Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

Выписывать газеты, переваривать повидло, оклеивать обоями, развивать память, засевать рожью, показывать пример,записывать в тетрадь, доказывать правоту, что-то комбинировать, засаливать огурцы, показывать марки, нанизывать рыбу, удваивать счет, подписывать протокол, надаивать много молока, овладевать знаниями, надламывать веточку, подкармливать растение.

З а д а н н е 2. Складзіце сказы, ужываючы ўстойлівыя спалучэнні.

Малоць языком, кляваць носам, даць рады, матаць на вус, не разліць вады, быць у гуморы, як мае быць.

З а д а н н е 3. Перакладзіце на беларускую мову ўрывак з пісьма М. Горкага сыну. Параўнайце вымаўленне і напісанне дзеясловаў умоўнага ладу ў беларускай і рускай мовах.

Ты уехал, а цветы, посаженные тобою, растут. Я смотрю на них, и мне приятно думать, что мой сынишка оставил после себя нечто хорошее – цветы. Вот если бы ты всегда, везде, всю жизнь оставлял для людей только хорошее – цветы, мысли, славные воспоминания о тебе, – легка и приятна была бы твоя жизнь. Тогда ты чувствовал бы себя всем людям нужным, и это чувство сделало бы тебя богатым душой. Знай, что всегда приятнее отдать, чем взять. (М. Горький)

З а д а н н е 4. Запішыце па-беларуску формы дзеясловаў.

Пей, бей, лей, мой, рой, шей, мою, крою, шью, вьешь, воешь, поёшь, роешь, бреешь, бреемся, моемся.

З а д а н н е 5. Утварыце формы 2 асобы множнага ліку дзесловаў.

Несці, везці, піць, ліць, віць, жыць, адпачыць, даваць, жаць, бегчы, есці, хацець, ткаць, палоць, церці, весці, залежаць, класці, прасці, заставацца, даставаць, каваць, злаваць, ісці, араць, браць, смяяцца.

5.6. Дзеепрыметнік

У сучаснай беларускай літаратурнай мове не ўсе формы дзеепрыметнікаў ужываюцца аднолькава. Найчасцей выкары-стоўваюцца дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага стану з суфіксамі -н-, -ен-, -ан-, -т-: сасланы, скошана, пакрытыя, абпалены.

Часта ўжываюцца дзеепрыметнікі прошлага часу незалежнага стану з суфіксам -л-: пасівелы, счарнелыя, утравелыя.

Трэба пазбягаць выкарыстання дзеепрыметнікаў незалежнага стану з суфіксамі -уч- (-юч-), -ач- (-яч-), -уш-, -ш- і залежнага стану з суфіксамі -ем-, -ім-. Для беларускай мовы нехарактэрныя і зваротныя дзеепрыметнікі.

Дзеепрыметнікі мужчынскага роду ў ролі выказніка звычайна ўжываюцца ў поўнай форме: Верш так і застаўся непапраўлены і ненадрукаваны.

Пры перакладах з рускай мовы, каб пазбегнуць непажаданых формаў дзеепрыметнікаў, патрэбна карыстацца ўжывальнымі формамі дзеепрыметнікаў, прыметнікамі і спалучэннямі іх з назоўнікамі, даданымі сказамі, дзеясловамі, дзеепрыслоўямі, назоўнікамі.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Утварыце магчымыя формы дзеепрыметнікаў.

Адрамантаваць, вымыць, утравець, прыехаць, сказаць, пераспець, прынесці, ахутаць, пасеяць, пачарнець, узрадавацца, стварыць, пачарнець, сказаць, зразумець.

З а д а н н е 2. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары ў дзеепры-метніках.

Акрыл...ны перамогай, праве...ная грэчка, закле...нае акно, запавол...ная хада, мурав...ны склеп, набале...ае пытанне, падкле...ны ліст, пасе...нае жыта, заспако...ны чалавек, заземл...ныя правады, апарожн...ная скрынка, занядб...ны сад, разліне...ны сшытак, разве...ныя мары, расшчэпл...нае дрэва, пасадж…нае дрэва, разліне…ная папера, стомл…ны падарожнік.

