. 1964. — G. Nuedling, L. Feuerbachs Religionsphilosophie,

1936. — W. B. Chamberlain, Heaven Wasn't His Destination. The Philosophy of Ludwig Feuerbach, 1941. — S. S.

Gabaraey, Materializm Feierbacha, 1955. — H. Arvon, L. Feuerbach ou la transformation du sacre, 1957; — Feuerbach.

Są vie, son oeuvreavec un expose de są philosophie, 1964. — G. Riedel, L. Feuerbach a mlady Marx, 1962. — W.

Schuffenhauer, Feuerbach und derjunge Marx, 1965.— B. E. Bychoyskij, L. Feierbach, (Moskwa) 1967. — M.

Xhaufflaire, Feuerbach et la theologie de la secularisation, 1970. — G. Severino, Origine e figurę del processo teogonico

in Feuerbach, 1972.

F. Engels, L. Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, tłum. R. Raichman-Ettingerowa, 1922; nowe

tłum. 1945; 5 wyd. 1949. — K. Marks, Tezy o Feuerbachu, w Dziełach wybranych K. Marksa i F. Engelsa, t. 2, 1949.

S. Carski, Etyka L. Feuerbacha, 1900. - T, Kroński, Dzieło L. Feuerbacha, „Myśl Filoz.", 4(14),

1954. — H. Jankowski, L. Feuerbach a problemy metodologiczne związane z historią etyki, „Studia Filoz.", 4, 1961; -

Etyka L. Feuerbacha, 1963. - R. Panasiuk, Feuerbach, 1972; - Kontekst historyczny i sens Feuerbachowskiego

humanizmu, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Spol.", 20, 1974.

MARKS i ENGELS. A. Cornu, Kar! Marx, L'homme et l'oeuvre. De 1'hegelianisme au materialisme historique

(1818 - 1845), 1934; — Kar! Marx et la pensee modernę, 1948. — R. Schlesinger, Marx. His Time and Ours, 1950; —

toż samo w tłum. włoskim, 1961. — J. Hyppolite, Etudes sur Marx et Hegel,

1955.- L Berlin, Kari Marx, 2wyd. 1956.- J. Y. Calvez, La pensee de Kart Marx, 1956.- G. Delia Volpe, Rousseau e

Marx ed altri saggi di critica materialistica, 1957.— M. Rubel, Kari Marx, Essai de biographie intellectuelle, 1957. — A.

Piettre, Marx et marxisme, 1959. — M. Friedrich, Philosophie und Okonomie beimjungen Marx, 1960. — G. Stiehier,

Hegel und dsr Marxismus tlber den Widersprueh, 1960. — F. I. Georgiey, Protivopolożnost' marksistskogo i

gegelevskogo ucenija o soznanii, 1961. — E. Fromm, Das Menschenbild bei Marx, 1963. — R. Tucker, Philosophie et

mythe chez Kari Marx, 1963; — toż samo w jeż. ang., 1964. — H. Lefebyre, Marx. Są vie, son oeuvre, avec un expose

de są philosophie, 1964. — P. Dal Prą, La dialectica in Marx, 1965. — P. Kaegi, Genesis des historischen Materialismus,

1965. — W. Schuffenhauer, Feuerbach und der junge Marx, 1965. — L. Althusser, Pour Mara, 1966. - J. Mader, Fichte-

Feuerbach-Marx. Leib-Dialog-Gesellschaft, 1968. — L. Col-letti, II marxismo e Hegel, 1969.— L. Goldmann, Marxisme

et sciences humaines, 1970.— M. Rossi, Da Hegel a Mara, 21., 1970. — A. Wildermuth, Marx und die Verwirklichung

der Philosophie, 2 t.,

1970. - G. Lichtheim, From Marx to Hegel, 1971. - D. McLellan, The Thought of Kari Marx,

1971. — J. Israel, L'alienation de Marx a la socjologie contemporaine, 1972. — G. Duncan^ Marx and Mili. Two Views

of Social Conflict and Social Harmońy, 1973. — H. Scheler, Aufsatze zum historisehen Materialismus, 1973. — T. I.

Ojzerman, Formirovanie filosofii marksizma, 2 wyd., (Moskwa) 1974. — W. Rod, Dialektische Philosophie der Neuzeit,

t. l Von Kant bis Hegel, t. 2 Von Marx bis żur Gegenwart, 1974.

G. Serebrjakoya, Marks i Engels, 1966. — H. Ulirich, Der junge Engels. Eine historisch-biogra-phische Studie

seiner welt-anschaulichen Entwicklung in den Jahren 1834 - 1845, (Berlin) 1966. — B. -M. Ke-drov, Engel's i dialektika

estestyoznanija, 1970; - F. Engel's, (Moskwa) 1970. — F. Engels 1820 -1970. Referate — Diskussionen — Dokumente,

red. H. Pelger, (Hannover) 1971. — F. Engel's i sowemennye problemy filosofii marksizma, red. M. T. Iovćuk (i in.),

1971. — Razvitie F. Engel'som problem filosofii i sovremennost', red. A. A. Butakov, 1975.

388

M. Rubel, Bibliographie des oeuwes de Kari Mant, avec un Repertoire des oeuvres de Friedrich Engels, 1956; -

Mara-Chronik. Daten zu Leben und Werk, 1968. - M. Kliem, H. Merbach, R. Sperl, Marx/ Engels Yerzeichnis. Werke,

Schriften, Artikel, 1966.

W. I. Lenin, K. Marks, życie i dzieła, tłum. J. Kostecka, 1935; nowy przekł. 1945,1947,1948,1951; — Marks,

Engels, marksizm, przekł: 1946, 1948, 1949; —Główne prace.Lenina o Marksie zebrane w Dziełach wybranych

Marksa, 1941; nowe wyd. 1947. — K. Kautsky, Nauki ekonomiczne Karola Marksa, tłum. poi. 1890; 2 wyd. 1907; 3

wyd. 1911; nowe wyd. 1946, 1947, 1948, 1949. -G. W. Plechanow, Podstawowe zagadnienia marksizmu tłum. J. B.,

1925, 2 wyd. 1936; nowe wyd. 1946, 1947, 1949, 1950; — O materialistycznym pojmowaniu dziejów, tłum. pbl. Od

1946, kilka ^ydań; — Podstawowe zagadnienia marksizmu, 1947, 1949, 1950. - K. Mehring, Karol Marks, tłum. poi.

1923; nowe wyd. 1950, 1951. -A. Cornu, K. Marks'i F. Engels. Życie i dzieło; 3 t., 1.1 tłum. zespół.; t. 2 i 3 tłum. M.

Bielska, 1958 - 67;

t. 4 tłum. B. Wolniewicz, 1969. — J. Freville, Twórcy socjalizmu naukowego, tłum. A. Małecki, 1948, 1950; —

Poglądy Marksa i Engelsa na literaturę i sztukę, tłum. H. Rosnerowa, 1956. — H. Lefebvre, O związku filozofii i

polityki we wczesnych pracach Marksa, tłum. J. Lisowski, „Studia Filoz.", 5(8), 1958.

— M. Rozental, Marksistowska metoda dialektyczna, tłum. H. Waśkowska, 1953.— T. I. Ojzerman, Powstanie filozofii

marksistowskiej, tłuni. W. Jankowski, •M. Kelles-Krauz, L. Smolińska, 1966. — A. G, Spirkin, Zarys filozofii

marksistowskiej, tłum. L. Smolińska, 1968. — L. Althusser, O stosunku Marksa do Hegla, tłum. M. Siemek, „Człowiek

i Światopogląd", 6,1972,— A. Szeptulin, Kategorie dia-lektyki, tłum. Z.JSimbierowicz, 1973; — Filozofia marksizmu-

leninizmu, tłum. S. Korcz, J. Sikora, 1973. — V. P. Tugarinov, Teoria wartości w marksizmie, tłum. i red. H.

Zelnikowa, 1973. — Filozofia marksizmu a egzystencjalizm, tłum. z roś. S. Jędrzejewski, 1974, — L. Althusser, E.

Balibar, Czytanie «Kapi-talu», tłum. W. Dłuski, wstęp T. M. Jaroszęwski, 1975.

Podstawy filozofii marksistowskiej, wybór tekstów źródłowych, oprać. H. Swienko, 1973; 2 wyd. 1974. —

Wybrane problemy filozofii marksistowskiej, teksty źródłowe, oprać. H. Zelnikowa, 1974. — Filozofia marksistowska,

podręcznik akademicki, praca zbiorowa, red. T. M. Jaroszęwski, 1970; 5 wyd. 1977. — Wybrane problemy filozofii

marksistowskiej, zbiór opracowań, red. T. M. Jaroszewski, 1972, 4 wyd. 1975. — Elementy marksistowskiej

metodologii humanistyki, praca zbiór., red. J. Kmita, 1973. — Metodologiczne implikacje epistemologii

rrarksistowskiej, praca zbiór., red. J. Kmita, 1974.

A. Schaff, Z zagadnień marksistowskiej-teorii prawdy, 1951, 1959; — Obiektywny charakter praw historii, 1955;

— Marksizm a egzystencjalizm, 1961, 1962; — Filozofia człowieka, 1962, 3 wyd. 1965; — Marksizm a jednostka

ludzka, 1965; — Hurnanismus, Sprachphilosophie, Erkenntnistheorie des Marxismus. Philosophische Abhandlungen,

(Wien) 1975; — Liczne tłumaczenia pow. prac na obce języki. Ponadto rozprawy i artykuły w czasopismach: „Myśl

Współczesna", „Myśl Filozoficzna", „Studia Filozoficzne", „Studia Socjologiczne" i in. — J. Szczepański, Zagadnienia

metodologii badań społecznych w niektórych pracach Marksa i Engelsa, „Myśl Filoz.", 2(4), 1952. — M. Ossowska,

Myśl etyczna Marksa, „Przegl. Kultur.", 26,1959. — M. Fritzhand, Człowiek, humanizm, moralność. Ze studiów nad

Marksem, 1961; 2 wyd. 1966; — Myśl etyczna młodego Marksa, 1961; — W kręgu etyki marksistowskiej, szkice i

polemiki etyczne, 1966; — O niektórych właściwościach etyki marksistowskiej, 1974. — A. Jasińska, Mikro- i

makrospołeczne determinanty myśli K. Marksa, „Studia Socjolog.", 1(20), 1966. — S. Kozyr-Kowalski, M. Weber a K.

Marks. Socjologia M. Webera jako „pozytywna krytyka materializmu historycznego", 1967. — S. Kozyr-Kowalski, J.

Ładosz, Dialektyka a społeczeństwo. Wstęp do materializmu historycznego, 4 wyd. 1977. — A. Kłoskowska,

Koncepcja kultury w ujęciu K. Marksa, „Studia" Fttoz.", 1(52), 1968. — L. Nowak, U podstaw marksowskiej

metodologii nauk, 1971.— J. Legowicz, Filozofia — istnienie, myślenie, działanie, 1972. — S. Widerszpil, Wybrane

problemy socjologii'marksistowskiej, 1972. — S. Dziamski, U źródeł marksistowskiej filozofii nauk społecznych w

Polsce, 1972; — Zarys polskiej filozoficznej myśli marksistowskiej 1878-1939, 1973; n. wyd. 1977.

— W. Krajewski, Engels o ruchu materii i jego prawidłowości. Główne idee «Dialektyki przyrody* z perspektywy stu

lat, 1973. — J. J. Wiatr, Marksistowska teoria rozwoju społecznego, 1973. — Z. Cackowski, Główne pojęcia

materializmu historycznego, 1974. — J. Kmita, W. Ławniczak, Marksizm a empiryzm, „Stud. Filoz.", 10, 1974. — L.

Nowak. Zasady marksistowskiej filozofii nauki. Próba systematycznej rekonstrukcji, 1974. —T. M. Jaroszęwski,

Osobowość i wspólnota, 1971; — toż w tłum. roś., (Moskwa) 1973; —czeskim, (Praha) 1975; —The Definition of the

Notion'of «Praxis» in K. Marx's Philosophy, „Dialectics and Humanism", l, 1973;-Rozważania o praktyce. Wokół

interpretacji filozofii K. Marksa, 1974; n. wyd. 1977; — Jednostka ą społeczeństwo w ujęciu filozofii

389

marksistowskiej (Myśl K. Marksa), „Człowiek i Światopogląd", 7, 1974; Rozprawy i artykuły w wydawnictwach

zbiorowych (Filozofia marksistowska, 1975; Wybrane probl. filoz. marksist., 1975; Humanizm socjalistyczny, 1975)

oraz w czasopismach („Człowiek i Światopogląd", „Studia Filozoficzne", „Dialectics a. Humanism" i in.).

Niektóre dawniejsze prace o Marksie i marksizmie napisane przez Polaków w XIX i w pocz. XX wieku:

L. Gumplowicz, Rechtsstaat und Sozialismus, Innsbruck 1881. —W. Weryho, Marx als Philosoph, 1894. - K. Kelles-

Krauz. O tzw. "kryzysie marksizmu", „Przegl. Filoz.", 1900; — Filozofia marksizmu „Krytyka", 1902; - Ou'est-ce que

le materialisme historique, „Annales de 1'Inst. Intern, de Sociol.", 1902.--W ostatnich latach Biblioteka Myśli

Socjalistycznej wydala pisma wybrane: St. Krusińskiego (1958), R. Luxemburg (1959), K. Kelles-Krauza (1962).

Marks i Engels w Polsce. Materiały do bibliografii 1842 • 1952, 1953.

STIRNER. A. Ruest, M. Stirner, Leben, Weltanschauung, Vermachtnis, 1906. - K. A. Mautz, Uie Philosophie M.

Stirner's im Gegensatz zum Hegelschen Idealismus. 1936. - H. Arvon, Aux sources de l'existentialisme, M. Stirner,

1954. -R. W. K. Paterson, The Nihilistic Egoist M. Stirner, 1971.

J. Niecikowski, Stirner, Kierkegaard — krytycy Hegla, „Arch. Hisl. Filoz. i Myśli Spol.", 13, 1967.

CARLYLE. P. Hensel, Th. Carłyle, 1900. N. Young, Carłyle. His Rise and Fali, 1925. - R. Wel-lek, l. Kant in

England, 1793 - 1838, 1931. - C. F. Harrold, Carłyle and German Thought, J934. • A. C. Taylor, Carłyle et la pensće

laline, 1937. - E. R. Bentley, Century of Hero Worship. A Study ot' the Idea of Heroism in Carłyle and Nietzsche,2wyd.

1960. — J. Kedenburg,Teleologisches Geschichts-bild und theoretische Staatsaulfassung im Werke Th. Carłyles, 1960.

J. M. Robertson, Humaniści nowożytni. Studia o Carlyle"u (i in.), tłum. J. Stecki, 1889.-A.Mohl, Bohaler Carlyle'a i

nadczłowiek Nietzschego, tłum. 1913.

.R. Oyboski, Unity of Idea in the Works of Carłyle, „Biuletyn PAU", 1937.

RUSKIM. W. G. Collingwood, The Art Teaching of John Ruskin, 1891. -- D. Larg, J. Ruskin, 1932. • H. Gally,

Ruskin et l'esthetique intuitive, 1933. -J. D. Rosenberg, The Darkening Glass. A Portrait of Ruskin's Genius, 1961. - Q.

Beli, Ruskin, 1963, - P. Jaudell, La pensee sociale de J. Ruskin, Diss. (Paris), 1972.

R. de la Sizeranne, Ruskin i kult piękna, 2 t., tłum. A. Potocki, 1898-99. - A. W. Saenger, John Ruskin, jego życie i

działalność, tłum. ok. 1900.

