36 Школа і адукацыя. Віленскі Універсітэт.

1802 г. было ўтворана Міністэрства народнай асветы. Еўрапейская частка Расіі дзялілася на 6 навучальных акруг, кожную з якіх узначальваў прызначаны царом папячыцель. Віцебская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская губерні ўвайшлі ў склад Віленскай навунальнай акругі, якую ўзначаліў магнат А. Чартарыйскі. Навуковым і адміністрацыйным цэнтрам акругі быў Віленскі універсітэт, створаны ў 1803 г. на базе рэарганізаванай Галоўнай Віленскай школы. Ва універсітэце меліся 4 факультэты: маральных і палітычных навук, фізікаматэматычны, медыцынскі, літаратурны і вольных мастацтваў, працавалі такія вядомыя вучоныя, як 1. Страйноўскі, Я. Снядэцкі, I. Даніловіч, М. Баброўскі, I. Лялевель і інш. Пры універсітэце дзейнічалі медыцынскі, ветэрынарны, агранамічны інстытуты, астранамічная абсерваторыя, першы ў Расіі заалагічны музей, тры клінікі, аптэка, бібліятэка, быў разбіты адзін з самых багатых у Еўропе батанічных садоў. З'яўляючыся цэнтрам Віленскай навучальнай акругі, універсітэт распрацоўваў праграмы і падручнікі для падначаленых школ. Адукацыя, атрыманая ў Віленскім універсітэце, не саступала адукацыі ў лепшых заходнееўрапейскіх інстытутах. Віленскаму універсітэту падпарадкоўваліся прыходскія вучылішчы (пачатковыя школы), павятовыя вучылішчы і гімназіі. У выніку рэформ павялічылася сетка школ, трывалае месца ў вучэбных планах занялі прыродазнаўчыя дысцыпліны. Станоўчымі вынікамі рэформ з'яўляліся адносная даступнасць пачатковых навучальных устаноў, адсутнаспь ябмежаванняў нацыянальнага, веравызнальнагя ; "рактару, забеспячэнне дзяўчы«—Аднак трэба адзня' лася прывілеяй дзяцей шляхты, духавенства, заможных джан, а сялянскія дзеці амаль не мелі магчымасці навед ціколы. Такое становішча тлумачылася адсутнасцю ў пера Най большасці насельніцтва сродкаў на адукацыю і нязна1 колькасцю навучальных устаноў. Важную ролю ў сістэме школьнай адукацыі працягі адыгрываць каталіцкія навунальныя ўстановы, якія на жалі розным каталіцкім ордэнам. Значная частка гэтых і вучальных устаноў падпарадкоўвалася ордэну езуітг У 1818 1820 гг. дзейнічала Полацкая езуіцкая акадэмія, як; мела правы вышэйшай навучальнай установы і была цэнтра асобай езуіцкай навучальнай акругі. У шэрагу мерапрыемстваў, накіраваных на пашырэнне рускага ўплыву ў краі, было закрыццё ў 1832 г. Віленскага універсітэта і часовая ліквідацыя Адбывалася зараджэнне прафесійнай адукацыі ў Беларусі. У 1840 г. пачала дзейнічаць ГорыГорацкая земляробчая школа. У 1848 г. на яе базе адкрыўся ГорыГорацкі земляробчы інстытут першая ў Расіі і адна з першых у Еўропе вышэйшых сельскагаспадарчых навучальных устаноў. Тэрмін навучання ў інстытуце складаў чатыры гады.

37 Культура Беларусі у першай палове 19 ст

У вусновай народнай творчасці гэтага часу знайшлі адлюстраванне падзеі сацыяльнага і палітычнага жыцця. Значную ролю ў станаўленні беларускай літаратуры згулялі Я. Борщевский, Я. Чечот, А. Рипинский і інш. Выбітнымі помнікамі літаратуры першай паловы XlX стагоддзі з'яўляюцца ананімныя паэмы «Энеiда навыварат» і «Тарас на Парнасе». Першым класікам беларускай літаратуры стаў Винцент Дунін-Мартинкевич. Упершыню жывая беларуская мова загучаў у яго творы «Сялянка» («Ідылія»). У пачатку 60-х гг. ён стварае свой лепшы твор «Пінская шляхта».

У культуры Беларусі першай паловы XlX стагоддзі значнае месца прыналежыла тэатру. Развівалася як аматарскае, так і прафесійнае тэатральнае мастацтва. Падзеяй у тэатральным жыцці Беларусі было ўзнікненне першай трупы беларускага нацыянальнага тэатра Ў. Дуніна-Мартинкевича. 23 верасня 1841 г. адбылася прэм'ера камічнай оперы «Рэкруцкі габрэйскі набор». Музыку да яе напісаў З. Манюшко і К. Кжижановский, а либретто - У. Дунін-Мартинкевич.

Першая палова XlX стагоддзі з'явілася пачаткам збору і публікацый беларускай народнай песні, спробы яе композиторской і канцэртнай апрацоўкі. Вялікая цікавасць уяўляюць творы А. Абрамовіча, У. Сцяфанавіча, Ф. Миладовского. У маёнтку Залесье на Сморгонщине пісаў полонезы Міхал Клеофас Огиньски. Глыбокі след у беларускай музычнай культуры пакінуў класік польскай музыкі, выхадзец Ігуменскага павета З. Манюшко.

Развіццё архітэктуры вызначалася горадабудаўніцтвам: забудовай цэнтраў гарадоў хатамі адмысловага і дзяржаўнага прызначэння. Для архітэктуры была характэрная змена стылю барока на класіцызм. Аб гэтым сведчыць палац-сядзіба Румянцавых-Паскевічаў і сабор Пятра і Паўла ў Гомелі, губернатарскі палац у Віцебску, сабор Іосіфа ў Магілёве. Ваенна-стратэгічнымі патрэбамі было выклікана будаўніцтва крэпасцяў у Бабруйску, Барысаве, Брэсце.

Вызначальную ролю ў развіцці жывапісу згулялі выхаванцы Віленскай школы жывапісу - аддзяленне выяўленчага мастацтва факультэта літаратуры і мастацтвы Віленскага ўніверсітэта. Заснавальнікам школы быў прафесар Ф. Смуглевич. Адным з заснавальнікаў беларускага рэалістычнага пейзажу быў У. Дмоховский (1807 - 1867 гг.). Найболей вядомымі скульптарамі таго часу былі К. Ельскага і яго сыны Ян і Казімір, Р. Смоўж і інш.

Такім чынам, ва ўмовах паланізацыі і русіфікаванні беларускі народ здолеў захаваць этнічнае аблічча, фармаваць і развіваць нацыянальную культуру, якая выявілася ў станаўленні беларускай мовы, новай беларускай літаратуры і мастацтвы.