агрохимия Р. ЕЛЕШЕВ

Қант қызылшасына тиiмдi әсер ететiн тыңайтқыштарға аммоний селитрасы, мочевина, аммофос, диаммофос, суперфосфат‚ 40-пайыздық калий тұзы жатады.

Қант қызылшасының тамырындағы қант мөлшерiн жоғарылатуда бор, мырыш микроэлементтерi жақсы әсер етедi.

Мысалы, бор жетiспесе қызылша тамыры “өзек ауруы” деп аталатын ауруға шалдығады.

Гектарына 50-10 кг мырыш қолданғанда қант қызылшасының ауруға төзiмдiлiгi жоғарылап, қанттылығы 1,5-2 пайызға артады.

Мырышты қант қызылшасы тұқымын өңдеу үшiн де пайдаланады. Ол үшiн 1 ц тұқымға 1-1,5 кг күкiрт қышқыл мырыш тұзының ерiтiндiсiн бүркедi.

Мырыш тыңайтқышы қызылша өнiмiн 14-40 центнерге дейiн жоғарылатады.

Сонымен қызылша ауыспалы егiсiнде тыңайтқыштарды жүйелi қолдану барлық дақылдардан мол өнiм жинауға мүмкiндiк бередi.

8.2.2. КАРТОП ДАҚЫЛЫН ТЫҢАЙТУ

Картоп аса маңызды тағамдық және малазықтық дақылдар қатарына жатады. Бұл дақыл негiзiнен оңтүстiк облыстарында суармалы жерлерінде, ал солтүстiк аймақтарда тәлiмi жерлерінде өсiрiледi. Картоп қоректiк элементтердiң iшiнен калийдi көп пайдаланады, екiншi орында азот, одан соң фосфор.

Әрбiр қоректiк заттың өнiм түзуде өзiндiк ерекшелiктерi бар. Мысалы картоптың жер бетiндегi мүшелерiнiң жақсы өсуiне әсер етедi. Картоп фосфорды вегетациялық дәуiрiнде үздiксiз сiңiредi, әсiресе оның өсу кезеңiнiң екiншi жартысына қолдану түйнектiң түзілуiн тездетедi.

Калий әсерi түйнек салу кезеңiнде басталады. Бұл кезеңде топырақта калий неғұрлым көп болса, түйнекте крахмал түзілуi жақсы өтедi, картоп сапасы артады. Жоғары агротехниканы қолданып өсiрiлген картоптың 100 ц түйнегiнде және сондай мөлшердегi жапырағы мен сабағында 50-70 кг азот, 15-20 кг фосфор, 60-80 кг калий болады.

Картоп топырақта қоректiк заттардың мол болуын қалайды. Республиканың барлық топырақ аймағында тыңайтқыш қолдану картоп өнiмiнiң артуына ойдағыдай әсерiн тигiзедi.

371

Оңтүстiк аймақта боз топыраққа еңгізiлген азот орта есеппен гектарынан 46 ц, фосфор-60 ц, калий-14 ц, минералдық тыңайтқыштың толық мөлшерi (NРK) 133 ц қосымша өнiм бердi. Қара топырақты егiсте тиiсiнше - 40, 30, 20 және 62 ц қосымша өнiм алынды.

Мұнан Қазақстан жағдайында азот пен фосфор қолдану картоп өнiмдiлiгiне күштi әсер ететiнiн көремiз.

Картоп дақылына қолданылатын тыңайтқыш нормасы алғы дақыл ерекшелiгiне де байланысты. Отамалы және көкөнiс дақылдарынан соң картоп егiлетiн топыраққа азот тыңайтқышын көбiрек, ал фосфор мен калийдiң жылдық мөлшерiн 20-30 пайызға азайтқан дұрыс.

Егер картоп бақша дақылдарынан немесе сүрлемдiк жүгерiден кейiн отырғызылатын болса, қолданылатын минералдық тыңайтқыш мөлшерiн 15-20 пайызға арттыру керек.

Картоп дақылына бор, мырыш, марганец, микроэлементтерiн қолдану өнiм сапасының жақсаруына көмектеседi.