L. Winiarski, Teorie estetyczne Ruskina, „Prawda", 1894. - M. Bujno, J. Ruskin i jego poglądy, 2 wyd. 1908. W.

Rubczyński, J. Ruskin. Studia nad uzasadnieniem i powiązaniem jego głównych pomysłów, „Przegl. Poi.". 1901, oraz

oddzielnie, 1904; — Aksjologia Ruskina, „Kwart. Filoz.", 13, 1936. -R. Dyboski, Ze studiów nad Ruskinem,

„Sprawozd. PAU", 1937.

NEWMAN. P. Thureau-Dangin, La renaissance catholique: Newman et le mouvement d'0xford, 1899;- Newman

catholique, 1912.—L. Fel i x - Faure, Newman, są vie et ses oeuvres, 1901. — H. Bre-mond, Newman, 3 t., 1905 • 06;

•- Newman. Essai de biographie psychologique, 1937. — W. P. Ward, The Lite od J. H. C'ardinal Newman, 2 t., 1912; 3

wyd. 1927. •- E. Przywara, Einfuhrung in Newmans Wesen und Werk. 1922. — J. Guitton, Philosophie de Newman,

1933; -- Renan et Newrnan, 1938. -F. R. Cronin, Cardinal Newman: His Hislory of Knowledge, 1935. — F. Tardwel, La

personnalite litleraire de Newman, 1937. — M. Hogan, Bacon and Newman; bar God from Science, 1939. — A. KarI,

Die Glaubensphilosophie Newmans, 1941. - Ch. F. Harrold, J. H. Newman. Ań Expository and Criti-cal Study of His

Mind, Thought and Art, 1945. - S. G. Brown, Newman at Beaumont, 1945. - S. 0'Fao-lain, Newman's Way, 1952. - A.

D. Culler, Imperiał Intellect. A Study of Newman's Educational Ideał, 1955. - T. Kenny, The Political Thought of J. H.

Newman, 1957, - Dr Zeno, OFM. .1. H. Newman, 1957. - L. Bouyer, Newman. His Lite and Spirituality, 1960. — F. M.

Willam, Aristotelische Erkennt-nisiehre bei Whately und Newman und ihre Bezuge żur Gegenwart, 1960. — A. J.

Boekraad, H. Tris-iram, The Argument from Conscience to the Existence of God, According to J. H. Newman, 1961. -

.1. Honor e. Itinerairespirituel de Newman, 1964. — A. D. L a pat i, J. H. Newman, 1972. — Od r. 1950 ukazuje się

publikacja Newman Studien, wyd. H. Fries i W. Becker, Norymberga, dotychczas 5 tomów (w t. 2 bibliografia

Newmana). —J. Rickaby, Index to Works of Cardinal Newman, 1914.

Kardynał J. H. Newman 1801 - 1890, praca zbiorowa, tłum. T. Mieszkowski, 1967. Ch. Hollis, Newman a świat

współczesny, tłum. T. Mieszkowski, 1970.

Z. Bastgenówna, Brzozowski a Newman, „Sprawozd. PAU", 1933; - Tajemnica Newmana, „Ver-hum", 1937. —

W. Tatarkiewicz. Filozofia Newmana, „Znak", l, 1948. - W. Gawlik, Newmanowska

390

analiza poznania konkretnego i religijnego, „Collect. Theolog.", 1955. — S. Brzozowski, J. H. Newman. „Znak", 10,

1961 (fragmenty przedmowy do Wyboru pism Newmana, z r. 1915).

KIERKEGAARD. H. Hóffding, Die Philosophie in Danemark im XIX Jahrhundert, „Archiv f. Ge-sehichte d.

Philos.", 1899; - • S. Kierkegaard, 1922. - E. Przywara, Das Geheimnis Kierkegaard, 1927. -C. Schrempl, S,

Kierkegaard, 2 t., 1927 - 28. - E. Hirsch, Kierkegaard-Studien, 2 t., 1933. - L. Ches-tov, Kierkegaard et la philosophie

existentielle, 1936. — W. Lowrie, Kierkegaard, 1938: n. wyd. 1962. — J. Wahl, Etudes Kierkegaardiennes, 1938; n.

wyd. 1949.— R. Jolivet, Introduction a Kierkegaard, 1946; — Aux sources de l'existentialisme chretien. Kierkegaard,

1958. — J. Hohienberg, S. Kierkegaard, 1954. - • J. Collins, The Mind of Kierkegaard, 1954. — M. Wyschogrod,

Kierkegaard and Heidegger, 1954.

J. Slock, Die Anthropologie Kierkegaards, 1954. — A. Paulsen, S, Kierkegaard, Deuter unserer Existenz, 1955. —

Kierkegaardiana, wyd. zbiór., red. N. Thulstrup, 9 t., 1955 - 74. — Publikacja zespól.: Kierkegaard Symposion, Orbis

Litterarum, t. 10, 1955. — M. Theunissen, Dsr BsgrirT Ernst bei Kierkegaard. 1958. — P. P. Rohde, S. Kierkegaard in

Selbstzsugnissen und Bilddokuminten, 1960. - M. G ri ma u li. Kierkegaard par lui-meme, 1962. —T. W. Adorno,

Kierkegaard, 1962. — P. Mesnard, Kierkegaard, 3 wyd. 1963. —G. Price, The Narrow Pass. A Study of Kierkegaard's

Concept of Mań, 1963.

P. A. Stucki, Le christianisme et 1'histoire d'apres Kierkegaard, 1963. - E. Tielsch, Kierkegaards Glaube, 1964. - H.

Friemond, Existenzin Liebe nach S. Kierkegaard, 1965. - H. M. Garelick, The Anti-Christianity of Kierkegaard, 1965. -

H. Gerdes, S. Kierkegaard, 1966. - J. H. Schniid, Krilik der Existenz. Anałysen zum Existenzdenken S. Kierkegaards,

Diss. (Basel) 1964, (wyd. 1966). - H. Schwep penhauser, Kierkegaards Angriffaufdie Spekulation. Eine Verteitigung,

1967. - Ch. Waldenfels-Goes, Direkte und indirekte Mitteilung bei S. Kierkegaard, Diss. (Mtinchen), 1967. — V. Eller,

Kierkegaard and Radical Discipleship. A New Perspective, 1968. — H. Fahrenbach, Kierkegaards existenzdialektische

Ethik, 1968. - F. E. Wilde, Kierkegaards Verstandnis der Existenz, 1969. - L. Mackey, Kierkegaard:

A Kind of Poet, 1971. - G. Malantschuk, Kierke3aard's Thought, 1971. - J. Malaquais, S. Kierkegaard: foi et paradoxe,

1971. — A. Shmueli, Kierkegaard and Consciousness, 1971. — B. E. Bychovskij, K'erkegor, (Moskwa) 1972.- M.

Cornu, Kierkegaard et la communication de l'existence, Diss. (Lausanne), 1972. - G. v. Hofe, Die Romantikkritik S.

Kierkegaards, 1972. - Kierkegaard et la philosophie contem-poraine. Entretiens de Copenhague 1966, Inst. Intern, de

Philos., red. J. Witt-Hansen, 1972.— J. Thomp-son, Kierkegaard, 1973. — J. W. Eirod, Being and E<istence in

Kierkegaard's Pseudonymous Works, 1975. — Ch. Kuhnhold, Der Bsgriff des Sprungss und der Weg des

Sprachdsnkens. Eine Einfuhrung in Kierkegaard, 1975. — M. C. Taylor, Kierke3aard's Pseudonymaus Authorship. A

Study ofTime and tnę Self, 1975. — Sóren Kierkegaard international bibliograf!, wyd. J. Himmsistrup, (Kopenhaga)

1962. -A. MacKinnon, The Kierkegaard Indices, 1973.

H. Malewska, Sóren Kierkegaard, „Znak", l, 1946. — F. Sawicki, S. Kierkegaard, „Przegl. Powsz.", 1948. — A.

Warkocz, Blaski i cienie egzystencjalizmu Kierkegaarda, „Ateneum Kapt.", 1950. — J. Pastuszka, Postawy życiowe

według S. Kierkegaarda, „Roczniki Filoz. KUL", 6, 1958. - K. Toeplitz, S. Kierkegaard a Luter i Reformacja, 1965; —

Konflikt Abrahama (Próba egzystencjalizacji religii i prawa w ujęciu S. Kierkegaarda), „Gdańskie Zesz. Humanist.",

Filozofia, 2, 1966; — Jednostka a społeczeństwo w filozofii Kierkegaarda, tamże, 3, 1967 — Problem egzystencji i

esencji w filozofii S. Kierkegaarda, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Spot.", 17, 1971;- Kierkegaard, 1975. - W. Gromczyński,

Wprowadzenie do «filo-zofii» Kierkegaarda, „Studia Filoz." 4(113), 1975.

LAMENNAIS. V. Gioberti, Lettsra intorno alle dottrine filosoflche e religiose di Lamennais, wyd. Pignoloni, 1971.

J. Litwin, Eseje o dialogach wewnętrznych. Didsrot, Lamennais, 1967; — Lamennais, 1973.

BOLZANO. M. Palagyi, Kant und Bolzano, 1932. - J. Berg, Bolzano's Logie, (Stockholm) 1962. -A. Kolman,

Bsrnard Bolzan'.?, 1963. — I. Seidlerova, Politicke a socialni nazory B. Bolzana, (Praha) 1963. - E. Morscher, Das

logische An-sich bei B. Bolzano, 1973. - J. Danek, Die Weiteremwicklung der Leibnizschen Logik bsi Bolzano, 1970.

M. Franklówna, O pswnym paradoksie w logice Bolzana, „Przegl. Filoz.", 17, 1914. - F. Smółka, Pojęcie zmiennej

u Bolzana i u Russella, „Przegl. Filoz.", 30, 1927. - A. Wiegner, W sprawie zasady odwrotności między treścią a

zakresem pojęć, „Prace Pozn. Tow. Przyj. Nauk", 1930. — T. Czeżowski, O zależności między treściami a zakresami

pojęć, „Przegl. Filoz.", 35, 1832. — A. Korcik, Pojęcie wywodu inferencyjnego u B. Bolzana, „Roczniki Filoz. KUL",

5, 1957. -- L. Regner, Aksjomaty nauk

391

apriorycznych według Bernarda Bolzana, „Roczniki Filoz. KUL", 5, 1957. — J. Patoćka, Bolzano a problem teorii

nauki, „Studia Filoz.", 1(10), 1959.

BUCHNER. L. Bdttner, Buchners Bild vom Menschen, 1967. - J. Dreisbach-Olsen, L. Bflchner, Diss.

(Marburg/Lahn), 1969.

FAZA DRUGA: 1860 - 1880

SPENCER i EWOLUCJONIZM. J. Dewey, The Philosophical Work of Spencer, „Philos. Review", 1904. — J.

Royce, H. Spencer, 1904. — M. Absi, La theorie de la religion chez Spencer et ses sources, 1952. - Herbert Spencer,

wyd. A. Low-Beer, 1969.

W. Cathrein, Nauka moralności darwinowskiej. Krytyka etyki H. Spencera, tłum. z niem., 1886. — J. M.

Robertson, Humaniści nowożytni, tłum. J. Stecki, 1889. — O. Gaupp, H. Spencer, tłum. z niem., 1899.

A. Świętochowski, H. Spencer. Studium z dziedziny pozytywizmu, „Przegl. Tygodn.", 1872. — L. Dziankowski,

O charakterze kobiet podług Spencera, 1877. — W. Kozłowski, Herbert Spencer, „Ateneum", 1878 - 80; — Podstawy

socjologii i stanowisko w niej H. Spencera, „Ateneum", 1881; — Etyka Spencera, „Ateneum", 1883 - 84. — L.

Krzywicki, Socjologiczne poglądy H. Spencera, „Prawda", 1889;— Uwieńczenie filozofii syntetycznej, „Prawda",

1895. — K. Twardowski, Spencer i Leibniz, „Słowo Poi.", 1903, oraz w publikacji (Rozprawy i artykuły filoz.», 1927.

— H. Struve, H. Spencer i jego systemat filozofii syntetycznej, „Bibl. Warsz.", 1904. — Zeszyt „Przegl. Filoz." z r.

1904 poświęcony Spencerowi, zawiera rozprawy: S. Brzozowski, Etyka Spencera; — J. Halpern, H. Spencer; — W. M.

Kozłowski, Monizm Spencera; — Psychologia Spencera; — L. Krzywicki, Socjologia Spencera; — J. Nusbaum, H.

Spencer jako biolog; — M. Massonius, Agnostycyzm; — S. Demby, Spencer w piśmiennictwie polskim (bibliografia).

— T. Kotarbiński, Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera, 1915. — L. Kasprzyk, Herbert Spencer w literaturze polskiej,

„Annales UMCS", 7, 1960; — Spencer, 1967. — L. Król, Spence-rowska koncepcja struktury, „Studia Filoz.", 1(40),

1965.

DARWIN. A. Cresson, Darwin. Savie,sonoeuvreaveeunexposedesaphilosophie,1956.—L.Ei-seley, Darwin's

Century. Evolution and the Men Who Discovered It, 1958. — G. Himmelfarb, Darwin and the Darwinian Revolution,

1959. — J. C. Greene, Darwin and the Modern Worid View, 1961. — G. Wichler, Charles Darwin, 1961. - J. Huxley,

H. B. D. Kettiewel), Charles Darwin and His Worid, 1965.

J. L. A. Quatrefages, K. Darwin i jego poprzednicy, tłum. i dopełn. J. Ochorowicz, 1872. — H. Hóffding, K.

Darwin, tłum. M. F., 1899. — L. Woltmann, Teoria Darwina i demokracja społeczna. Przyczynek do historii naturalnej

ludzkiego społeczeństwa, tłum. I. Moszczeńska, 1902.

W. Bartkiewicz, Darwinizm wobec religii i moralności, „Przegl. Katol.", 1869. —B. Reich-man, Teoria Darwina i

hipotezy Haeckla w treściwym zarysie, 1873. — T. Skomorowski, Rozwój teorii Darwina, 1874. — S. Pawlicki, Studia

nad darwinizmem, 2 wyd. 1875. — Z. Wiśniewski, K. Darwin, „Ateneum", 1882. — W. Zaborski, Darwinizm wobec

rozumu i nauki, „Przegl. Powsz.", 1884. — W. M. Kozłowski, Następcy Darwina i losy darwinizmu, „Bibl. Warsz.",

1895. — K. Twardowski, Etyka wobec teorii ewolucji, „Przełom", 1895. — J. Nusbaum, Z zagadnień biologii i

filozofii przyrody, 1899. — L. Wolfman, Teorie Darwina i demokracja społeczna, 1902. — P. Hortyński, Teoria

rozwojowa a katolicyzm, „Przegl. Powsz.", 1907; — Teoria ewolucji wobec najnowszych wyników nauk

biologicznych, „Przegl. Powsz.", 1922. - A. Mohl, Ewolucja czy trwałość gatunków, 1909, - F. Gabryl, Filozofia

przyrody, 1910; — Darwinizm i wiedza współczesna, 1910. — P. Klimke, Darwin i jego dzieło, „Przegl. Powsz.",

1910. — K. Wais, O zwierzęcym pochodzeniu człowieka, 1911. — H. Hoyer, Darwin i Mendel, „Przegl. Współcz.",

1929. — W. Szafer, Powstanie i drogi rozwoju życia na ziemi, 1948. — J. Dembowski, Darwin, 1950. - A. Straszewicz,

O poglądach Darwina na religię, „Euhemer", l - 2 (8 - 9), 1959.— K. Petrusewicz, Darwina teoria ewolucji,

„Wszechświat", 1959. — T. Grzesiukiewicz, Wpływ teorii ewolucji K. Darwina na nauki społeczne, „Kosmos", ser. A,

1960. — Stulecie dzieła Darwina, praca zbiorowa, 1960. — T. Kotarbiński, Darwin i uniwersalny ewolucjonizm,

„Argumenty", 1960. — S. Skow-ron. Narodziny wielkiej teorii, 1965.