З а д а н н е 3. Перакладзіце сказы на беларускую мову.

1. Он (Лермонтов) был счастлив своими мыслями, их силой, широтой, своими замыслами, всепроникающим присутствием поэзии.

2. Крошечная мошкара, роившаяся в воздухе, рождала едва слышимый гул.

3. Это были истории, слышанные им (Вальковым) от других людей в чайных, в поездах, на пароходах.

4. Черевик заглянул в это время в дверь и, увидя дочь свою, танцующую перед зеркалом, остановился.

5. – Неправда! – выговорила она тихо и умоляющим голосом.

6. Николай бегло оглядел знакомые, осунувшиеся и почерневшие лица.

7. В природе нет ничего музыкальнее наступающего раннего утра.

8. Березы стояли все белые, как только что выпавший снег, которого еще не коснулся холодно играющий луч зимнего солнца.

9. Дню неохота просыпаться: все равно не отогреешь озябшую землю и не вернешь улыбающийся солнечный свет.

10. Внезапно налетевщий вихрь вдруг поднимает с дороги, несет в глаза пыль, отчаянно треплет, заворачивает на деревьях листву.

З а д а н н е 4. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

Пожелтевшая листва, склонившиеся к земле ветви, играющий мальчик, проголодавшиеся дети, издававшийся журнал, вертящаяся рамка, говорить плачущим голосом, покрывшаяся инеем трава, невидимый луг, странствующий музыкант, осознанная ошибка, выдающийся писатель, соответствующие выводы, идущие люди, трепещущие крылья, невыносимая боль, почитаемый коллега, разлезшийся мешок, почерневшая изба, поседевший ветеран, развивающиеся страны, потемневший лес, обслуживающий персонал, определяющие факторы.

З а д а н н е 5. Замяніце неўласцівыя беларускай мове дзеепрыметнікі ў словазлучэннях.

Захапляючы сюжэт, шматабяцаючыя перспектывы, інтрыгуючая атмасфера, дамінуючае становішча, пустуючая пабудова, рухаючая сіла, абагульняючы артыкул, дрыжачыя рукі, абслугоўваючы персанал, зазелянеўшыя палеткі, пачынаючы аўтар, абнадзейваючыя вынікі, стабілізуючыя фактары, здзіўляючая жыццястойкасць, энергазбе-рагаючыя тэхналогіі, пакутуючы паэт, падыходзячы рэжым, дапусцімыя нормы, пасварыўшыяся сваякі, састарэўшы чалавек, працуючыя студэнты, пабялеўшы твар, супакойваючая музыка, асноўныя складаемыя гэтай праблемы, выцвіўшая хусцінка, завяршаючы этап, апусцеўшая вуліца, адстаючая гаспадарка.

З а д а н н е 6. Зрабіце замену дзеепрыметнікаў больш пры-мальнымі для беларускай мовы словамі.

1. Апусцеўшыя палі выглядалі сіратліва.

2. Паружавеўшыя ад марозу шчокі пахарашэлі.

3. Сон зусім адышоў ад разамлеўшага хлопца.

4. Чуваць крыкі птушак, адлятаючых у вырай.

5. 3 саду даносіўся ап’яняючы пах.

6. Рэчывы, стымулюючыя рост раслін, можна набыць у аддзеле бытавой хіміі.

7. Калі ўзяць прыбаўкі ўраджаю ў разліку на цэнтнер высяваемага насення, то можна ацаніць эфектыўнасць прымяняемага ўгнаення.

8. Заходзячае сонца чырваніла неба.

9. Голас, спяваўшы песню, рэзка абарваўся.

10. Хістаючымся крокам ён ішоў па дарозе.

11. Для гэтай пасады ён падхадзяшчы чалавек.

12. У надышоўшым змроку квецень выглядала снегавой замеццю.