Пытаннідля кантролю

1. У чым заключаецца спецыфіка рамантызму як літаратурнай плыні?

2. Якія прыёмы і сродкі рамантычнага адлюстравання выкарыстоўвалі беларускія пісьменнікі ў мастацкай творчасці?

3. Назавіце імёны пісьменнікаў-рамантыкаў у беларускай літаратуры.

4. Які асноўны пафас твораў У. Сыракомлі?

5. Што вы ведаеце пра таварыства філаматаў і філарэтаў?

6. Якія фальклорныя зборнікі і творы Яна Чачота вы можаце назваць?

7. У чым вы бачыце сувязь творчасці Яна Чачота і Адама Міцкевіча з жыццём і культурай беларускага народа?

8. Ахарактарызуйце адну з выдатнейшых паэм А. Міцкевіча.

9. Якія малюнкі беларускага жыцця адлюстраваны ў творчасці А. Міцкевіча?

10. Назавіце галоўны літаратурны твор і вядомыя вершы Я. Баршчэўскага.

11. Які змест і лёс верша П. Багрыма "Зайграй, зайграй, хлопча малы"?

12. Назавіце імёны беларускіх паэтаў-дэмакратаў.

13. Ідэйны змест народнай паэмы "Тарас на Парнасе".

14. Грамадзянская пазіцыя і асаблівасці драматургіі В. Дуніна-Марцінкевіча.

Рэалізм як вядучы літаратурны напрамак

Рэалізм як адзін з прынцыпаў мастацкага адлюстра-вання рэчаіснасці існаваў даўно, на працягу многіх стагоддзяў. Рэалістычныя рысы меліся ў антычным мастац-тве ў адлюстраванні чалавечых характараў, карцін побыту, а таксама ў больш познія часы ў творчасці асоб-ных пісьменнікаў, і асабліва ў фальклоры.

Пачынаючы з эпохі Адраджэння рэалізм паступова сцвярджаў сябе ў мастацкай літаратуры. Ён сфарміра-ваўся ў творчасці еўрапейскіх пісьменнікаў - Г. Флабе-ра, Ч. Дзікенса, Стэндаля, Л. Талстога, Ф. Дастаеўскага, А. Чэхава, мастакоў і кампазітараў - I. Рэпіна, В. Суры-кава, Дж. Вердзі, М. Мусаргскага.

Асноўныя прынцыпы рэалізму ўключаюць у сябе раскрыццё праўды характараў і праўды абставін, паказ тыповых карцін рэальнага жыцця, спасціжэнне глыбіні пагружэння ў рэальнасць, асвятлення чалавека ў свеце і ўнутранага свету ў самім чалавеку.

У аснову рэалізму ў мастацкай творчасці пакладзены прынцыпы адлюстравання аб'ектыўнага развіцця гісто-рыі і асобы, паказу шматбаковасці характару чалавека, раскрыцця складанасці яго псіхікі. Мастакі шукалі мастацкія тыпы свайго часу. Асаблівая заслуга ў сцвяр-джэнні прынцыпаў раэлізму ў мастацкай літаратуры Беларусі належыць народным пісьменнікам: Я. Коласу, Я. Купале, К. Чорнаму, М. Багдановічу, К. Крапіве,

І.Мележу, Я. Брылю, В. Быкаву, I. Шамякіну, I. Наву-менку, I. Чыгрынаву.

У першай палове XX ст. усталяваўся так званы сацы-ялістычны рэалізм, паводле якога перад творамі мастац-тва (літаратурай, жывапісам, скульптурай, тэатрам, кіно, музыкай) ставілася задача ўмацоўваць заваёвы Кастрычніцкай рэвалюцыі. Аднак творы так званага сацыялістычнага рэалізму не былі пазбаўлены ідэаліза-цыі, двайных стандартаў у паказе з'яў рэчаіснасці, калі жаданне выдавалася за рэальнае, існуючае, даўно ўста-ляванае.

У сучасным мастацтве поруч з рэалістычнымі пады-ходамі развіваюцца таксама авангардысцкія і постма-дэрнісцкія тэндэнцыі.

Францішак багушэвіч (1840-1900)