PSYCHOLOGIA XIX WIEKU. Th. Flournoy, Metaphysique et psychologie, 1890. - M. Dessoir, Geschichte der

neueren deutschen Psychologie, 2 t., 2 wyd. 1897 - 1902. — G. Villa, Psieologia centem-

392

poranea, 1899. — E. v. Hartmann, Die modernę Psychologie, 1901. — H. Ebbinghaus, Psychologie. W: Die Kultur der

Gegenwart. Systematische Philosophie, 3 wyd. 1924. — A. Manoil, La psychologie experimentale en Italie, 1938. — E.

A. Budilova, Bor'ba materializma i idealizma v russkoj psichołogi-ceskoj naukę (vtoraja poloyina XIX - nać. XX v.),

1960. — W. K. Dember, Visual Reception: the Nine-teenth Century, 1964. — J. C. Flugel, A Hundred Years of

Psychology, 1964. - L. S. Hearnshaw, A Short History of British Psychology 1840-1940, 1964.

Th. Ribot, Współczesna psychologia pozytywna w Anglii, tłum, i oprać. J. Ochorowicz, 1876; — Współczesna

psychologia niemiecka, tłum. W. M. Kozłowski i S. Bartoszewicz, 1895, 1901.

A. Mahrburg, Osobowość według Ribota, „Kraj", 1886. — S. Smolikowski, Z psychologii empirycznej (Ribot),

„Bibl. Warsz.", 1886. — W. Heinrich, Die modernę physiologische Psychologie in Deutsch-land, 1895. — W.

Szyłkarski, O powstaniu paralelizmu monistycznego w filozofii i psychologii nowożytnej, 1924. — W. Bobrowska-

Nowak, Pionierzy psychologii naukowej w Polsce, 1971.

NEOKANTYŚCI; L. Kónigsberger, H. v. Helmholtz, 3 t., 1902-03.-A. Riehl, Helmholtz in seinem Verhaltnis zu

Kant, 1904. — H. Cohen, F. A. Lange, „Preuss. Jahrb.", 1876. — M. Kronen-berg. Modernę Denker, 1899 (o Langem);

— Festschrift O. Liebmann, „Kantstudien", 1910; — Wspomnienie R. Euckena i B. Baucha o Liebmannie, tamże 1912.

— K. Hermann, Einfuhrung in die neukan-tische Philosophie, 1927. — J. Hessen, Die Religionsphilosophie des

Neukantismus, 1924.

T. Staniewski, Teoria poznania i metafizyka F. A. Langego, w wyd. Szkice filozoficzne. Księga Pam. M.

Straszewskiego, 1910 — J. Stępa, Neokantowskie próby realizmu a neotomizm, l, 1927. — J. Oża-rowski, Metoda

transcendentalna a problem poznania syntetycznego w szkole marburskiej, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ,", 5, 1959.

— W. Banasiewicz, Hermanna Helmholtza koncepcja prawa przyrody. W: Pojęcie prawa nauki w XIX wieku (zbiór

rozpraw), 1967. — M. Szyszkowska, Neokantyzm. Filozofia społeczna wraz z filozofią prawa natury o zmiennej treści,

1970.

AVENARIUS. F. Carstanjen, Richard Avenarius' Biomechanische Grundlegung, 1894.

W. I. Lenin, Materializm i empiriokriticizm, 1909, przekł. poi. 1949.

J. Kodisowa, Richard Avenarius, „The Psychological Review", 3,6, 1896; —Empiriokrytycyzm, „Przegl. Filoz.", 4,

1901; — toż samo w przekł. roś., „Russkaja Mysi'", 9, 1901; — Znaczenie kulturalne filozofii czystego doświadczenia,

„Przegl. Filoz.", 6,1903; — Empiriokrytycyzm i pogląd na świat, „Ogniwo", 21, 1904;.— Nowsza faza w rozwoju

empiriokrytycyzmu, „Przegl. Filoz.", 12, 1909, — E. T. Erdmann, Naturalne pojęcie świata według R. Avenariusa,

„Przegl. Filoz.", 1900. — M. Straszewski, Obecny przełom w teorii poznania, „Przegl. Filoz.", 5, 1902. — M.

Massonius, Agnostycyzm, „Przegl. Filoz.", 7, 1904. — M. Borowski, O filozofii Avenariusa, „Widnokręgi", 1910. — S.

Brzozowski, Filozofia czystego doświadczenia, „Głos" oraz „Idee", 1920. — A. Wiegner, Proton pseudos wundtowskiej

krytyki filozofii. R. Avenariusa, „Studia Filoz.", 3-4 (34 - 35), 1963.

MACH. H. Kleinpeter, (Jber E. Machs und H. Hertz' prinzipielle Auffassung der Physik, „Archiv f. System.

Philos.", 1899. — H. Henning, E. Mach als Philosoph, Physiker unf Psychologe, 1915. — F. Adier, Ernst Machs

Ueberwindung des mechanischen Materialismus, 1918. — R. Bouvier, La pensee;

d'Ernst Mach, 1923. — H. Dingler, Die Grundgedanken der Machschen Philosophie, i924. - P. Ale-xander,

Sensationalism and Scientific Explanation, 1963 (dotyczy E. Macha). — R. S. Cohen, E. Mach:

Physics, Perception and the Philosophy of Science, „Synthese" (Dordrecht), 18, 1968. — R. S. Cohen, R. J. Seeger, E.

Mach, Physicist and Philosopher, 1970. — J. Bradley, Mach's Philosophy of Science, 1971; — Machs Philosophie der

Naturwissenschaft, 1974. - J. T. Blackmore, E. Mach. His Work, Life nad Influence, 1972.

B. Elmer, Filozofia E. Macha, „Krytyka", 1901. — M. Straszewski, Obecny przełom w teorii poznania, „Przegl.

Filoz.", 5, 1902. - I. Halpern (Myślicki), E. Mach, „Przegl. Filoz.", 20, 1917. -J. Kodisowa, E. Mach, „Przegl. Filoz.",

21, 1918. — I. Szumilewicz, Koncepcja przyczynowości u Macha w świetle współczesnego determinizmu, „Studia

Filoz.", 4(13), 1959.

IMMANENTYŚCL J. Rehmke, W. Schuppe, „Kantstudien", 1913. - A. Pelazza, W. Schuppe e la filosofia

dell'immanenza, 1914.

R. Raichman-Ettingerowa, R. v. Schubert-Solderns erkenntnistheoretischer Solipsismus, „Archiv. f. Geschichte d.

Philos.", 1912 (odpowiedź Schubert-Solderna tamże, 1913); — Die Immanenzphilosophie. Diss. (Getynga), 1916.

RIEHL. J. Jaensch, Zum Gedachtniss von A. Riehl, „Kantstudien", 1925. - H. Maier, A. Riehl, tamże, 1926.

393

SIMMEL. A. Mamelet, La philosophie de G. Simmel, 1914. — M. Adier, Simmels Bedeutung fur die

Geistesgeschichte, 1919. - M. Frischeisen-KohIer, C. Simmel, 1919. - Buch des Denkes an Georg Simmel. Briefe,

Erinnerungen, Bibliographie. Zuseinem lO.O.Geburtstag, wyd. K.Gassen, M. Landmann, 1958. - M. Susman, Die

geistige Gestalt G. Simmels, 1959. - H. Muller, Lebensphilosophie und Reli-gion bei G. Simmel, 1960. — I. Bauer, Die

Tragik in der Existenź des modernen Menschen bei G. Simmel, 1961. - N. J. Spykman, The Social Theory of G.

Simmel, 1966.

I. Halpern (Myślicki), J. Simmel, „Przegl. Filoz.", 21, 1918. — K. Bleszyński, "Trzecie państwo», „Krytyka",

1911. -J. Gałecki, Pragmatyzm Simmla, „Kwart. Filoz.", 8, 1930. —Recenzje książek G. Simmla opublikowali m.in.:

M. Treter, L. Karpińska, H. Bad, H. Forszieter, M. Lehrfreund w „Przegl. Filoz.", l, 1897-98; 2, 1899; 5, 1902; 12,

1909.

VAIHINGER. Zeszyt „Zeitschrift fur Philosophie", 1912. - W. Świtalski, Vaihingers Philosophie des Als Ob,

„Philos. Jahrb. d. Gorres-Gesellschaft", (Fulda) 1913.

W. Biegański, O filozofii fikcji Vaihingera, „Przegl. Filoz.". 16, 1913. - J. Sleszyński, Filozofia Vaihingera w

stosunku do matematyki, „Ruch Filoz.", 4, 1914. — A. Krzesiński, Jak należy rozumieć filozofię fikcji Vaihingera,

„Kwart. Filoz.", 2, 1924. — J. Zieleniewski, O «filozofii fikcji'> Vaihingera, tamże.

CORNELIUS. J. Kodisowa, Teoria poznania H. Corneliusa, „Kwart. Filoz.", 3, 1925. -- J. Leszczyński, Teoria

świata w ujęciu H. Corneliusa, „Kwart. Filoz.", 18, 1949.

HAECKEL i MONIZM. W. Bolsche, E. Haeckel. Ein Lebensbild, 1900, 2 wyd. 1905. - R. Hoe-ningswald, E.

Haeckel, 1900. — J. Baumann, Haeckels Weltratsel nach ihren starken und schwachen Seiten, 1900. - K. W. Neumann,

E. Haeckel, ok. 1904. - E. Adickes, Kant centra Haeckel, 1906. -H. Schmidt, Ernst Haeckel. Leben und Werke. 1926. -

G. Uschmann, E. Haeckel - Forscher, Kunstler, Mensch. Briefe, 2 wyd. 1958. - D. H. Degrood, Haeckel's Theory of the

Unity of Naturę, 1965. — J. Hemleben, E. Haeckel. In Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, 1967.

W. Reichenau, Filozofia monistyczna od Spinozy do naszych czasów, tłum. K. Hertz, 1883.

B. Reichman, Teoria Darwina i hipotezy Haeckla w treściwym zarysie, 1873. —A. Mahrburg, Monizm

współczesny i echa jego u nas, „Ateneum", 1890. — J. Zachariewicz, Niemiecki Związek Mo-nistów i E. Haeckel,

1908. — B. Limanowski, Monizm w historii, „Krytyka", 1908. — F. Klimke, Znaczenie monizmu w chwili obecnej,

„Ateneum Kapł.", 1910; — Der Monismus und seine philosophischen Grundlagen, (Freiburg) 1911; — Monistische

Einheitsbestrebungen katholischer Weltanschauung, 1912;— Hasła etyczno-religijne monizmu, „Przegl. Powsz.", 1914.

— B. Biegeleisen, O monizmie, „Ruch Filoz.", l, 1911. — L. Wolowicz, Monizm jako kierunek poznania, tamże. — K.

Błeszyński, Pierwszy kongres monistów, „Krytyka", 1911; — Monizm a filozofia, tamże, 1912. — A. Wróblewski,

Monizm, 1912; - Monizm przyrodniczy, „Krytyka", 1912. — S. Pawlicki, Die wahre Bedeutung des Monismus. w

pracy: Festgabe zum 70. Geburtstag von G. v. Hertling, 1913. — Z. Jakimiak, Monizm filozoficzny XIX w., „Dziś i

Jutro", 18, 1947. — A. Straszewicz, Stosunek E. Haeckla do religii, „Euhemer, Zesz. Filoz.", 1961.

OSTWALD. A. Dochmann, W.^ Ostwalds Energetik, Diss. (Bern), 1908. - A. Mitlasch, W. Ost-walds

Ausiósungsiehre, 1951.

J. Kodisowa, Filozofia przyrody W. Ostwalda, „Przegl. Filoz.", 1903; — Ostwalda roczniki filozofii przyrody,

„Ogniwo", 1904. — W. Heinrich, O stosunku pojęć i zasad fizycznych do filozofii, „Przegl. Filoz.", 2, 1899.

WUNDT. O. Passkónig, Die Psychologie Wilhelm Wundts, 1912. - P. Petersen, W. Wundt und seine Zeit, 1925. -

W. Nef, Philosophie von W. Wundt, 1932.

E. Kónig, W. Wundt jako psycholog i jako filozof, tłum. S. Brzozowski i A. Krasnowolski, 1904.

N. Hirschband (C. Jellenta), Wola zbiorowa i zasada szczęśliwości (Etyka Wundta), „Ateneum", 1888. — A.

Mahrburg, Wundt i jego teoria poznania, „Przegl. Liter.", dod. do „Kraju", 1893. — S. Dick-stein, O najnowszych

próbach klasyfikacji nauk, „Ateneum", 1889. — W. Biegański, Geneza pojęć, „Przegl. Filoz.", 3, 1900. - A. Schifman,

Wundta «Wstęp do filozofii.), „Krytyka", 1902. - Z. Skórski, Pogląd Wundta na istotę sądów, „Przegl. Filoz.", 4, 1903.

— J. Jawicówna, Sądy twierdzące i przeczące, „Przegl. Filoz.", 8, 1905. - T. Sinko, Mit, kult i religia według nauki W.

Wundta, 1910. - W. M. Koz-łowski. Logika psychologii i nauk historycznych według Wundta, „Przegl. Filoz.", 14,

1911.— A. Stog-bauer. Psychologia Wundta i jej geneza, 1914. - F. Kierski, W. Wundt, „Tydzień Polski", 1920. - J.

Pa-randowski, W. Wundt (1832- 1920), „Gazeta Lwowska", 1920.

394

FECHNER. T. Simon, Leib und Seele bei Fechner und Lotze als Vertretern zweier massgebehden

Weltanschauungen, 1894, - M. Wentscher, Fechner und Lotze, 1921. — A. Adolph, Die Weltan-schauung G. T.

Fechners, 1923.

K. Lasswitz. G. T. Fechner, tłum. R. Maliniak, 1903.

A. Grossglik, G. T. Fechner, jego żywot i filozofia, „Ateneum", 1898. - K. Twardowski, Wstęp do polskiego

przekładu "Książeczki o życiu pośmiertnym» i «0 zagadnieniu nieśmiertelności duszy, 1907.

LOTZE. E. Pfleiderer, Lotze's philosophische Weltanschauung, 1882. - E. Hartmann, Lotze's Philosophie, 1888. - R.

Faickenberg, H. Lotze, 1901. - E. E. Thomas, Lotze's Theory of Reality, 1921. — P. Devaux, Lotze et son influence sur

la philosophie anglo-saxonne, 1962. — G. Santayana, Lotze's System of Philosophy, 1971.

W. Lutostawski, Ober Lotzes Begriff der metaphysischen Einheit aller Dinge, „Zeitschr. f. Philosophie u. philos.

Kritik", 1899; - Metafizyka Lotzego; w książce: Z dziedziny myśli, 1900. — M. War-tenberg, Das Problem des Wirkens

und die monistische Weltanschauung, mit besonderer Beziehung auf Lotze, 1900. - S. Trzebiński, Jędrzej Śniadecki a

Herman Lotze, „Arch. Hist. i Filoz. Medycyny", 1929.

HARTMANN. C. Heymons, Eduard von Hartmann, 1882. - A. Weber, Wille zum Leben oder Wille zum Guten. Ein

Vortrag uber E. von Hartmanns Philosophie, 1882. — K. D. Certelev, Sovre-mennyj pessimizm w Germanii. Oćerk

nravstvennoj filosofii Sopengauera i Gartmana, 1885. — A. N. Aksa-kov, Animizm i spiritizm. V otvet E. v. Gartmanu,

1893. — M. Schneidewin, Der Sternenhimmel und seine Yerkleineren. Eine Streitschrift an E. von Hartmann, 1901.