Гектарынан 150-200 ц өнiм жинау үшiн қара топырақты аймақтағы тәлiмi жерде таза парға егiлетiн картопқа азоттың ең тиiмдi мөлшерi N40 болып саналады. Егер топырақтағы жылжымалы фосфор мен алмаспалы калий мөлшерi төмен болса Р60-70,К45-55, жоғары болса Р25-30К15-25 қолданған жөн.

Азот тыңайтқышының мөлшерiн күңгiрт қара қоңыр топырақ жағдайында 70-90 килограммға дейiн, ашық қара қоңыр топырақта 90-100 кг дейiн жеткiзу керек.

Қара қоңыр топыраққа берiлетiн фосфор және калий тыңайтқыштарының мөлшерi оның құрамындағы жылжымалы фосфор мен алмаспалы калий мөлшерiне қарай өзгередi. Ал топырақтың осы элементтермен қамтамасыз етiлу деңгейi орташа болғанда Р70-80К60-70 берген дұрыс.

Қоректiк заттардың мөлшерi жоғары болса фосфор, калий тыңайтқыштарының мөлшерiн 30 пайызға азайтады, керiсiнше, қамтамасыз етiлу деңгейi төмен болса тыңайтқыш мөлшерiн 30 пайызға арттырады.

Суармалы жерлерден гектарынан 200-300 ц өнiм жинау үшiн қара топыраққа 90-100 кг, қара қоңыр топыраққа 120-150 кг, боз топыраққа 150-180 кг азот берiледi. Фосфор мен калий мөлшерi

372

топырақтағы осы элементтердiң мөлшерiне байланысты 40-140 кг болуы керек (100-кесте)

Қазақ ғылыми-зерттеу картоп және көкөнiс шаруашылық институты ашық қара топыраққа Р120 еңгізгенде гектарынан 38,2 ц, N80Р120 бергенде 54,5 ц, ал N80Р120К60 қолданғанда 83,6 ц қосымша өнiм жинады. Картопқа органикалық тыңайтқыш жақсы әсер етедi.

100-кесте. Суармалы жерлерге егiлетiн картоптан жоспарланған өнiм алуға арналған тыңайтқыштың жылдық

мөлшерi ( әсерлi зат), кг/га.

Картоп өнiмiн молайтуда органикалық тыңайтқыш қолданудың да маңызы үлкен. Көңдi 20-30 т мөлшерiнде күзде берген дұрыс. Әсiресе, көңдi картоп-көкөнiс ауыспалы егiсiнде минералдық тыңайтқыштармен ұштастырып пайдалану жақсы нәтиже бередi (101,102-кестелер).

101-кесте. Картоп ауыспалы егiсiне арналған тыңайтқыштың мөлшерi ( таулы суарылмайтын аймақ).

373

Қазақ ғылыми-зерттеу картоп және көкөнiс шаруашылық институты қара қоңыр топыраққа гектарына 25 тонна жартылай шiрiген көң пайдаланғанда өнiм 45 центнерге артқан.

Картопқа тыңайтқыштарды қолданудың тиiмдi тәсiлi - көң‚ фосфор‚ калийдiң барлық мөлшерiн‚ азоттың жылдық мөлшерiнiң 50-70% күзде‚ ал азоттың қалғанын дақылдың шабақтану кезiнде үстеп қоректендiру болып саналады.

102-кесте. Ауыспалы егiсте суармалы қара қоңыр топырақ жағдайында картоптан гектарына 200-300 ц өнiм алуға арналған тыңайтқыштардың мөлшерi.

Карбонатты қара қоңыр және боз топырақтарда мырыштың жылжымалы түрi жеткiлiксiз болатындықтан күкiрт қышқыл мырыш пайдалану картоп түсiмiн 13-20 пайызға жоғарылатады. Ол үшiн тұқымдық материалды 0,3 пайыздық күкiрт қышқыл тұзының судағы ерiтiндiсiмен өңдеудi (1 тонна тұқымдық материалға 50 литр есебiнде) немес осы тұздың 0,2 пайыздық ерiтiндiсiмен шабақтану алдында тамырдан тыс үстеп қоректендiредi (1 га егiске 1000-1200 литр ерiтiндi жұмсалады).