Ф. Багушэвіч - першы вялікі нацыянальны паэт, які пісаў пра існаванне беларускай нацыі, выразна адзначаючы агульнасць псіхалогіі народа і яго мовы, якая "і ёсць адзежа душы", акрэсліваючы межы роднай ста-ронкі: "Там, братцы, яна, дзе наша мова жывець: яна ад Вільні да Мазыра, ад Віцебска за малым не да Чарнігава, дзе Гродна, Мінск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак"... Так пісаў Ф. Багушэвіч у прадмове да сваёй паэтычнай кнігі "Дудка беларуская", выдадзенай у Кракаве ў 1891 г. Пасля Ф. Скарыны ўпер-шыню Багушэвіч заявіў аб сваёй прыналежнасці да нацыянальнага паэтычнага свету, да мовы народа, пра якую ён пакінуў свой мудры запавет: "Шмат было такіх народаў, што страцілі найперш мову сваю, так як той чалавек прад скананнем, катораму мову займе, а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!" Ён быў паўстанцам у 1863 г., выступаў са зброяй у руках, пазней стаў следчым і адвакатам - му-жыцкім заступнікам. Ён становіцца такім жа заступнікам гарапашнага люду і ў літаратуры. Ф. Багушэвіч у паэме "Кепска будзе!" выводзіць на авансцэну героя - юнака, яшчэ падлетка, пазбаўленага ўласнага імя. Беларускі люд, як той "Аліндарка з каліндарка", упершыню па-чынаў усведамляць, што яны, тутэйшыя жыхары, - бела-русы, ідуць нялёгкімі шляхамі самапазнання і самавыз-начэння. Без долі нарадзіўся чалавек на гэтай зямлі, прайшоў праз здзекі, глум, гвалтаванне, бяспраўе, праз астрог і пастарунак, каб пераканацца, што датуль "кеп-ска будзе", пакуль людзі не адчуюць сябе людзьмі і не знойдуць праўду на свеце, не набудуць, як і герой паэмы, у рэшце рэшт, свайго імя. Жыццёвая рэальнасць паўста-вала ў Ф. Багушэвіча ў трагічным асвятленні. Гэта была сапраўды трагедыя народа, за якім гора ішло па пятах, дыхаючы ў патыліцу ("Гора"), калі "не надта свабодна ў гэтай свабодзе". Паэт завастрае праблемы гора і нядолі сялянства, паказвае іх узбуйнена, аголена, непрыхаро-шана. Вершы "Бог не роўна дзеле", "Праўда", "Ахвяра", "Не цурайся", "Чаго бяжыш, мужычок?", "Калыханка" пабудаваны на народна-песенных традыцыях. Настраё-выя, эмацыянальныя, інтанацыйна багатыя, яны сваім размоўна-бытавым каларытам нагадваюць галашэнні, дыялогі, маналогі, сцэнкі, звароты, дзе падрабязна гаво-рыцца пра розныя жыццёвыя сітуацыі, нявыкрутку і тупікі, у якія траплялі простыя сяляне. Уражваюць дакладнасць мастацкіх дэталей, уменне паэта стварыць яркія і запамінальныя, сапраўды тыповыя малюнкі бела-рускай парэформеннай рэчаіснасці. Крытычны, выкры-вальны пафас жывіць усю творчасць Ф. Багушэвіча, ён умела карыстаецца іроніяй, сарказмам. У многіх творах падаецца народная філасофія быцця, маральна-этыч-ныя законы, якія прымушаюць чалавека трымацца праўды, справядлівасці, сумленнасці.

Ахвярамі лёсу і абставін заўсёды станавіліся сяляне, хоць і жылі па запаведзях Бога, у процівагу пазбаўле-ным маралі панам, якія кожны раз выходзяць сухімі з вады.

У вершы "Ахвяра" знаходзім разгорнутую праграму духоўнага пасталення асобы, у жыцці якой біблейскія запаветы ёсць норма паводзін і ацэнак, адносін да багац-ця, сям'і, дзяцей, да веры, да краю свайго, да народа. Яны ўзвышаюць душу, гарманізуюць існаванне чалавека ў часе і ў сувязях са светам.

Чужых жон каб не вёў да граху,

А сваю каб як трэба любіў,

Каб мне дзеці былі у слуху,

Каб я бацькам для іх век дажыў.

Каб людзей прызнаваў за братоў,

А багацтва сваё меў за іх,

Каб за край быў умёрці гатоў,

Каб не прагнуў айчызны чужых.

Каб я Бога сваго не акпіў,

Каб не здрадзіў за грошы свой люд,

Каб сваго я дабра не прапіў

I нізашто не меў чужы труд.

Каб па двойчы мне грошы не браць

За праданы кусочак раллі,

Каб сваю мне зямельку араць

I умёрці на ёй хоць калі.

Пясняр зняволенага народа шукаў праўду. За ўдзел у сялянскім паўстанні Ф. Багушэвіч больш за 20 гадоў быў вымушаны вандраваць па свеце, пазбягаць вяртання на радзіму. Толькі ў сталым веку ён змог пабачыць свае першыя друкаваныя творы. На радзіме яму жылося няўтульна, ён не меў магчымасці тут друкаваць свае творы. Дзве паэтычныя кнігі Ф. Багушэвіча "Дудка беларуская" і "Смык беларускі" былі выдадзены ў Аўстра-Венгрыі пад псеўданімамі Мацей Бурачок і Сымон Рэўка з-пад Барысава. Таксама за мяжой, у Кра-каве, з'явілася асобнае выданне апавядання "Тралялё-начка". А ў Расіі царская цэнзура не прапусціла ў друк кнігу прозы і трэці паэтычны зборнік, таму творчая спадчына Ф. Багушэвіча дайшла да нас няпоўнай.

За знешняй прастатой і немудрагелістасцю вершаў Ф. Багушэвіча схаваны іх глыбінны сэнс і змест, філасо-фія быту і быцця селяніна. Аўтар глыбока пранікаў у псі-халогію сялянства, ставячы сябе на месца простага му-жыка, гаворачы ад яго імя, ды рабіў гэта так, што міжво-лі верыш у існаванне гэтых таленавітых сялян, з якімі, здавалася б, добра знаёмы і сустракаешся штодня, хоць і створаны гэтыя персанажы творчым уяўленнем маста-ка-шляхціца, інтэлігента.

Ф. Багушэвіч - заснавальнік крытычнага рэалізму ў беларускай літаратуры.

Заслуга Ф. Багушэвіча ў тым, што ён стварыў тыповы вобраз селяніна-беларуса, паказаў яго не заскарузлым і мужычком, нехлямяжым, вечным няўдачнікам, а дас-ціпным, мудрым, іранічным, з трывалымі жыццёвымі каранямі і глыбокай філасофіяй. Ф. Багушэвіч ніколі не парываў свае сувязі з народам, і дзякуючы менавіта Ф. Багушэвічу беларускі народ і беларуская літаратура набывалі сваё ўласнае імя.