H. Goldberg, Filozofia zasady bezwiednej, „Bibl. Warsz.", 1873. — M. N., Filozofia pierwiastka nieświadomego E.

Hartmanna, „Przegl. Katol.", 1874. — S. Smolikowski, Filozofia wyzwolenia, 1883.—• M. Sobeski, Pogląd Hartmanna

na fizykę, „Ateneum Polskie", 1908.

RENOUVIER. G. Seailles, La philosophie de Renouvier, 1905. - O. Hamelin, Le systeme de Re-nouvier, 1927. - G.

Galii, Studi slorico-critici sulla filosofia di Ch. Renouvier, 1935; — Prime linee di un idealismo critico e due studi su

Renouvier, 1945. -- L. Prą t, Charles Renouvier, philosophe. Są doctrine, są vie, 1937. - R. Verneaux, L'idealisme de

Renouvier, 1945; — Renouvier, disciple de Kant, 1945.

K. Czajkowski, Antydogmatyczny system Renouviera, „Przegl. Powsz.", 1902.

FOU1LLEE. A. Guyau, La philosophie et la sociologie d'A. Fouillee, 1913.

S. Pawlicki, A. Fouillee's neue Theorie der Ideenkrafte, „Jahrb. der Leo-GeselIschaft", 1892. — J. Hempel,

Filozofia A. Fouillee, ..Krytyka", 1910.

GUYAU. E. Zitron, Jean Marie Guyau's Morał- und Religionsphilosophie, 1908. - A. van M eter, Social Esthetic,

with Special Reference to Guyau, 1944.

A. Fouillee, Moralność, sztuka i religia podług Guyau, tłum. J. K. Potocki, 1894.

W. Jabłonowski, Moralność, sztuka i metafizyka według Guyau, „Ateneum", 1895. - l. Pawelski, Guyau a etyka

przyszłości, „Przegl. Powsz.", 1896. - W. Nałkowski, Z powoduetyki Guyau, „Ateneum", 1903. — L. Spasowski, Les

bases du systeme de la philosophie morale de Guyau, Diss. (Bern), 1910. — J. Bączek, AnomizmJ. M. Guyau,

„Ateneum", 1912 - 13, i osobno, 1914. — K. Luczewski, Das Problem der Religion in der Philosophie Guyau's, 1915.

LACHELIER. G. Seailles, La philosophie de J. Lachelier, 1920. - E. Boutroux, Jules Lachelier, „Revue de Metaph.

et de Morale", 1921. — L. Brunschvicg, art. o filozofii Lacheliera w „Comptes ren-dus de 1'Acad. des Sciences Morales

et Polit.", 1921. — L. Millet, Le symbolisme dans la philosophie de Lachelier, 1959. — G. Mauchaussat, L'idealisme de

Lachelier, 1962.

TAfNE. G. Barzelotti, Ippolito Taine, 1895. - Y.Giraud, Essai sur Taine, 1901; - Taine. Etudes et documents, 1928.

—A. Chevrillon, Taine. Formation de są pensee, 1928. — D. D. Rosca, L'in-fiuence de Hegel sur Taine, 1928. - M.

Leroy, Taine, 1933. - A. Cresson, H. Taine, 1951. - S. J. Kahn, Science and Aesthetic Judgment. A Study.in Taine's

Critical Method, 1953. — C. Mongardini, Storia e sociologia nell'opera di H. Taine, 1965.

S. Askenazy, H. Taine, „Bibl. Warsz.", 1892. - P. Chmielowski, H. Taine, „Ateneum", 1893.-S. Brzozowski, H.

Taine i jego poglądy, 1901. —J. Wiśniev. .,ki, Etude historique et critique de la theorie de la perception exterieure chez

Mili et Taine, 1925. — J. Łempicki, Historiozofia H. Taine'a, 1938. - S. Morawski, Problem wartości i kryteriów w

estetyce H. Taine'a, „Studia Filoz.", 2(29), 1962; — toż samo w tłum. ang. w „The Journ. of Aesth. a. Art Criticism",

1963. — S. Krzemień-Ojak, Taine, 1966.

RENAN. L. Brunschvicg, La philosophie de Renan, „Revue de Metaph. et de Morale", 1893.—

395

G. Seailles;"E. Renan, 1894. — P. Lasserre, LajeunessedeRenan, 1925. — J. Pommier, La philosophie religieuse de

Renan, 1928. — J. Chaix, De Renan a J. Riviere, 1930; — E. Renan, 1956. — A. Cresson, E. Renan, 1949. — R. M.

Chadbourne, E. Renan as an Essayist, 1957. — R. M. Galand, L'ame celti-que de Renan, 1959. — A. Hure, Entretiens

avec monsieur Renan, 1962.

J. Kenig, E. Renan, „Bibl. Warsz.", 1892. - A. Złotnicki, E. Renan, „Atenemn", 1892. - M. Morawski, W czym tkwi

silą Renana?, „Przegl. Powsz.", 1893. — S. Pawlicki, Leben und Schriften E. Renan^, „Jahrb.'der Leo-Gesellschaft",

1893, i odb. 1894; — Żywot i dzieła E. Renana, 1896; nowe wy d. 1905. — W. M. Dębicki, Renan i renanizro, „Przegl.

Katol.", 1897; - Renan jako nihilista i cynik. W:

Studia i szkice religijno-filozoficzne, tegoż autora, 1901. — H. Romanowski, Renan i Bergson, „Przegl. Katol.",

1930.— J. Chalasiński, W. Hugo i E. Renan, dwa nurty liberalnego intelektualizmu, „Myśl Filoz.", 3(5), 1952. — M.

Skrzypek, Kult nauki u E. Renana, „Euhemer", 3 ('10), 1959 (tamże bibliografia pism Renana). — B. Skarga, Renan,

1969.

FAZA TRZECIA: 1880- 1900

AMPERE, COURNOT, BERNARD. B. Lorenz, Die Philosophie-Ampere's, Diss. (Berlin), 1908. -H. Schmidt, Die

Philosophie A. M. Ampere's, Diss. (Marburg), 1908. - G. Milhaud, Etudes sur Cour-not, 1925. — R. R u y er,

L'humanite de l'avenir d'apres Cournot, 1930. — S. W. Ploss, Ań Outline 01 the Philosophy ofA. A. Cournot, 1941. —

P. Lamy, Ciaude Bernard et le materialisme, 1939. — A. Ser-tillanges. La philosophie de C. Bernard, 1944. — Ai

Gotard, La philosophie de C. Bernard, 1945. — R. Ciarke, C. Bernard et la medecine experimentale, 1961.

B. Skarga, Antoine Cournot — filozof rezygnacji, „Studia Filoz.", 1(52), 1968; — Ciaude Bernard, 1970.

BOUTROUX. F. Pelikan, Entstehung und Entwicklung des Kontingentismus, 1915. — L. S. Cra-ford, The

Philosophy 01 E. Boutroux, 1924.

S. Agatstein-Gierowski, E. Boutroux jako filozof religii, „Euhemer", 6(7), 1958. — B. Skarga, Emila Boutroux

krytyka scjentyzmu, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 16, 1970.

POINCARE. „Revue de Metaphysique et de Morale", 1913 (zeszyt poświęcony H. Poincaremu). — L. Rougier, La

philosophie geometrique de H. Poincare, 1920. — Ch. Vorovka, Ce qu'il y a de juste dans la critique de la logistique de

H. Poincare, 1924. — R. Dantzig, H. Poincare, Critic of Crisis, 1954. — M. Bunge, Comentario critico de algunas ideas

de Poincare sobre las hipotesis fisicas, (Buenos Aires) 1958. — J. J. A. Mooij, La philosophie des mathematiques de H.

Poincare, 1966.

M. Smoluchowski, Dwie książki z dziedziny filozofii przyrody, „Ateneum Poi.", 1908. — W. Woj-towicz, H.

Poincare, „Wektor", 1912. — L. Chwistek, Nominalizm Poincarego i jego konsekwencje, „Przegl. Filoz.", 20, 1917. —

Z. Zawirski, O twierdzeniu fazy Poincarego i jego znaczeniu dla naukowego poglądu na świat, „Przegl. Filoz.", 31,

1928. — I. Dąmbska, Sur quelques idees communes a Bergson, Poincare et Eddington, 1959. — A. Lubomirski, H.

Poincarego filozofia geometrii, 1974.

MEYERSON. H. S e e, Science et philosophie d'apres la doctrine de M. E. Meyerson, 1932.

Z. Myslakowski, Nowa epistemologia (Rzecz o Meyersonie), „Kwart. Filoz.", l, 1923. — L. Lich-tenstein.

Filozofia E. Meyersona, „Wiad. Matem.", 1928 - 29; — Żur Einfuhrung in die Philosophie von Emile Meyerson, 1930.

— I. Dąmbska, E. Meyerson. Główne założenia jego epistemologii, „Przegl. Filoz.", 37, 1934. — J. Metallmann, E.

Meyerson, „Przegl. Wspólcz.", 1934. — Z. Zawirski, Filozofia nauki Meyersona, „Droga", 1934. — S. Żółkiewski, O

Emilu Meyersonie, „Kuźnica", 9, 1945;

DILTHEY i SPRANGER. J. Misch, Wstęp do (Gesammelte Schriften» Diitheya, t. 5, 1924. -L. Landgrebe, W.

Dilthey's Theorie der Geisteswissenschaften, 1928. - K. Kassube, Wilhelm Diitheys Methode der Lebensphilosophie,

(Hiroshima) 1931. — A. Degener, Diithey und das Problem der Meta-physik, 1933. - A. Liebert, W. Diithey, 1933. - J.

Stenzel, Diithey und die deutsche Philosophie. der Gegenwart, 1934. — D. Bischoff, W. Diitheys geschichtiiche

Lebensphilosophie, 1935. — N. Baring, W. Diitheys Philosophie der Gesehichte, 1936. - R. Dietrich, Die Ethik W.

Diitheys, 1937. - J. En-gehauser, Metaphysische Tendenzen in der Psychologie Diitheys, 1938. — C. Glock, W.

Diitheys Grund-legung einer wissenschaftlichen Lebensphilosophie, 1939. — F. Heider, Der Begriff der Lebendigkeit in

Diitheys Menschenbild, 1940. - E. Pucciarelli, Introducción a la filosofia di Diithey, 1944. — A. Bork, Diitheys

Auffassung des griechischen Geistes, 1944. - E. Imaz, El pensamiento de Diithey:

396

evolution y sistema, (Mexico) 1946. - H. Hodges, The Philosophy of W. Diithey, 1952. - O. F. Boll-now, Diithey. Eine

Einfuhrung in seine Philosophie, 2 wyd. 1955. — W. Kluback, W. Dilthey's Philosophy of History, 1956. — J. F. Suter,

Philosophie et histoire chez W. Diithey, 1960. — H. Diwald, W. Diithey. Erkenntnistheorie und Philosophie der

Geschichte, 1963. — K. Muller-Vollmer, Towards a Phenomenological Theory of Literaturę. A Study of W. Dilthey's

Poetik, 1963. — G. Marini, Diithey e la comprensione del mondo umano, 1965. — H. N. Tuttie, W. Dilthey's

Philosophy of Historical Un-derstanding, 1969. — A. Kremer-Marietti, W. Diithey et 1'antropologie historique, 1971. —

K. Ma-ger, Diitheys Schrift «Das Wesen der Philosophie». Das Probierń seines Ansatzes, Diss. (Wurzburg) 1974 (druk.

1973). — C. Yicentini, Studio su Diithey, 1974.

Z. Łempicki, O filozofii Diitheya, „Ruch Filoz.", 1912; - W. Diithey, „Przegl. Filoz.", 17, 1914. -M. Wallis, Obrona

humanistyki w filozofii współczesnej, „Przegl. Piloz.", 25, 1922; — Diitheya klasyfikacja poglądów na świat,

Komunikat Warsz. Inst. Filoz., tamże, 28, 1925. — B. Suchodolski, Przebudowa podstaw nauk humanistycznych, 1928.

— E. Frauenglas, Odrodzenie metafizyki a podstawy humanistyki (rzecz o Sprangerze), „Kwart. Filoz.", 7, 1929. — T.

Potempski, Poglądy pedagogiczne E. Sprangera na podstawie jego drobnych pism, „Kwart. Pedag.", 1932. — L.

Blaustein, O zadaniach psychologii humanistycznej, „Przegl. Filoz.", 38, 1935. — D. Steinbarg, Rozumienie i

wyjaśnienie w doktrynach Diitheya i Sprangera, „Kwart. Psychol.", 12, 1935. — Z. Kuderowicz, Wartość filozofii w

rozumieniu Diitheya, „Studia Filoz.", 3(42), 1965; — Światopogląd a życie u Diitheya, 1966; — Diithey, 1967; —

Historia i uniwersalność w estetyce Diitheya, „Studia Estetyczne", 4, 1967. — K. Sauerland, Ekspresja i mimesis u

Wilhelma Diitheya, tamże, 6, 1969.

RICKERT. A. Faust, H. Rickert und seine Stellung innerhalb der Philosophie der Gegenwart, 1927. - E. Spranger,

Rickerts System, 1932.

M. Wallis, H. Rickert, „Przegl. Filoz.", 40, 1937. — E. Boronowski, Filozofia wartości H. Rickerta, „Roczniki

Filoz. KUL", 2 - 3, 1949 - 50. - A. Miller-Rostowska, Das Individuelle als Gegenstand der Erkenntnis. Eine Studie żur

Geschichtsmethodologie H. Rickerts, 1955.

WEBER. P. Honigsheim, On Max Weber, 1968. - J; Freund, M. Weber, 1969. - J. A. Prades, La sociologie de la

religion chez M. Weber»2 wyd., 1969.— W. Schluchter, Wertfreiheit und Verantwor-tungsethik. Zum Yerhaitnis von

Wissenschaft und Politik bei M. Weber, 1971. — O. Stammer, M. Weber and Sociology Today, 1971. - M. Weber, Sein

Werk und Seine Wirkung, wyd. D. Kasier, 1972. — P. Ferrarotti, M. Weber e ii destino delia ragione, 6 wyd. 1974.

IDEALIŚCI AMERYKAŃSCY I ANGIELSCY. Contemporary Idealism in America, 1932 (wyd. zbiorowe). —

Houang Kia Teheng, Le neo-hegelianisme en Angleterre. La philosophie de Bernard Bosanquet, Diss. (Paris), 1954. —

J. Pucelle, L'idealisme en Angleterre. De Coleridge a Bradley, 1955;

— A. J. M. Milne, The Social Philosophy of English Idealism, 1962. — La naturę et 1'esprit dans la philosophie de T. H.

Green. La renaissance de 1'idealisme en Angleterre au XIX-e siecle, 2 t., 1960, 1965. — Paibrother, The Philosophy ofT.

H. Green, 1896. - A. H. Stirling, J. H. Stirling. His Life and Work, 1912. - C.D.Broad, Ań Examination of McTaggarts

Philosophy, I, 1933.

EMERSON. M. Dugard, R. W. Emerson. Są vie et ses oeuvres, 3 wyd. 1929.- R. Michaud, L'esthe-tique

d'Emerson, 1931. — Ch. R. Metzger, Emerson and Greenough. Transcendental Pioneers of an American Esthetic, 1954.

- S. Hubbard, Nietzsche und Emerson, Diss. (Basel), 1958.

E. M. Ciark, Emerson dzisiaj, ttum. w „Przegl. Współcz.", 1934.

M. Zielewiezówna, Amerykański filozof-poeta, „Bibl. Warsz.", 1904 i odb. 1905; — Z rozmyślań Emersona, 1910.

— G. Majewski, Filozofia indywidualizmu: Emerson, Nietzsche, „Prawda", 1911. — A. Górski, Wstęp do przekładu

«Szkiców», 1933. — R. Dyboski, Emerson i transcendentalizm amerykański, „Sprawozd. PAU", 46, 1945.