8.3. Малазық дақылдарды тыңайту

Мал азықтық екпе шөптер мен табиғи жайылымдықтардың өнiмiн көтеру үшiн түрлi агротехникалық шаралар қолданылады. Солардың iшiндегi негiзгiлерiнiң бiрi -тыңайтқыштарды тиiмдi пайдалану. Бiржылдық астық тұқымдас шөптердiң iшiнде судан шөбi - ең бағалы малазықтық өсiмдiк. Оның 100 кг шөбiнде орта

374

есеппен 55 малазықтық бiрлiк және 56 кг қорытылатын протеин болады. Судан шөбiнiң бiр тонна құрғақ массасының құрамында 15 кг азот, 5 кг фосфор және 34 кг калий бар. Бұл шөптiң өнiмiне азот және фосфор едәуiр әсер етедi (103-кесте).

103-кесте. Азот тыңайтқышының судан шөбiнiң балаусасы өнiмiне әсерi (Қазақ ұлттық аграрлық университетінің агрохимия және топырақтану кафедрасының мәлiметi), ц/га.

Жүргiзiлген зерттеулерге қарағанда бұл дақылдың өнiмiн және сапасын көтеру үшiн алғы дақылға 100-120 кг фосфор мен калий қолданып, судан шөбiне 120-180 кг азот берген дұрыс. Мұндай тыңайту жүйесi гектарынан 55-650 ц көк балауса жинауды қамтамасыз етедi.

Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер бiр орында үш-төрт жыл бойы өсiрiлгенде топырақта гектарына 150-300 кг азот жиналады.

Жоңышқаның бiр тонна шөбiнiң құрамында 25 кг азот, 4,9 кг фосфор, 35 кг калий болады.

Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер топырақта фосфор мен калийдiң мол болуын қалайды. Ал азот оларға өте аз мөлшерде қажет болады.

Республиканың әртүрлi аймағында өсiрiлетiн көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерден мол өнiм алу үшiн бiр кг топырақта жылжымалы фосфор мөлшерi 30-32 мг болуы керек (104-кесте).

104-кесте. Тыңайтқыштың жоңышқа шөбiнiң өнiмiне әсерi (Қазақ ұлттық аграрлық университетінің агрохимия және топырақтану кафедрасының мәлiметi).

375

Гектарына 60 кг есебiнде калий қолдану өнiмдi 8-11%-ке арттырады. Калийдiң жылдық мөлшерi 100-270 кг/га аралығында болуы керек. Фосфор мен калийдiң жылдық мөлшерiн сүдiгер жыртар алдында бередi. Екiншi және үшiншi жылы өсiп тұрған көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерге фосфор мен калий тыңайтқыштарын қолданудың қажетi жоқ. Тұқымды себу кезiнде гектарына 20-30 кг фосфор тыңайтқышын пайдаланудың маңызы зор, өйткенi ол өсiмдiктiң тамырының тез өсуiне, тереңдеуiне көмектеседi.

105-106-кестелерде шалғынды-қара қоңыр, боз топырақтарға орналасқан малазықтық ауыспалы егiс дақылдарын тыңайту жүйесi берiлген.

105-кесте. Шалғынды-қара қоңыр топырақта орналасқан малазықтық ауыспалы егiс дақылдарына тыңайтқыш

қолдану жүйесiнiң үлгi схемасы.

376

106-кесте. Гранулометриялық құрамы жеңiл боз топырақта орналасқан малазық ауыспалы егiс дақылдарына тыңайтқыш

қолдану жүйесiнiң үлгi схемасы.

