X. Туфан. «Гөлләр инде яфрак яралар» Шигырьнең үзенчәлеге

Х. Туфанның «Гөлләр инде яфрак яралар» шигыре озакка сузылган каты сугышның тәмамлануын хәбәр итә. Шигырь − үзенә бертөрле. Шагыйрь әйтергә теләгән фикерен, җыйнап, беренче строфада әйтеп бирә. Аннан соң һәр юлына өстәмә аңлатма бирелә бара. Шуның белән шагыйрь шигъриятнең чын остасы буларак гәүдәләнә.

Гөлләр яфрак ярганда, ягъни яз көне коточкыч сугыш тәмамлана. Сугыш бетүен бигрәк тә балалар көтә. Чөнки алар бу елларда кайгыларны күп күрделәр: кайберләре иң якын кешеләрен югалттылар, ятим калдылар. Ләкин әле алар үз өйләренә «кояш керүен» − шатлыклы хәбәр килүен көтәләр, өметләрен өзмиләр. Кайгы, ачлык үзәкләренә үтсә дә, «сугыш алласы»ның җиңү салютлары сугышның бетүен хәбәр итә. Балалар барысын да белә: фашизмның ни икәнен дә, җәлладны да, аждаһаны да. Моңарчы әкиятләрдә генә очрый торган явыз көчләр илебезгә бетмәс-төкәнмәс афәт китерделәр. Шуңа аларны кызгану мөмкин түгел − аларга бары тик дар элмәге генә лаек.

Җиңү барысыннан да өстен. «Язы җитте, язы дөньяның!» − дип кычкырып, урамга йөгереп чыгасы, «Солдат туганым»ны кысып кочаклыйсы, рәхмәт әйтәсе килә. Шигырьне укып чыккач, минем күз алдыма менә шундый вакыйгалар килде.

Г. Ибраһимов. «Кызыл чәчәкләр» Биш дусның язмышы (Инша)

Г. Ибраһимовның «Кызыл чәчәкләр» повестенда бала чактан бер авылда туып, бер авылда үскән биш дусның язмышы күрсәтелгән. Повестьны уку барышында дусларның язмышлары ил язмышына килеп тоташуы ачыла. Хәзер инде аларны «дус» дип тә атап булмый. Алар, ике лагерьга бүленеп, бер-берсенең кан дошманына әвереләләр.

Повестьның башында автор «Башлангыч» («Кызыл орлыклар») дигән кереш бүлек белән таныштыра. Повестьның буеннан-буена без шушы орлыкларның үсү-үсмәве белән очрашабыз. Орлыкларның хәле биш дусның язмышы аша ачыклана бара.

Табигатьнең гүзәл бер почмагына урнашкан Зәңгәр Чишмә авылында биш малай дөньяга килә. Алар төрлесе төрле гаиләдән. Хәлле, бай кешеләрнеке дә, ярлы, ятимлеккә дучар булганнары да бар алар арасында. Ләкин балачак барысын да тигезли. Малайлык маҗаралар эзли, уйный, шаяра. «Авылның төрле урамнарында, байлыгы-төзеклеге төрлечә булган төрле өйләрдә» туып-үскән малайлар аерылмас дусларга әйләнәләр. Повесть биш дусның берсе Солтан авызыннан сөйләнә. Малайларны дуслык берләштерсә дә, аларның һәрберсенең үз үзенчәлекләре бар: Шаһбаз − ятим малай. «Ул көчле түгел, ләкин бик үткен, бик хәйләле. Йөгерүдә, суда йөзүдә дә аңа чыккан кеше юк». Сызгыру ягыннан да аны узган кеше юк. Гыйлаҗи − бөтен авыл малайлары арасында бердәнбер балта остасы. Аның әтисе − Зариф оста. Фазыйл − бик акыллы, «әллә кайдан акыл таба, кызык сүз әйтә, − яңа уен чыгара да, әле биш минут элек кенә бугазга бугаз килгән малайлар, гөрләшеп, кочакланышып, яңадан уйнарга тотыналар». «Галине әйтәсе дә юк. Нәрсә ясарга: агачмы, нечкә тактамы, калайлармы, кадаклармы − һәммәсен Гали ташый. Акча дигәнең аңардан өзелми». Ул − бай малае. Солтан исә малайларның бөтен эшләрен башлап йөри. Оештыру сәләтенә ия.

Дусларның аерылышулары солдатка алыну яшенә җиткәч башлана. Герман сугышы башлану егетләрне чыгышларына карап аера. Шаһбаз, Гыйлаҗи, Солтан сугышка китәләр. Фазыйл белән Гали акча һәм байлык белән сугыштан калалар. Революция исә «дус»ларны ике капма-каршы якка аерып куя. Алар бер-берсенең кан дошманнарына әвереләләр. Гали белән Фазыйл бергә уйнап үскән дуслары Гыйлаҗины үтерүдә турыдан-туры катнашалар. Шаһбазны Фирганәдә басмачлар җәзалап үтерә. Галинең дә тормышы чәчәк атмый. Ул, кылган гамәлләре өчен һәм яңа тормышны кабул итә алмыйча, үзен-үзе атып үтерә. Фазыйл шулай ук эшләгән эшләре өчен үкенә. Яңа, тормыш аны үзенә тарта, ләкин әле ул икеләнә. «Башлангыч»та чәчелгән кызыл орлыкларны карап үстерү биш дусның берсенә − Солтанга тапшырыла. Ул − яңа тормышның үзәгендә.

Г. Ибраһимов «Кызыл чәчәкләр» әсәре белән, яңа тормышны төзү бик күп фаҗигаләр бәрабәренә мөмкин булды, дигән фикерне үткәрә.