BRADLEY. E. Duprat, La metaphysique de Bradley, „Revue Philos.", 1926. - H. J. Schuring, Studio żur

Philosophie von F..H. Bradley, 1963. — P. Fruchon, F. H. Bradley. Les presupposes de 1'his-toire critique, 1966. - K. S.

Saxena, Studies in the Metaphysics of Bradley, 1967. - R. Wollheim, F. H. Bradley, 1969.

J. Goliehowski, F. H. Bradley a problem wewnętrznych i zewnętrznych relacji, „Gdańskie Zesz. Humanist.", 1965;

— Nauka a metafizyka u F. H. Bradleya, tamże, 2, 1966; — Myślenie racjonalne i krytyka dialektyczna w filozofii F.

H. Bradleya, „Studia Filoz.", l, 1973. — S. Zapaśnik, Absolut jako projekt ideału moralnego w filozofii F. H. Bradleya,

1973.

ROYCE. G. Marcel, J. Royce, 1945. — P. Fuss, The Morał Philosophy of Josiah Royce, 1965. -

397

B. Kuklick, J. Royce. Ań Intellectuał Biography, 1972. - M. B. Mahowald, Ań Fdealistic Pragmatism. The Development

of the Pragmatic Element in the Philosophy of J. Royce, 1972. — B. B. Singh, The Self and the Worid in the Philosophy

of J. Royce, 1973.

BRENTANO. O. Kraus, F. Brentano. Żur Kenntniss seines Lebens und seiner Lehre, 1919. — O. Most, Die Ethik

Brentanos und ihre geschichtiićhen Grundlagen, Diss. (Mttnster im West.), 1931. — A. Werner, Die psychologisch-

erkenntnistheoretischen Grundlagen der Metaphysik F. Brentanos, 1933.--H. Windischer, Brentano und die Scholastik,

1996. — A. Kastii, Die Philosophie F. Brentanos, 1951. — E. Utitz, Erinnerungen an F. Brentano, „Wiss. Zeitschrift d.

Univ. Halle-Wittenberg", 1954. - L. Gil-son, Methode et metaphysique selon F. Brentano, 1955. — G. Petrović, Uz

Brentanovo ućenje o pred-metu misijenja, (Beograd) 1958. - G. Bergmann, Realism. A Critique of Brentano and

Meinong, 1967.-A. C. Rancurello, A Study of F. Brentano. His Psychological Standpoint and His Significance in the

History of Psychology, 1968. — H. J. Koebel, Phanomenologie der Erkenntnisiehre F. Brentanos, Diss. (Basel), 1971.

K. Twardowski, F. Brentano a historia filozofii, „Przełom", 11, 1895, oraz w zbiorze: Rozprawy i artykuły filoz.,

1927. - l. Halpern (Myślicki), F. Brentano, „Przegl. Filoz.", 20, 1917. - D. Grom-ska, Brentanowska argumentacja w

sprawie przedmiotu powiedzeń egzystencjalnych, „Przegl. Filoz.", 23, 1920. - T. Kotarbiński, O reizmie w szkole F.

Brentano, „Ruch Filoz.", 1937; - Odst>;pcy (Franciszek Brentano), „Argumenty", 1959. — T. Czeżowski, Przyczynek

do sylogistyki Arystotelesa (Brentanowska teoria wniosków kategorycznych), 1950. -- D. Frydman, Zagadnienie

oczywistości u Brentany. W: Charisteria W. Tatarkiewiczowi w darze, 1960. — H. Buczyńska-Garewicz, Logika uczuć.

Doktryna miłości i nienawiści F. Brentana, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 18, 1972.

MEINONG. Jenseits von Sein und Nichtsein. Beitrage żur Meinong-Forschung, wyd. R. H a II er, 1972. - R.

Grossmann, Meinong, 1974.

H. Buczyńska-Garewicz, Teoria wartości A. Meinonga, „Etyka", 12, 1973.

NIETZSCHE. L. Stein, Friedrich Nietzsches Weltanschauung und ihre Gefahren, 1893. E. For-ster-Nietzsche, Das

Leben F. Nietzsches, 2 t., 1895- 1904. — Laurentius, Krapotkins Moraliehre und dereń Beziehungen zu Nietzsche, 1896.

— F. Tónnies, Der Nietzsche-Kultus, 1897. - T. Ziegler, Friedrich Nietzsche, 1900. — E. Faguet, En lisant Nietzsche,

1904. — K. Joel, Nietzsehe und die Ro-mantik, 1905. -T. Lessing, Schopenhauer, Wagner, Nietzsche, 1906; -Nietzsche,

1925. R. Sai-tschik, Deutsche Skeptiker: Lichtenberg, Nietzsche, 1S06. —R. Richter, F. Nietzsche. Sein Leben und

sein Werk, 1909. — B. Rogaiev, F. NicSe, Schematizirovannaja interpretacija ego filosofii, 1909. — A. Fouillee,

Nietzsche et 1'immoralisme, 5 wyd. 1911, nowsze 1920. - G. Simmel, Schopenhauer und Nietzsche, 1907, n. wyd. 1920.

-- Ch. Andler, Nietzsche. Savieetsapensee,6t., 1920- 30.-- E. Bertram, Nietzsche. Versuch einer Mythologie, 1920. - N.

Bubnoff, F. Nietzsches Kulturphilosophie und Urn-wertungsiehre, 1924. — L. Klages, Die psychologischen

Errungenschaften Nietzsches, 1930. - A. Baeum-ler, Nietzsche als Philosoph und Politiker, 1931. - L. Andreas-Salome

(Frau Lou), F. Nietzsche, I932, przedr. 1970. — K. Lówith, Nietzsches Philosophie der ewigen Wiederkunft des

Gleichen, I935. -K. Jaspers, Nietzsche, 1936, n. wyd. 1950; — Nietzsche und das Christentum, 1952. - H. Heimsoeth,

Nietzsches Idee der Geschichte, 1938; - Metaphysische Voraussetzungen und Antriebe in Nietzsches Immoralismus,

1955. — H. Lefebvre, Nietzsche. (Socialisme et culture), 1939. — J. Wilhelm, F. Nietzsche und der franzosische Geist,

1939. - F. Wurzbach, Das Vermachtnis F. Nietzsche, 1940; - Nietzsche, 1942. - C. Brinton, Nietzsche, 1941. - G. A.

Morgan, What Nietzsche Means, 1941. •- L. Giusso, Nietzsche, 1942. — A.v. Martin, Nietzsche und Burckhardt, 1942.

— J. E. Spenie, Nietzsche et le pro-bleme europeen, 1943. — A. Cresson, Nietzsche, 1953. — G. Lukacs, Die

Zerstorung der Yernunft. Der Weg des Irrationalismus von Schelling zu Hitler 1954. - T. Mann, Nietzsches Philosophie

im Lichte un-serer Erfahrung. W: Gesammelte Werke, t. 10, 1955. — W. Kaufman, Nietzsche. Philosopher, Psycho-

logist,Antichrist,1956;3wyd.l968. - M. H. Wolf, F. Nietzsche. Der Weg zum Nichts, 1956. - F.A.Lea, The Tragic

Philosopher. A Study ofF. Nietzsche, 1957. - J. Stambaugh, Untersuchungen zum Problem der Zeit bei Nietzsche, 1959;

— Nietzsche's Thought of Eternal Return, 1972. - A. M. Virasoro, Deses-peración y rebeldia en la conciencia

contemporanea, 1959. - K. Schlechta, Le cas Nietzsche, 1960. --Ch, Baroni, Nietzsche educateur. De 1'homme au

surhomine, Diss. (Lausanne), 1961. — M. Heidegger, Nietzsche, 2 t., 1961. - E. Gaede, Nietzsche et Valery, 1962. - E.

Heftrich, Nietzsches Philosophie, 1962. - H.P.Putz,KunstundK.unstlerexistenzbeiNietzscheundT. Mann, 1963. -

R.Steiner, F. Nietzsche, 3 wyd. 1963. — A. C. Danto, Nietzsche as Philosopher, 1965. — N. M. de Feo, Analitica e

dialec-

398

tica in Nietzsche, 1965. R. J. Hollingdale, Nietzsche. The Mań and His Philosophy, 1965. — J. Gra^ nier, Le probleme

de la verite dans la philosophie de Nietzsche, Diss. (Paris) 1964, (druk. 1966). -H. Hantzschel-Schlotke. Der

Aphorismus als Stiiform bei Nietzsche, Diss. (Heidelberg), 1967. — F. Mei, Tramonto delia ragione (Saggio sulla

filosofia de F. Nietzsche), 1967. — W. Ries, Grundztige des Nietzsche- Verstandnisses in der Deutung seiner

Philosophie, Diss. (Heidelberg), 1967. — G. Sobe-jano, Nietzsche en Espana, (Madrid) 1967. - M. Ackermann, Das

Kreissymbol im Werk Nietzsches, Diss. (Munchen), 1968. - R. Binion, Frau Lou. Nietzsche's Wayward Disciple, 1968.

—H. Berger, Untersuchungen żur Philosophie Nietzsches als einem Problem der Sprache, Diss. (Munchen), 1969. — J.

Delhomme, Nielzsche ou le voyageur et son ombre, 1969. - B. Bueb, Nietzsches Kritik der prakti-schen Yernunft, 1970.

-- J. Goth, Nietzsche und die Rhetorik, 1970. - P. Boudot, L'ontologie de Nietzsche, 1971. — U. Grummes, Das Problem

der Bildung. Eine Auseinandersetzung mit dem Denken des jungen Nietzsche, Diss. (Munchen), 1971. — G. Morel,

Nietzsche, 3 t., l. Genese d'une oeuvre, 2. Ana-łyse de la maladie, 3. Creation et metamorphose, 1971. — W. Muller-

Lauter, Nietzsche. Seine Philosophie der Gegensatze und die Gegensatze seiner Philosophie, 1971. — N. Palma,

Negation de la negati-vite. Structure et problematique du «Prologue de Zarathoustra». Reflexions sur Nietzsche, 1971.

— Revue Philosophique de la France et de 1'Etranger, Paris, nr 3, 1971 (poświęcony Nietzschemu). — H. P. Balmer,

Nietzsches Auflosung der Teleologie in Grundverhaltnis von Mensch und Welt, Diss. (Tubingen), 1972. — P. H e Ile r,

«Von der ersten und letzten Dingenn. Studien und Konrmentar zu einer Aphorismenreihe von F. Nietzsche, 1972. — E.

Kunne-Ibsch, Die Stellung Nietzsches in der Entwicklung der modernen Literaturwissenschaft, 1972. - H. Rottges,

Nietzsche und die Dialektik der Aufkiarung, 1972. — K. Bro-se, Geschichtsphilosophische Strukturen im Werk

Nietzsche, 1973. - A. Banfi, Introduzione a Nietzsche. Lezioni 1933 - 34, 1974. - R. F. Krummel, Nietzsche und der

deutsche Geist. Ein Schriftumsverzeichnis derJahre 1867 - 1900, 1974. - S. T. Wilcox, Truth and Yaluein Nietzsche,

1974. - M. Guerin, Nietzsche. Socrate heroique, 1975. — Od r. 1972 wychodzi rocznik: Nietzsche-Studien.

Internationales Jahrbuch fur die Nietzsche Forschung, wyd. M. Montinari (i in.), Berlin, dotychczas 5 tomów (do r.

1976). — Nietzsche--Register, Alphabetisch-systematische Obersicht, 1965.

A. Riehl, Fryderyk Nietzsche, tłum. W. Feldman, 1900. —J. Vaihinger, Filozofia Nietzschego, tłum. z 2 wyd. oryg.

K. Twardowski, 1904. - H. Lichtenberger, F. Nietzsche i jego filozofia, tłum. J. Marcinkowska, 1905. - G. Lukacs,

Nietzsche i faszyzm, tłum. P. Hertz, „Myśl Współcz.", 3, 1947.

S. Garfein (Carski), F. Nietzsche, 1892. - S. Przybyszewski, Żur Psychologie des 1ndivi-duums. Chopin u.

Nietzsche, 1892. — W. M. Kozłowski, Dekadentyzm współczesny i jego filozofowie, „Bibl. Warsz.", 1893; 2 wyd. pt.

Dekadentyzm współczesny, jego geneza i filozofia (Fryderyk Nietzsche), 1904. — M.Cz. Przewóska, F. Nietzsche jako

moralista, „Krytyka", 1894. — K. Twardowski, F. Nietzsche, „Przełom", 1895 oraz w zbiorze «Rozprawy i artykuły

filoz.*, 1927. -- Z. Daszyńska (Golińska), Nietzsche — Zarathustra, 1896. - H. Struve, Anarchizm ducha u obcych i u

nas, „Bibl. Warsz.", 1899, i osobno 1901. - W. M. Dębicki, Studia i szkice religijno-filozoficzne, 1901. - W. Gostomski,

Nietzsche jako przedstawiciel antychrześcijańskiego humanitaryzmu, „Przegl. Powsz.", 1902. —J. Kurnatowski,

Nietzsche. Studia i tłumaczenia, 1903. - W. Strusiński, Nietzscheaniana, „Krytyka", 1904. — J. N. Szu-mań, Nielzsche.

Człowiek, poeta, myśliciel, 1905. — W. Berent, Źródła i ujścia nietzscheanizmu, 1906. — S. Brzozowski, F. Nietzsche,

1907; - Filozofia F. Nietzschego, „Przegl. Filoz.", 15, 1912. - M. Stra-szewski, F. Nietzsche i jego znaczenie w ruchu

umysłowym współczesnym, 1908. - Z. Mysłakowski, Uwagi z powodu polskiego przekładu W. Berenta dzieła: F.

Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, „Kwart. Filoz.", l, 1923. — F. Kranzier, Praktycyzm w teorii poznania Nietzschego,

„Przegl. Filoz.", 27, 1924. — Z. Kozubski, Nietzsche i jego etyka, 1924. - B. Szarlitt, Polskość Nietzschego i jego

filozofii, 1930.-J. Pastuszka, Filozofia Nietzschego i jego wpływ na współczesną umysłowość, „Ateneum Kapł.", 1933.

— S. Rozmaryn, U źródeł faszyzmu. F. Nietzsche, 1947. — H. Giliner, Swoistość metody filozoficznej Nietzschego,

„Studia Filoz.", 4(25), 1961; - F. Nietzsche. Filozoficzna i społeczna doktryna immoralizmu, 1965 (bibliogr.). - T.

Weiss, F. Nietzsche w piśmiennictwie polskim lat 1890- 1914, 1961. -J. Ku-czyński, Fryderyk Nietzsche: antynomie

humanizmu, „Argumenty", 18, 1962; -- Dekadencja kultury mieszczańskiej w analizach F. Nietzschego, „Studia Filoz.",

4(31), 1962; — toż samo w jeż. niem. pt. Die Dekadenz der burgerlichen Kultur in den Anałysen von Friedrich

Nietzsche, tłum. B. Lewandowska, „Studia Filoz.", 2(37), 1964. - B. J. Gawecki, Zgubna doktryna nietzscheanska,

„Studia Philosophiae Christianae", l, 1965. - K. Sokalska, F. Nietzsche o Odrodzeniu i Reformacji, „Euhemer", 3, 1974.

~ Z. Kuderowicz, Poznanie a działanie w filozofii Nietzschego, „Zesz. Nauk. U.J.", Prace filozof., 4, 1974.

399

FILOZOFIA I MYŚL SPOŁECZNA ROSYJSKA. Z. Cackowski, Teoria poznania Sieczenowa, „Annales UMCS",

Lublin, ser. F, 12,1957. — A. Walicki, Osobowość a historia. Spory wokół historyzmu heglowskiego w myśli

rosyjskiej potowy XIX wieku, „Studia Filoz.", 2, 1957; — Paradoks Czaadajewa, „Studia Filoz.", 2(29), 1962; — W

kręgu konserwatywnej utopii, 1964; — Rosyjska filozofia i myśl społeczna od Oświecenia do marksizmu, 1973.