8.4. Майлы дақылдарды тыңайту

8.4.1.КҮНБАҒЫС ДАҚЫЛЫН ТЫҢАЙТУ

Күнбағыс бағалы майлы, техникалық дақыл, оның негiзгi егiс көлемi Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарының қара және күңгiрт қара қоңыр топырақтарында орналасқан. Күнбағыстың тамыр жүйесi топырақтың астыңғы қабатындағы қоректiк заттарды

377

жақсы пайдаланады. Агротехникалық шаралар дұрыс қолданылған жағдайда күнбағыс отамалы дақыл ретiнде топырақта азот пен күл элементтерiнiң молырақ жиналуына себепшi болады. Осының нәтижесiнде ауыспалы егiсте күнбағыстан соң егiлген дақыл мол өнiм бередi. Бiр тонна ұрық және сондай мөлшерде сабақ-жапырақ алу үшiн орта есеппен күнбағыс 60 кг азот, 25 кг фосфор, 180 кг калий пайдаланады. Күнбағыс өзiнiң қарқынды өсу кезеңiнде азотты өте көп қабылдайды да фосфор мен калийдiң небәрi 25 пайызын сiңiредi. Ал гүлдеу мен дән салу кезеңдерiнде фосфор мен калийдiң 20 пайызын пайдаланады.

Әртүрлi қоректiк элементтер күнбағыстың өсуiне, дамуына және түсiмiне түрлiше әсер етедi. Азот күнбағыстың вегетативтiк мүшелерi мен тостағаншасының iрi болуына көмектеседi, бiрақ шамадан тыс берiлген азот дәнiнiң майлығын төмендетедi.

Фосфор оның жер бетiндегi мүшелерi мен тамырының дамуына жақсы әсер етедi, топырақтағы ылғалды үнемдi пайдалануға жағдай жасайды. Калий фотосинтездiң өтуiне және көмiрсулардың синтезделуiне себепшi болады.

Бiздiң Республиканың топырақ-климат жағдайында күнбағыс ұрығының өнiмi, қолданылған тыңайтқыш түрi мен мөлшерiне қарай 20-25 пайызға артады. Мысалы, Шығыс Қазақстан ауыл шаруашылық тәжiрибе стансасының деректерi бойынша қара топыраққа N45-60 P60-90 K45-60 еңгізгенде күнбағыс ұрығының өнiмi гектарынан 3,2 ц (22%) өстi. Тұқым сепкенде қатар аралығына Р20 қолданғанда күнбағыс ұрығының өнiмi гектарынан 2,2-2,5 центнерге жоғарылады.

Шығыс Қазақстан облысының таулы шалғынды далалық аймағында N60P90K90, тау етегiндегi далалық аймақта N45P60K60, құрғақшылық-далалық аймақта N30P90K90 тыңайтқыш қолдану тиiмдi болып саналады. Ал олардың нақты мерзiмi алғы дақыл қолданылатын тыңайтқыштар ерекшiлiктерiне және топырақ түрлерiне қарай анықталады.

Күнбағыс кейбiр аймақтарда сүрлем үшiн де өсiрiледi. Сүрлемдiк күнбағыстың тыңайту жүйесi сүрлемдiк жүгерiнi тыңайтумен бiрдей болады.

378

8.5.Талшықты дақылдарды тыңайту

8.5.1.МАҚТА ДАҚЫЛЫН ТЫҢАЙТУ

Мақта-вегетациялық дәуiрi ұзақ (100-170 күн) талшықты дақыл. Сондықтан ол топырақтан қоректiк заттарды көп алады. Мақта бiр тонна өнiм және сондай мөлшерде сабақ-жапырақ түзу үшiн топырақтан 40-50 кг азот, 12-15 кг фосфор, 50-70 кг калий пайдаланады екен. Мақтаның қоректiк заттарды сiңiруiнде өзiндiк ерекшiлiктерi бар. Вегетациялық дәуiрiнде көктеуден шанақтануға дейiн 7% азот, 5% фосфор, шанақтанудан гүлдеуге дейiн 46% азот,35% фосфор, гүлдеуден пiсе бастағанға дейiн 44% азот, 50% фосфор, ал өсу дәуiрiнiң соңына дейiн 3% азот, 10% фосфор сiңiредi. Егер көрсетiлген кезеңдерде топыраққа қажеттi мөлшерде азот немесе фосфор жетiспесе, мақтаның өнiмi төмендеп, сапасы нашарлайды. Мақта өсiмдiгiн бастапқы өсу кезiнде (өну мен алғашқы жапырақ пайда болу аралығы) азот және фосфор элементтерiмен қажетiне қарай қамтамасыз ету оның 12-15 күн ерте пiсуiне әсер етедi.