I. D. Glazunoy, M. V. Lomonosov, osnovopoloźnik russkoj materialistićeskoj filosofii, 1961. — M. I. Radowski,

M. V. Lomonosov i Peterburgskaja Akademija Nauk, 1961. — B. B. Kudriavcev, Michail Vasilevic Lomonosov, 4

wyd. 1961. — B. G. Kuznecoy, Tvorceskij put' Lomonosova, 2 wyd. 1961. — G. S. Yaseckij, Mirovozzrenie M. V.

Lomonosova, 1961. — A. P. Belik, Estetika Ćernysey-skogo, 1961. — M. J. Poljakov, Yissarion Belinskij, Licnost',

idei, epocha, 1960. — A. L. Chajkin, Etika Belinskogo, 1961.

G. S. Wasieckij (Vaseckij), Aleksander Hercen — wielki rosyjski, materialista i rewolucyjny demokrata, tłum. z

roś. „Myśl Filoz.", l -2, 1951. - W. F. Asmus (V. P. Asmus),'Lew Tołstoj, tłum. J. Walicka, 1964 (zawiera również

wybór tekstów).

I. Złotowski, M. Łomonosow, życie i twórczość, 1954. — A. Walicki, Poglądy etyczne W. Bielin-skiego, „Myśl

Piloz.", 2(12), 1954; — Materializm «antropologiczny» M. Czernyszewskiego, „Studia Filoz.", 4(13), 1959; —

Cieszkowski a Hercen, „Studia Filoz.", 2(41), 1965. - N. Łubnicki, Ewolucja światopoglądu A. Hercena, „Annales

UMCS", s. F, 11, 1957.

FILOZOFIA POLSKA*

H. Struve, Die polnische Philosophie in den letzten zehn Jahren, „Archiy. f. Geschichte d. Philos.", 1905; - toż

samo ttum. K. Król pt. Filozofia polska w ostatnim dziesięcioleciu (1894-1904), 1907; - Historia logiki jako teorii

poznania w Polsce, 2 wyd. 1911. — F. Gabryl, Polska filozofia religijna w w. XIX, 2 t., 1913 - 14. — A. Bar,

Zwolennicy i przeciwnicy filozofii Hegla w polskim czasopiśmiennictwie (1830 -1850), „Arch. Komisji do Bad. Hist.

Filoz. w Polsce", 5, 1933. — W. Tatarkiewicz, Losy krakowskiej katedry filozofii w XIX w., „Sprawozd. PAU", 1951.

— Historia polskiej postępowej myśli społecznej i filozoficznej XIX w., do r. 1864 (praca zbiór.), „Myśl Filoz.", 1(3),

1952. — B. Baczko, W sprawie etapów rozwoju polskiej postępowej przedmarksowskiej myśli filozoficznej i

społecznej XIX w., „Myśl Filoz.", l - 2,1953; — Poglądy społeczno-polityczne i filozoficzne Tow. Dem. Polskiego,

1955. — A. Śladkowsk'a, Stosunek polskiej filozofii połowy XIX w. do klasycznej filozofii niemieckiej, „Myśl Filoz.",

4(14), 1954. — T. Kroń-ski. Reakcja mesjanistyczna i katolicka w Polsce połowy XIX w., „Myśl Filoz.", 3(13), 1954.

— Polskie spory o Hegla, 1830 - 1860, praca zbiór., 1966. — B. Dembowski, Spór o metafizykę. Główne poglądy na

metafizykę w Polsce na przełomie XIX i XX w., 1969. — S. Dziamski, Zarys świeckiej myśli filozoficznej w Poznaniu

w XIX i XX w.,'„Mat. i Studia do Dziejów Kultury w Wielkopolsce", 3, 1971; — Zarys polskiej filozoficznej myśli

marksistowskiej, 1878 - 1939,. 1973. — W. Kot, Z dziejów kopernikanizmu w filozofii polskiej XIX wieku. Dominik

Szulc (1797 - 1860), „Prace Wydz. Filoz.-Histor. Uniw. A. M. — Filozofia i Logika", 12,1973. - A. Walicki, Rola

Kanta w polskich sporach filozoficznych w latach 1831 -1863, „Człowiek i Światopogląd", 4, 1974. — Cz. Głombik,

Polska filozofia katolicka drugiej połowy XIX w. wobec dialektyki Hegla i heglizmu, „Euhemer", 2, 1975.

A. Drogoszewski, Pozytywizm polski, Encykl. Wychów., 1921. — W. M. Kozłowski, Le posi-tiyisme en Polegnę

et en Tchecoslovaquie, 1931. — Pozytywizm, Studia historyezno-literackie IBL, 2 t., 1950 - 51. — B. Skarga, Praca

organiczna a filozofia narodowa i konserwatywna katolicka przed 1864 r., „Archiwum Hist. Filoz. i Myśli Społ.",

8,1962; — Narodziny pozytywizmu polskiego 1831 - 1864, 1964; — Prepozytywizm polski wobec heglizmu polskiego

i Hegla. W: Polskie spory o Hegla (praca zbiorowa), 1966. — Z historii filozofii pozytywistycznej w Polsce. Ciągłość i

przemiany (praca zbiór.), red. A. Hoch-feldowa i B. Skarga, przedm. T. Kotarbiński, 1972. — Polska myśl filozoficzna

i społeczna, t. 2 pod red. B. Skargi, 1975 (zaw. m. in. prace: B. Skargi O kilku problemach pozytywizmu polskiego oraz

o J. Ocho-rowiczu; M. Brykalskiej o A. Świętochowskim; A. Hochfeldowej o A. Mahrburgu; S. Borzyma o H.

Struvem; A. Przymusiały o S. Pawlickim; S. Dziamskiego o pierwszych marksistach polskich; T: Kowalika o L.

Krzywickim).

KAMIEŃSKI. Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa, z dodaniem mniejszych pism

filozoficznych, oprać., wstęp i posł. B. Baczko, 1959, BKF. - W. Kula, Henryk Kamieński, w pracy zbio-

• Zob. też bibliografię w tomie 2, str. 286

400

rowej: W stulecie Wiosny Ludów, t. 4, 1948. - L. Przemski, H. Kamieński. 1949. Z. Poniato\\ sk i, Społeczno-

filozoficzne poglądy H. Kamieńskiego, „Myśl Filoz.", 2(4), 1952; O poglądach społeczno filozoficznych H.

Kamieńskiego, 1955. B. Baczko, Problemy historyzmu w filozofii społecznej H. Ka mieńskiego, „Archiwum Hist.

Filoz. i Myśli Spof.", 4. 1959.

DEMBOWSKI. Pisma, wyd. A. Śladkowska i M. Żmigrodzka, 5 t., 1955, BKF; - Kilka myśli o eklek tyzmie oraz

inne pisma wybrane, przedni. T. Kroński. 1957. - l. S. Narski.i, Mirovozzrenie E. Dembo\ skogo. Iz islorii polskoj

rilosoni XIX w., 1964; - Estetyka Edwarda Dembowskiego, ..Myśl Filoz.". 1(7). 1953. -J. E. Plomieński. W kręgu

polskiej irredenty, 1946. • L. Przemski, E. Dembowski, 1953. A. Śladkowska, Poglądy spoleczno-polityczne i

filozoficzne E. Dembowskiego, 1955. W. Talar kiewicz, Wiadomości źródłowe o E. Dembowskim, 1955. - M.

Żmigrodzka, E. Dembowski i polska krytyka romantyczna, 1957. J. Ładyka, Dembowski, 1968 (zaw. również wybór

tekstów).

W1SZNIEWSKI. Bacona metoda tłumaczenia natury i inne pisma filozoficzne, wstęp W. Talarkiewicz. posłowie i

przypisy .1. Dybiec, 1976, BKF. • G. Korbul, Michał Wiszniewski i spuścizna po nim. 1901. -S. Szuman, Rec.: M.

Wiszniewski, Caracteristiques des intelligences humaines. „Buli. Intern, de la Socieić Scient. de Pedagogie", 1935. J.

Wepsięć, Michał Wiszniewski i jego filozofia nu tle cmpiryzmu 7 epoki polskiego Oświecenia. „Kwart. Filoz.", 15,

1938. A. Kadler, Działalność filozoficzna Michała Wiś/ niewskiego i miejsce filozofii w jego twórczości naukowej.

W: Charisteria W. Talarkiem iczou i w darze. 1960. J. Bańka. Poglądy filozoficzno-.społeczne M. Wiszniewskiego.

1967. -.1, Dybiec, M. Wiś/ niewski. Życie i twórczość, 1970.

KRUPINSKI. H. Slruvc, Ks. F. Krupiński jako filozof, 1898.

STRUVE. Listy H. Slruvego, wyd. S. Borzym. „Arch. Hisk Filoz. i Myśli Społ.". 20, 1974. • K. Ka szewski. Dr

Henryk Struve. 1898. A. Zieleńczyk, Stanowisko H. Struvego w dziejach filozofii poi skiej. „Przegl. Filoz..", 16, 1913.

S. Borzym, Poglądy filozoficzne H. Slruvego, 1974.

PAWLICK1. J. Ujejski, X. Stefan Pawlicki, „Głos Narodu", 1916. T. Misicki. Najuczeńszy z ludzi. In memoriam

ś.p. X. Drą Stefana Pawlickiego, (Chicago) 1916. J. Zachariewicz. Stefan Pawlicki Wspomnienie pośmiertne, „Kuryer

Lwowski", 1916. W. Rubczyński, Stanowisko filozoficzne X. Śle fana Pawlickiego, „Rok Polski". 1918. Cz.

Glombik, Człowiek i historia. Studium koncepcji fllo/o licznej S. Pawlickiego, 1973.

SEMENENKO. F. Gabryl, Poglądy filozoficzne O. Piotra Semenenki, ..Mieś. Katechel. i Wycho wąwozy", 1913. -

P. Smól ikowsk i, Ks. Piotr Semencnko jako filozof, teolog, asccia i mistyk, (Chicago) 1921. W. Kwiatkowski, Św.

Tomasz i scholastyka w oświetleniu Ojca Piotra Semenenki C'. R.. 1936. E. Jahłońska-Deptuła', O. P. Semenenko.

„Znak". 144. 1966.

MORAWSKI. S. Kobylecki, M, Morawski T. J., „Przegl. Powsz.". 1901.

OCHOROWICZ. Psychologia i medycyna, seria l -2. 1916- 17. A. Cygielstreich, J. Ochoro wieź jako psycholog,

„Przegl. Filoz.", 1917. J. Krajewski, J. Ochorowicz na tle pozytywizmu war szawskiego, „Sprawozd. PALI", 52, 1951,

S; J. Ochorowicz jako aulor filozoficznego programu pozytywizmu warszawskiego. W: Charisteria W.

Talarkiewiczowi w darze, 1960; Odnalezione rękopis'. Juliana Ochorowicza, „Ruch Filoz.", 20, 1961. • C'.

Orlikowska, Julian Ochorowicz. wychowanek wy działu matematyczno-fizycznego Szkoły Głównej Warszawskiej,

„Wszechświat", 10. 1963. B. Skarga. Pozytywizm i okultyzm, „Człowiek i Światopogląd", l, 1969; - W. Bobrowska-

Nowak, .1, Ochorowicz na drogach i bezdrożach psychologii. ,,Kwart. Hist. Nauki i Techn.". l. 1971.

ŚWtĘTOCHOWSKl. B. Suchodolski, Stanisław Brzozowski i Aleksander Świętochowski. „Ruch Liter.", 4, 1932. -

S. Sandler, Ze studiów nad Świętochowskim. 1957. • J, Rudzki, Święloehowski. 1963; - A Świętochowski i

pozytywizm warszawski, 1968.

DYGASIŃSKI. K. Czachowski, Adolf Dygasiński, 1939. W. Danek, Pogląd\ pedagogiczne Adolfa

Dygasińskiego, 1954.

MAHRBURG. Pisma filozoficzne, red. W. Spasowski, wyszły 2 t., 1914. - W. Spasowski, A. Mahr-burg i jego

poglądy na naukę i filozofię, 1913. - M. Massonius, Mahrburg jako uczony. „Przegl. Filoz,". 17, 1914. - N. Łubnicki,

Poglądy filozoficzne Adama Mahrburga, „Studia Filoz.", 1(4) i 2(5). 1958. E. Sajdak-Michnowska, Adam Mahrburg

(1855-1913), „Euhemer", 4, 1964. -B. Dembowski, Niepublikowany rękopis A. Mahrburga: Wykłady etyki, „Studia

Philos. Christ.". l, 1966. — R. Erge towski. Zamierzona habilitacja i niedoszły doktorat A. Mahrburga, „Kwart. Hist.

Nauki i Techn.". 3. 1969. — A. Hochfeldowa, A. Mahrburg. W: Polska myśl filozoficzna i społeczna, l. 2. pod red. B.

Skargi, 1975.

26 — Historia filozofii t. III ĄI\I

MASSONIUS. N.Łubnicki, Pozytywizm nowokrytyczny Mariana Massoniusa, „Annales UMCS", Lublin, ser. F,

13, 1958 przedr. w zbiorze prac tegoż autora pt. Światopoglądy, 1973. — T. Czeżowski, M. Massonius (1862- 1945).

W: Polski Słownik Biograf., 1975. -A. Hochfeldowa, Krytyka systemu Kanta i program nowokrytyczny Mariana

Massoniusa, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 21, 1975.

DAWID. Z. Denelówna, Twórczość pedagogiczna Jana W. Dawida, 1935. — J. Kujawska, J. W. Dawid w polskiej

literaturze psychologiczno-pedagogicznej, ..Roczniki Filoz. KUL", 7, 1959. — W. Bułat, T. Sarnecki, J. W. Dawid

(1859- 1914), 1963.

BIBLIOGRAFIA filozofii polskiej, pod red. A. Kadler, 1.2 1831 - 18C4: t. 3 1865-1895; 1960, 1971.

Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut", od r. 1963 do 1975 14 tomów (Pism. staropolskie, Oświecenie,

Romantyzm, Pozytywizm i Młoda Polska). K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, 2 wyd„ od r. 1959 do

1976 11 tomów, lit. A J.

CZĘŚĆ DRUGA

FILOZOFIA XX WIEKU

WYDANIA ZBIOROWE DZIEŁ

.IAMES. Tnę Writings. A. Comprehensive Edition, wyd. J. J. McDermott, 1968. - Oddzielnie:

Pragmatism and Four Essays from «The Meaning ot" Truth'), 1970.

PEIRCE. Collected Papers, wyd. C. Hartshorne i P. Weiss oraz A. W. Burks, 8 t., 1933 - 60; Lectu-res on

Pragmatism Yorlesungen uber Pragmatism (Englisch-deutsch), 1973; The New Elements of Mathematics, wyd. C.

Eisele, 41., Mouton (zapowiedź).

DEWEY. The Earły Works, 1882- 1898, wyd. J. A. Boydston (i in.), 5 t., 1967-72; Oddz.:

Experience and Naturę, 1958: Logique, 1967.

BERGSON. Oeuvres, wyd. A. Robinel. 1959, 2 wyd. 1963, Edition du Centenaire (wyd. jednotomowe);

Melanges. L'idee de lieu chez Aristote. Duree et simultaneite. Correspondance. Pieces di-\erses. Documenis, PUF,

1972.

BLONDEL. Carnets intimes, 2 t.. 1961 -66.

HUSSERL. Grsammelte Werke. 13 t., 1950-74 (nasi. łomy w przygot.). Oddz.: Logische Un-lersuchungen, 2 t..

1921 - 22. Briefe an Roman Ingarden. Mit Erlauterungen und Erinnerungen an Hus--.crl, 1968.

SCHELER. Gesammelte Werke, od r. 1954 do 1973 7 tomów; n. wyd. Maria Scheler i M. S. Frings, od r. 1971

(przewidziane 3 łomy).

SANTAYANA. Selected Crilical Writings, wyd. N. Henfrey, 2 t., 1968.

MERC1ER. Cours de philosophie, 4 t., wiele wydań, 1908- 1933.

MOUNIER. Oeuvres, 4 t., 1961 -63: Correspondance Maritain-Mounier (1929- 1939). 1973.

TE1LHARD DE CHARDIN. Oeuvres, Ed. du Seuil, 13 t., 1955-76; - Cahiers, 11 t., 1959-74.

(ASSIRER. Die Philosophie der symbolischen Formen, 3 t., 1925-29.

CROCE. Operę complete, do 1965 r. 67 t.; - istnieje przekład niemiecki: Gesammelte philosophischc Schriften. 3

t., wyd. H. Feist, 1927; ostatnio: Operę, in edizione economica, 16 t., 1967 - 73.

GENTILE. Operę, wyd. Sansoni, 42 t.. 1959-69.

PLECHANOV. Soćinenija, 24 t.. 1923-29.

LENIN. Polnoe sobranie soćinenij, 5 wyd. przygotow. przez Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR w

Moskwie, 55 t., 1958 - 65 oraz 3 t. indeksów 1966 - 70; — Izbrannye proizvedenija v 3 tomach, 1969.

FREUD. Gesammelte Schriften, 1925; tłum. ang. wyd. J. Strachey, 24 t., 1953-64.

JUNG. Gesammelte Werke, Zurich, 8 t. od r. 1966 do 1972: - Psychological Reflections. A New Amhology of his

Writtings 1905- 1961, wyd. J. Jacobi, 1973.

SCHLICK. Gesammelte Aufsatze (1926- 1936), 1938.

W1TTGENSTEIN. Schriften. wyd. R. Rhees, B. F. McGuinness, G. E. M. Anscombe i in., 6 t., 1964 - 73.

402

PRZEKŁADY POLSKIE

JAMES. Czy warto żyć?, tłum. W. Kosiakiewicz, 1901; — W obronie wiary, tłum. jw., 1901; — Nałóg, itum. R.

Radziwiłfowicz, 1901; - Pogadanki psychologiczne, tłum. l. Moszczeńska, 1902, 6 wyd. 1930; — Probierz prawdy,

tłum. W. Kosiakiewicz, 1911; — Filozofia wszechświata, tłum. W. Witwicki, 1911; -Pragmatyzm, tłum. W. M.

Kozłowski, 1911, 2 wyd. z postowiem A. Sikory, 1957; — Doświadczenia religijne, tłum. i przedm. J. Hempel, 1918,

n. wyd. 1958; — Fragment z aSome Problems of Philosophy.), tfum. H. Krahelska, w zbiorze: Filozofia i socjologia

XX w., 2 wyd. 1965; - Wybór pism, tłum. H. Buczyń-ska-Garewicz, w pracy tejże autorki: James, 1973.

PEIRCE. Wybór pism (fragmenty), tłum. Z. Dyjas, w pracy H. Buczyńskiej pt. Peirce, 1966.

DEWEY. Jak myślimy?, tłum. Z. Bastgenówna, wstęp Z. Mysłakowski, ok. 1932; — Filozofia a cywilizacja, tłum.

S. Purman, 1938; — Demokracja i wychowanie, wstęp do filozofii wychowania, tłum. Z. Bastgenówna, 1963; --

Wybór pism pedagogicznych, oprać., tłum. iwstępJ. Pięter, 1967; ••- Demokracja i wychowanie. Wprowadzenie do

filozofii wychowania, tłum. Z. Doroszowa, wstęp B. Suchodolski, 1972.

BERGSON. Śmiech, studium o komizmie, 1902; - Wstęp do metafizyki, tłum. K. Błeszyński, 1910;

wznów, w zbiorze: Myśl i ruch, 1963; - Zdrowy rozsądek a nauki klasyczne, „Widnokręgi", 1911;

Prawda o rzeczywistości, tłum. J. Tarczewska, „Prawda", 1911; — Ewolucja twórcza, tłum. i przedm. F. Znaniecki,

1912, n. wyd., 1957; - O bezpośrednich danych świadomości, tłum. K. Bobrowska, 1913; -Materia i pamięć, tłum. W.

Filewicz, 1926; toż samo tłum. K.. Bobrowska, 1930; - Myśl i ruch. Wstęp do metafizyki. Intuicja filozoficzna,

Postrzeżenie zmiany, Dusza i ciało, tłum. P. Beylin i K. Bteszyński, wstęp P. Beylin, 1963; - Dwa źródła moralności i

religii (fragmenty), tłum. A. Milecki, w zbiorze: Filozofia

1 socjologia XX w., 2 wyd. 1965.

HUSSERL. Fragmenty pism tłum. M. Skwieciński w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; - Idee

czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, księga I, tłum. i przyp. D. Gierulanka. wstęp R. Ingarden, 1967, 2

wyd. 1975, BKF; księga II tłum., przyp. i wstęp D. Gierulanka, 1974, BKF.

SCHELER. Rehabilitacja cnoty, tłum. S. Kołaczkowski, „Naród"' 1920. - O zjawisku tragiczności, tłum. R.

Ingarden, „Przegl. Warsz.", 1922, 2 wyd. 1938, 3 wyd. ze wstępem W. Tatarkiewicza, 1976:

O rehabilitacji cnoty, tłum. R. Ingarden i S. Kołaczkowski, 1937; Fragment z «Der Formalismus in der Ethik», tłum.

M. Skwieciński, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX wieku, 2 wyd. 1965.

MOORE. Zasady etyki, tłum. Cz. Znamierowski, 1919: - Z głównych zagadnień filozofii, tłum. jw., 1967.

RUSSELL. Zagadnienia filozofii, tłum. L. Siłberstein, 1913; -- łkar, czyli przyszłość nauki, tłum. Cz.

Znamierowski, „Pamiętn. Warsz.", 1929: - Małżeństwo i moralność, tłum. H. Boloz-Antoniewiczowa, 1931; - Wolna

myśl i urzędowa propaganda, tłum. A. Kurlandzka, 1931; - O wychowaniu, tłum. J. Ho siassonówna, 1932; -

Przebudowa społeczna, tłum. A. Pański, 1932, 2 wyd. 1933; - Podbój szczęścia, tłum. jw., 1933, 2 wyd. 1935:

Wychowanie a ustrój społeczny, tłum. J. Hosiassonówna, 1933; Poglądy i widoki nauki współczesnej, tłum. J.

Krassowski, 1934, 2 wyd. 1936, 3 wyd. .1938; Drogi do wolności, tłum. A. Kurlandzka, 1935; Wiek dziewiętnasty,

tłum. A. Pański, 2 t., 1936: - Szkice sceptyczne, tłum. A. Kurlandzka, 1937, 2 wyd. 1957; - Droga do pokoju, tłum. A.

Pański, 1937; Pochwała próżniactwa, tłum. jw., 1937; Zarys filozofii, tłum. J. Hosiassonówna, 1939; Analiza

logiczna, „Glos Anglii", 1947; - Dlaczego nie jestem chrześcijaninem, tłum. A. Kurlandzka, 3 wyd. 1956; 4 wyd. 1959;

Wstęp do filozofii matematyki, tłum. Cz. Znamierowski, 1958; Mój rozwój filozoficzny, tłum. H. Kra helska i Cz.

Znamierowski, p-zedm. L. Kój, 1971, BKF; - Autobiografia, t. l 1872- 1914, tłum. B. Zie-liński, przedm. K.

Szaniawski, i971; t. 2 1914-1944, 1968.

SANTAYANA. Herezja filozoficzna, tłum. J. Szmyd, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX wieku,

2 wyd. 1965.

MERC1ER. Historia psychologii nowożytnej, tłum. W. Kosiakiewicz, 1900; Logika, tłum. jw., 1900, 2 wyd.

1906; - Psychologia, tłum. A. Krasnowolski, 1901 - 02; - Kryteriologia, czyli traktat o pewności, tłum. W.

Kosiakiewicz i A. Krasnowolski, 1901; - Metafizyka ogólna, tłum. W. Kosiakiewicz. S. Brzozowski, A. Krasnowolski i

A. Woroniecki, 1902; — Neoscholastycyzm, warunki jego żywotności, „Przegl. Powsz.", 1904 i oddzielnie.

MARITAIN. Filozofia przyrody. „Yerbum", 1934; - Katolicyzm i filozofia, tamże, 1934; - O nową cywilizację

chrześcijańską, 1935; - Nauka i mądrość, tłum. M. Reult, 1936; - Sztuka i mądrość, tłum. K. i K. Górscy, 1936; -

Religia i kultura, tłum. H. Wężyk-Widawska, 1937; - Rozum i życie, tłum.

W. Klimkiewicz, „Kultura", 1937; - Rozważania poetyczne, tłum. H. Wężyk-Widawska, tamże; - Myśl katolicka i jej

misja, tłum. jw., tamże; - Trzej reformatorzy; Luter, Descartes, Rousseau, tłum. i wstęp K. Michalski, 1939; - Humanizm

integralny, (Londyn) 1960.

MOUNIER. Co to jest personalizm oraz wybór innych prac, tłum. D. Eska, A. Turowiczowa i A. Krasiński, wstęp

J. Turowicz, 1960; — Wprowadzenie do egzystencjalizmów oraz wybór innych prac, tłum. A. Bukowska, E.

Krasnowolska i in., 1964; — Fragmenty pism, tłum. T. Mrówczyński i A. Krasiński w zbiorze: Filozofia i socjologia XX

wieku, 2 wyd. 1965; - Chrześcijaństwo i pojęcie postępu, tłum. E. Krasnowolska i in., wyb. i oprać. J. Zabłocki, 1968.

TE1LHARD DE CHARDIN. Wybór pism, tłum. W. Sukiennicka i M. Tazbir, 1965, 2 wyd. rozszerz. 1966

(bibliogr.); - Duch ziemi - refleksje nad postępem. Wspólne credo, fragm. z "Construire la terre->, tłum. J. Ewert, 1961;

—Człowiek. Struktura i kierunki ewolucji grupy zoologicznej ludzkiej, tłum. J. i G. Fedorowscy, 1962; - Myśli o

szczęściu, tłum. mg., „Znak", 2/3, 1962; Środowisko Boże, tłum. W. Sukiennicka; - Wybór pism (fragmenty), tłum. Z.

Włodkowa, HM i mg., w pracy T. Ptużań-skiego: T. de Chardin, 1963. — Pisma wybrane, tłum. W. Sukiennicka, M.

Tazbir, 1967.

CASS1RER. Wybór pism (fragmenty), tłum. M. Skwieciński i H. Buczyńska, w pracy tejże autorki:

Cassirer, 1963; - Mit państwa (fragmenty), tłum. H. Buczyńska w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; -

Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, tłum. A. Staniewska, przedm. B. Sucho-dolski, 1971.

NATORP. Fragment z «Philosophie», tłum. J. Ożarowski, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965.

CROCE. Krytyka sztuki i historii sztuki (rozdział z «Breviariodi estetica»), „Przegl. Współcz.", 1924; -

Antyhisloryzm, „Marchołt", 1924-25; Zarys estetyki, tłum. zespół., wstęp Z. Czerny, 1961.

PLECHANOW. Pisma wybrane, 1959; — Podstawowe zagadnienia marksizmu, 1945, 6 wyd. 1950;— O materiał

islycznym pojmowaniu dziejów, 1946, n. wyd. 1950; - O roli jednostki w historii, 1947, n. wyd. 1949, 1951; -

Przyczynek do zagadnienia rozwoju monistycznego pojmowania dziejów, tłum. R. Granas, 1948, 1949; — Historia

rosyjskiej myśli społecznej (wybór), tłum. R. Hekkier, S. Halbersztadt i in., oprać. A. Walicki, L. Bazylow i in., 3 t.,

1966.

LENIN. Dzieła, 45 t., indeksy l t., przekł. i oprać, z 4 wyd. roś. przygot. przez Instytut Marksa, Engelsa, Lenina,

Stalina (późniejszy Instytut Marksizmu-Leninizmu) w Moskwie, 1950- 1975; — Dzieła wybrane w 2 t., (Moskwa) 1948,

(Warszawa) 1949; Co robić?, 1948, 1951; - Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej, 1945, 1949; -

Dziecięca choroba «lewicowości» w komunizmie, 1945, 1948, 1949; - Ekonomika i polityka w epoce dyktatury

proletariatu oraz inne artykuły z lat 1918 -1923, 1948, 1949, 1950; - Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu,

1947, 1950; - Marksizm a rewizjonizm, 1948, 1950; - Państwo a rewolucja, 1949, 1950; - Karol Marks, 1945, 1948,

1951; - Marks, Engels, marksizm, 1948, 1949; — O związkach zawodowych, 1948, 1949; — Rewolucja proletariacka a

renegat Kautsky, 1949; O Komunie Paryskiej, 1949, 1950; - Materializm a empiriokrytycyzm, 1949; - Zeszyty

filozoficzne, 1956.

STALIN. Dzieła, 13 t., przekł. z wyd. roś. przygot. przez IMEL w Moskwie, 1949 - 51; — O materializmie

dialektycznym i historycznym, 1946, 1949; - O podstawach leninizmu, 1949; - Zagadnienia leninizmu, 1947, 1948,

1949, 1954, 1955.

JEVONS. Zasady nauki. Traktat o logice i metodzie naukowej, tłum. M. Choynowski i B. J. Gawecki, wstęp B. J.

Gawecki, 2 t., 1960:

FREGE. Pisma semantyczne, tłum., wstęp i przyp. B. Wolniewicz, 1977, BKF. QUINE. Z punktu widzenia logiki. Eseje

logiczno-filozoficzne, tłum. i wstęp B. Stanosz, 1969. NAGEL. Struktura nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień

naukowych, tłum. zbiór. 1970. WHITEHEAD. Wstęp do matematyki, tłum. W. Wojtowicz, 1914; — Matematyka jako

element w historii myśli, tłum. A. Iwaszkiewiczowa, „Twórczość", l, 1947.

PLANCK. Jedność fizycznego obrazu świata. Wybór pism filozoficznych, tłum. R. i S. Kernerowie. Dodatek: W.

Krajewski, M. Pianek jako filozof, 1970.

EINSTEIN. Mój obraz świata, tłum. S. Łukomski, 1935; — Istota teorii względności, tłum. A. Traut-mań, 1958; —

Ewolucja fizyki, tłum. R. Gajewski, 1959 (współautor: L. Infeid).

FREUD. Psychopatologia życia codziennego, tłum. L. Jekels, H. lvanka, ok. 1910; — O psychoanalizie, tłum. L.

Jekels, 1911; — Wizerunek własny, tłum. H. Załszupin, 1936; — Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kempnerówna i W.

Zaniewicki, wstęp L. Korzeniowski, 2 wyd. 1958; — Fragmenty «Zarysu

404

psychoanalizy i «Nieukontentowania w kulturze», tłum. H. Skwieciński w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd.

1965; —Poza zasadą przyjemności (wybór pism filozoficznych), tłum. J. Prokopiuk, 1975; 2 wyd. 1976.

ADLER. Psychologia indywidualna w wychowaniu, tłum. M. Kreczowska, 1934, n. wyd. 1946; — Znajomość

człowieka. Charakter, 1934, n. wyd. tłum. J. Buchholtzowa (Bukolska) 1948; — Sens życia, tłum. M. Kreczowska,

1938; - Wiedza o życiu, tłum. J. Mirski, 1939.

DURKHEIM. Próba określenia zjawisk religijnych, tłum. S. Brzozowski, 1903; — Fragmenty pism Durkheima,

tłum. J. Szacki, w pracy tegoż autora: Durkheim, 1964; — Socjologia i jej dziedzina badań, tłum. J. Szacki i J.