Мақта өсiрiлетiн Қазақстанның топырағы негiзiнен күңгiрт боз, кәдiмгi боз және ашық боз болып келедi. Бұл топырақтар қарашiрiк пен азотқа өте тапшы, калийге бай. Орта есеппен жоғарыда аталған топырақтарда 1-2,5% қарашiрiк, 0,05-0,15% жалпы азот, 0,17-0,19% жалпы фосфор болады. Боз топырақтың барлық типшелерiнде жылжымалы фосфор аз, калий мөлшерi көп болады. Мiне сондықтан да, азот пен фосфор тыңайтқыштарын молырақ қолдануға ерекше мән берген дұрыс.

Мақта егiсiнде тыңайтқыш ретiнде жоңышқаның алатын рөлi үлкен. Мақтарал тәжiрибе стансасының көпжылдық деректерiне сүйенсек мақта бiр орында көп жыл егiлгенде оның өнiмi 20 ц болса, үшжылдық жоңышқадан кейiн егiлгенде 43 ц, ал үшжылдық жоңышқадан кейiн екiншi жылы егiлгенде 42,6 ц болған.

Мақта жоңышқадан кейiнгi танапқа жақын орналасса, соғұрлым оған азот тыңайтқышын азырақ, ал керiсiнше, фосфор мен калийдi көбiрек қолдану керек.

Қазақстан Республикасында топырақтағы қоректiк заттың мөлшерi мен жоспарланған өнiм деңгейiне сәйкес мақта дақылына

379

арналған тыңайтқыш мөлшерiн дайындаудың (107, 108-кестелер) кестесi берiлдi.

Мақтаға органикалық тыңайтқыш пайдаланудың маңызы зор. Көңдi ауыспалы егiсте (7-9 танапты) соңғы танаптарға гектарына 20-40 т есебiнде қолданған дұрыс.

Тыңайтқыштарды қолдану мерзiмi мақтаның қоректiк заттарды пайдалануымен тығыз байланысты болу керек. Мақта егiсiнде азот тыңайтқышының жылдық мөлшерiн 3-4 рет бөлiп пайдаланған дұрыс. Мұнда оның 20-30% сүдiгер жыртар алдында, 70-80% екi-төрт жапырақ пайда болғанда, шанақтану, гүлдеу кезеңдерiнде үстеп қоректендiру үшiн қолданады. Фосфор мен калийдi пайдалану өзгешерек болады. Фосфордың 70-75%, калийдiң барлық мөлшерiн күзде сүдiгер жыртар алдында бередi, ал фосфордың қалған мөлшерiн тұқымды себу кезiнде пайдаланған дұрыс.

Мақта дақылына аммоний селитрасы, мочевина, суперфосфат, фторсызданған фосфат қолданады.

Мақтаның өнiмi мен сапасына микротыңайтқыштардың да әсерi бар. Мақта егiсiн микротыңайтқыштармен үстеп қоректендiргенде (гектарына 1-9 кг) қосымша 1,3-4,7 ц өнiм алынады. Микроэлементтердiң тұзын мақта тұқымын өңдеу үшiн де қолдануға болады.

Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерi мен озат шаруашылық тәжiрибелерi ауыспалы егiсте тыңайтқыш қолдану мақта өнiмiнiң артуына, топырақ құнарлылығының жақсаруына қолайлы әсер ететiнiн көрсетiп отыр. Мақта ауыспалы егiсiнде өсiрiлген жоңышқа топырақтағы органикалық заттар мен азот мөлшерiн көбейтедi, оның агрохимиялық, физикалық қаиеттерiн жақсартады.

Мақтаға тыңайтқышты дұрыс пайдалану оның өнiмiн жоғарылатумен қатар шиттi мақтаның технологиялық сапасын да жақсартады.

380