Trybusiewicz, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; — Zasady metody socjologicznej, tłum. J. Szacki,

1968.

KOŁO WIEDEŃSKIE. Fragmenty pism Schlicka, Carnapa, Wittgensteina, tłum. H. Buczyńska, M. Skwieciński i

J. Carewicz, w pracy H. Buczyńskiej: Koło Wiedeńskie, 1960.

SCHLICK. Zagadnienia etyki, tłum. M. i A. Kawczakowie, 1960. — Fragmenty pism tłum. H. Buczyńska w

zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965.

CARNAP. Filozofia jako analiza języka nauki, tłum. A. Zabłudowski, 1969.

WITTGENSTEIN. Wykłady o wierze, tłum. A. Wierzbicka, „Znak", 7 - 8, 1969; - Tractatus logico-philosophicus,

tłum. B. Wolniewicz, 1970, BKF; — Dociekania filozoficzne, tłum., przyp. i wstęp B. Wol-niewicz, 1972, BKF.

HEIDEGGER. Fragmenty z uKant und das Problem der Metaphysik», tłum. M. Skwieciński, w zbiorze:

Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; — Fragmenty z «Sein und Zeit», tłum. L. Kotakowski i J. Po-•omski, w

zbiorze; Filozofia egzystencjalna, 1965.

JASPERS. Fragmenty z «Vom Ursprung und Ziel der Geschichte», tłum. L. Kołakowski, w zbiorze:

Filozofia egzystencjalna, 1965; — Fragment z «Philosophie», pt. Krytyka pozytywizmu i idealizmu, tłum. H. Giliner, w

zbiorze: Filozofia egzystencjalna, 1965.

SARTRE. Fragmenty z «L'Etre et Neant» i «Situations», tłum. A. Milecki, K. Pomian i J. Piasecka, w zbiorze:

Filozofia egzystencjalna, 1965; — Czym jest literatura? tłum. J. Lalewicz, wybór A. Tatarkie-wicz, 1968; —

Wyobrażenie. Fenomenologiczna psychologia wyobraźni, tłum. P. Beylin, 1970.

MARCEL. Być i mieć, tłum. P. Lubicz, 1962; — Od sprzeciwu do wezwania, tłum. S. Ławicki, 1965;— Homo

viator. Wstęp do metafizyki nadziei, tłum. P. Lubicz, 1959; — Fragmenty z «Etre et Avoir», tłum, zespół., oraz z

«Presence et immortalite», tłum. A. Milecki, w zbiorze: Filozofia egzystencjalna, 1965.

SZESTOW (SHESTOY, SESTOY). Egzystencjalizm jako krytyka fenomenologii, tłum. H. Krahelska, w zbiorze:

Filozofia egzystencjalna, 1965.

CAMUS. Człowiek zbuntowany, (Paryż) 1958.

WYBORY TEKSTÓW. Filozofia i socjologia XX wieku, 1962; 2 wyd. w 2 t., 1965, zawiera rozprawy i studia

oraz fragmenty tekstów (przekłady). — Filozofia egzystencjalna, 1965. — Logika i język. Studia z semiotyki logicznej

(antologia), wybór, tłum. i oprać. J. Pelc, 1967 (zawiera przekłady prac: H. Rei-chenbacha, G. Fregego, B. Russella, M.

Blacka, A. Churcha, P. T. Geacha, G. Ryle'a, R. Carnapa, P. F. Strawsona, N. Goodmana i in.).

OGÓLNE OPRACOWANIA FILOZOFII XX WIEKU

F. Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, 12 wyd., t. 4 i 5, 1923 - 28. - G. de Rug-giero. La filosofia

contemporanea, 2 t., 1920; — Filosofi del Novecento, 1933, 3 wyd. 1946; tłum. niem. 1949. - R. B. Perry, Philosophy of

the Recent Past, 1926. - C. Joel, Die Oberwindung des XIX Jahrh. im Denken der Gegenwart, „Kantstudien", 1927. -

Philosophy To-day, dzieło zbiór., red. E. L. Schaub, 1928. — E. v. Aster, Die Philosophie der Gegenwart, 1935. - W.

Windelband, Lehrbuch der Geschichte der Philosophie (dodatek oprać. H. Heimsoeth), 1935. - J. Laird, Recent

Philosophy, 1936. -J. Hessen, Die philosophischen Stromungen der Gegenwart, 2 wyd. 1940. — E. Brehier, Histoire de

la philosophie, t. 2, 1943 - 44. — J. D. Garcia Bacca, Nueve grandes filosofos contemporaneos y sus temas, 21.,

(Caracas) 1947. - Twentieth Century Philosophy. Living Schools of Thought, dzieło zbiór., red. D. D. Runes, 1947, n.

wyd. 1958. — L. Landgrebe, Philosophie der Gegenwart, 1952. - F. Sawicki, Lebensanschauungen moderner Denker, t.

2 Die Philosophie der Gegenwart, 1952. - W. Stegmuller,

405

Hauptstromungcn der Gegenwartsphilosophie, 1952, 3 wyd. 1965; tłum. ang. 1969. — P. Harriman, Twentieth Century

Philosophy, 1954. — J. Hirschberger, Geschichte der Philosophie, t. 2 Neuzeit und Gegenwart, 2 wyd. 1955. - H.

Dumery, Regards sur la philosophie contemporaine, 1956. — F. Ch. Co-pleston, Contemporary Philosophy. Studies of

Logical Positivism and Existentialism, 1957. — J. Pass-more, A Hundred Years of Philosophy, 1957. — A. Weber, D.

Huisman, Tableau de la philosophie contemporaine, 1957. — G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Die Philosophie

im ersten Drittel des zwanzigsten Jahrhunderts, 2 t., 1957 - 60. — N. Abbagnano, Storia delia filosofia, t. 2, cz. 2 Filo-

sofia del romanticismo. Filosofia contemporanea, 1958. — J. Ferrater Mora, Philosophy Today: Con-flicting Tendencies

in Contemporary Thought, 1960. - Paths to the Present: Aspects of European Thought tropi Romanticism to

Existentialism, wyd. E. J. Weber, 1960. — Problemy istorii filosofskoj i socio-logićeskoj myśli XX veka, red. M. T.

Jovćuk i S. F. Kećekjan, 1960. — A. Banfi, Filosofi contemporanei, 1961. - A. S. Bogomolov, Ideja razvitija v

burźuaznoj filosofii XrX i XX v., 1962. —H. Van Lier, Le nouvel agę, 1962. — E. Gilson, T. Langan, Modern

Philosophy, 1963. - V. E. Amend, L. T. Hend-rick. Ten Contemporary Thinkers, 1964. — H. Prosch, The Genesis of

Twentieth Century Philosophy, 1966. - M. Weitz (wyd.), Twentieth-Century Philosophy: the Anałytic Tradition, 1966.

— R. Klibansky (wyd.). La philosophie contemporaine. Chroniques, t. l - 3, 1968 -1969; t. 4 Ethique, esthetique, droit,

religion, politique, materialisme historique et dialectique. La philosophie en Europę Orientale, en Asie et en Amerique

Latine, 1971. — A. R. Caponigri, Philosophy from the Agę of Positivism to the Agę ofAnałysis, 1971. — L. Geymonat,

Storia delpensiero filosofico e scientifico, t. 6 II Novecento, 1972. — Histoire de la philosophie. Idees, doctrines, red. F.

Chatelet, t. 7 De 1860 a nosjours, 1973. — Burźuaz-naja filosofija XX veka, red. L. N. Mitrochin (i in.), 1974. — J.

Speck (wyd.), Grundprobleme der grossen Philosophen, t. 5 Philosophie der Gegenwart (Moore-Goodman-Quine-Ryle-

Strawson-Austin), 1975.

E. Brehier, Problemy filozoficzne XX wieku, tłum. M. Tazbir, 1958. - Panorama myśli współczesnej, red. G. Picoń,

(Paris) 1960.

J. Pastuszka, Filozofia współczesna, l, 1934. — W. Tatarkiewicz, Próba charakterystyki filozofii XX wieku,

„Sprawozd. Tow. Nauk. Warsz.", 33 - 38, 1945. - Z. Zawirski, O współczesnych kierunkach filozofii, 1947. — I. M.

Bocheński, Europaische Philosophie der Gegenwart, 1947, 2 wyd. 1951; przekł. ang. 1974.

OPRACOWANIA FILOZOFII W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH

Anglia. R. M et z, Die philosophischen Sttómungen der Gegenwart in Grossbritanien, 1935; — The Hundred Years

of British Philosophy, 1950. — Contemporary British Philosophy, wyd. J. H. Muirhead, 2 t., 1924 - 25; 3 series wyd. D.

H. Lewis, 1956. — Essays in Philosophy from David Hume to Bertrand Russell, wyd. H. Peterson, 1959. - A. J. M.

Milne, The Social Philosophy ofEnglish Idealism, 1961. -British Philosophy in the Mid-Century. A Cambridge

Symposium, wyd. C. A. Mace, 2 wyd. 1966. — R. Bubner, Sprache und Anałysis. Texte żur englischen Philosophie der

Gegenwart, 1968. — B. Magee, Modern British Philosophy, 1971. - G. J. Warnock, Englische Philosophie im 20.

Jahrhundert, 1971. -P. Dubois, Langage et metaphysique dans la philosophie anglaise contemporaine, 1972. — A. S.

Bogomolov, Anglijskaja burźuaznaja filosofija XX veka, (Moskva) 1973.

Francja. D.Parodi, La philosophie contemporaine en France, 1926. — Philosophes et savants francais du XX s.,

wyd. J. Baruzi et R. Poirier, 3 t., 1926. — A. Cresson, Les courants de la pensee philosophique francaise, 1927, 6 wyd.

1950. — J. Benrubi, Les sources et les courants de la philosophie contemporaine en France, 1933. — A. Etcheverry,

L'idealisme francais contemporain, 1934. — L. La-velle. La philosophie francaise entre les deux guerres, 1942. —

L'activite philosophique contemporaine, praca zespół, pod red. M. Farbera, t. 2 La philosophie francaise, 1950; — toż

samo w jeż. ang., 1950. — French Philosophers from Descartes to Sartre, wyd. L. M. Marsak, 1961. — L. Se.ve, La

philosophie francaise contemporaine et są genese de 1789 a nosjours, 1962. — J. Lacroix, Panorama de la philosophie

francaise contemporaine, 1966. — V. N. K u znęć o v, Francuzskaja burźuaznaja filosofija XX veka, (Moskwa) 1970.

— R. Jólivet, Franzósische Existenzphilosophie, Bibliogr. Einfuhr. in das Studium der Philos., red. I. M. Bocheński,

1948. - G. Varet, La philosophie francaise 1958 -1961, 1961.

USA. Contemporary American Philosophy, wyd. G. Adams i W. P. Montague, 1930. - G. E. Mul-•ler,

Amerikanische Philosophie, 1936, 2 wyd. 1950. — P. R. Andersen, M. H. Fish, Philosophy in A merica, 1939. - W. G.

Muelder, L. Sears, The Development of American Philosophy, 1940.-

406

H W. Schneider, History of American Philosophy, 1946. — L'activite philosophique contemporaine, praca zespół, pod

red. M. Farbera, t. l La philosophie americaine, 1950; — toż samo w jeż. ang., 1950.— G. Deledalle, Histoire de la

philosophie americaine, 1954. — J. L. Błąd, Men and Movements in American Philosophy, 4 wyd., 1955. — H. B. van

Wesep, Seven Sages. The Story of American Philosophy;

Franklin, Dewey, Emerson, Santayana, Jrmes, Peirce, Whitehead, 1960. - O. L. Reiser, Man's New Image of Mań. Ań

Interpretation of the Development of American Philosophy from Puritanism to Worid Humanism 1961. — P. Kdvaly,

Americky personalismus, (Praha) 1962. — J. E. Smith, The Spirjt of American Philosophy (Peirce, James, Royce,

Dewey and Whitehead), 1963; —Contemporary American Philosophy, seria 2, 1970. — A. J. Reck, Recent American

Philosophy. Studies of Ten Representative Thinkers, 1964 (wiele wydań).— Philosophy in America, wyd. M. Black,

1965. — D. V. Ermolenko. Sovremennąja burźuaznaja filosofija SSĄ., 1965. — P. Kurtz, American Philosophy in the

Twentieth Century, A. Sourcebook from Pragmatism to Philosophical Antlysis, 1966. — R. W. Sellars, Reffections on

American Philosophy from Within, 1969. — M. White, Science and Sentiment in America. Philosophical Thought from

Jonathan Edwards to John Dewey, 1972. — R. B. Win n, Amerikanische Philosophie, Bibliogr. Einfuhr. in das Studium

der Philos., red. I. M. Bocheński, 1948.

Włochy. G. Mehiis, llalienische Philosophie der Gegenwart, 1932. — E. Garin, Cronache di filo-sofia italiana

(1900- 1943), 2 wyd. 1959; — toż samo w tłum. roś., 1965. — La filosofia eontemporanea in Italia. Societa e filosofia

di oggi in Italia, 1958. - Bibliografia filosofica italiana, dal 1900 at 1950, red. E. Castelli, 4 t., 1950 • 56. - M. F. Sciacca,

La filosofia oggi, 1945; - II secolo XX, 2 t., 1947; - Ita-lienische Philosophie der Gegenwart, Bibliogr. EinfOhr. in das

Studium der Philos., red. I. M. Bocheński, 1948.

Niemcy. Die Philosophie der Gegenwart in Selbstdarstellungen, wyd. R. Schmidt, 7 t., 1921 • 29 (obejmuje głównie

filozofów niemieckich). — B. Groethuysen, Introduction a la pensee philosophique allemande depuis Nietzsche, 1926.

— G. Gurwitch, Les tendences actuelles de la philosophie allemande, 1930. - B. Schwarz, Deutsche systematische

Philosophie, 2 t., 1931 - 34. - A. Messer, Die Philosophie der Gegenwart in Deutschland, 8 wyd., 1934. — G. Lehmann,

Die deutsche Philosophie der Gegenwart. 1943. — A. Hubscher, Denker unserer Zeit, 2 t., 1956 - 57, 2 wyd. 1958 (t. 2

zawiera teksty). -R. O. Gropp, Das nationale philosophische Erbe. Ueber die progressive Grundlinie in der deutschen

Philosophiegeschichte, 1960. - L. Landgrebe, Filosofia pfitomnosti. Nemecka filosofie 20. stoleti, (Praha) 1968. — P.

Trotignon, La .philosophie allemande depuis Nietzsche, 1968. — M. Klein, E. Lange, F. Richter, Żur Geschichte der

marxistisch-leninistischen Philosophie in Deutschland, t. l, cz. l - 2,1969.— O. F. Bollnow, Deutsche

Existenzphilosophie, Bibliogr. Einfuhr. in das Studium der Philos., red. I. M. Bocheński, 1953.

ZSRR. Marksistsko-leninskaja filosofija. Praca zbiór., (Moskwa) 1965, 3 wyd. 1968. - E. Laszlo, Philosophy in the

Soviet Union. A Survey of the Midsixties, (Dordrecht) 1967. - R. Kirchhoff, Die marxistisch-leninistische Philosophie

und der ideologischer Kampf der Gegenwart, (Berlin) 1970. — A. F. Okuł o v, Sovetskaja filosofskaja nauka i ee

problemy, (Moskwa) 1970.

Inne kraje. A. Guy, Les philosophes espagnols d'hier et d'aujourd'hui, 2 t., 1956 (t. 2 zawiera wybór tekstów). — R.

E. Olson, A. M. Pauł, Contemporary Philosophy in Scandinavia, 1972. — A. G. Myslivćenko, Filosofskaja mysi' v