6. Мәтіннен белгісіздік есімдіктерді теріп жазыңыздар.
7. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыздар.
Марқакөл қорығы
Ертіс өңіріндегі көрікті әрі табиғаты бай өлке – Марқакөл көлінің аймағы. Марқакөл теңіз деңгейінен 1434 метр биіктікте орналасқан. Оның тереңдігі – 27 метр, басты байлығы – халық «майқан» деп атайтын қызыл балық. Айналасындағы орманда аңдар мен құстардың 60-қа жуық түрі тіршілік етеді. Қазір Марқакөл көлі мен оның төңірегіндегі орманды алқап қорыққа айналдырылған, сөйтіп осы өлкенің өсімдіктер мен жануарлар дүниесі қорғауға алынған.
Аңшылар мен ғылыми қызметкерлер аңдарды есепке алады, олардың тіршілік-тынысын бақылайды. Қыста аңдар қосымша азықтандырылады, өйткені Марқакөлдің қысы қатты әрі ұзақ. Адамдардың қамқорлығына жануарлар әбден үйреніп алған.
Қар қалың жауған жылдары олар таудан түсіп, елді мекендерге жақын жерге жайылады.
Табиғатты қорғау жақсы нәтижелер бере бастады, өйткені Марқакөлде бүкіл Ертіс өңірінің қарағайлы орманы мен қуаң даласын мекендейтін марал, қызыл қасқыр, бұлан, бұғы, қабан, тіпті қоңыр аюды да кездестіруге болады.(«Қазақ күнпарағы», 1989)
8. Төмендегі есімдіктермен сөйлемдер құрастырыңыздар.
Барлық, түгел, ешқашан, ешкім, өздері, кейбір, сол, осы , бұл, әрбір, олар
9. Сөйлемдерді аударыңыздар.
1.Мне нравится играть в футбол. 2. Остальное время я люблю читать.
3. В свободное время мой брат не может сидеть дома один, он любит встречаться с друзьями. 4. Оксана знает многих отечественных и зарубежных актеров. 5. - Как ты проводишь свободное время? – Поразному. Иногда сижу дома, смотрю телевизор, а иногда встречаюсь с друзьями, знакомыми. 6. Скоро экзамены, мне надо много работать.
10. Мақал – мәтелдердің мағынасын түсіндіріңіздер.
1.Жердің көркі: орман, тоғай, бұлағы,
Елдің көркі: қала, қыстақ, тұрағы
2. Ағаш – жапырағымен, жер – топырағымен.
3. Арық қазған су ішер, араздасқан у ішер
4. Қыс – қыс сияқты болсын, қыз – қыз сияқты болсын.
5. Жаман көлдің суы ащы, жаман әйелдің тілі ащы.
6. Тау мен тасты сел бұзар, адамзатты сөз бұзар.
11. Балқаш көлін қорғау және оны құқықтық реттеу туралы сұхбат құрыңыздар.
1. Балқаш көлі қай өңірде?
2. _______________________________
3. Экология комитеті Балқаш проблемасын біле ме?
4. _______________________________________
5. Балқаш деңгейі неше метрге төмендеді?
6. _______________________________
12.Көп нүктенің орнына тиісті есімдікті қойыңыздар.
...... республикамызда табиғаты таңғажайып жерлер өте жиі кездеседі . .... ішінде Қатонқарағайдың табиғаты ерекше сұлу. Қатонқарағай жерінде бұғы мен марал көп өсіріледі. ... мүйізінің қаны панта деп аталып, .... «пантокрин» деген емдік дәрі даярланады. Қатонқарағайда ара балы өндіріледі. Ара балы керемет табиғи дәрі, дәруменге бай тағам. Бал арасынан алынатын бал ара уы, перга, балауыз және ара желімі медицина, техникада кең қолданылады.
1. Мына сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыздар.
Мазар Қозы Көрпеш-Баян сұлу – памятник архитектуры Х-ХІ вв. Расположен на берегу реки Аягуз. Мазар героев лиро-эпической поэмы, является одним из древнейших памятников в Казахстане, дошедших до наших дней. Общая высота 11,65 м. Памятник – символ бессмертия трагической любви юноши и девушки, высоты их человеческого духа.
2 .«Қазақстан қорықтары» тақырыбында хабарлама жасаңыздар.
1.Мәтінге қажетті сөздермен, сөз тіркестерімен танысыңыздар.
Күйші, ақын, сұрапыл дауыл, данышпан қарт, ақылгөй уәзір, дау-жанжал, жазалау, заң-тәртіп, қобыз, қорытынды, өлмейтін өмір, ән-күй, халық арасында, жыраулардың атасы, дастан.
2 .Сөздікті жаттаңыздар.
данышпан – мудрец., гении
уәзір – визирь
желмая – сказочный верблюд, одногорбый верблюд – скакун
күндіз-түні – днем и ночью
қорытынды – вывод, заключение
ардақты – почитаемый, чтимый, уважаемый
жырау – жырау (представитель определенного жанра казахского исторического поэтического творчества)
жазалау – наказание
іздеу – искать
оқиға - событие
3.Мәтінді оқыңыздар.
Қорқыт ата
Дана Қорқыт - қазақ музыкасының атасы, әрі дала данышпаны. Қорқыт Атаның 1300 жылдығы 1999 жылы бүкіл елімізде аталып өтті. 8–ші ғасырда өмір сүрген атақты ақын, асқан күйші Қорқыт Ата ел аңызында ғасырдан ғасырға жасап келеді. Сыр бойында туған. Қорқыттың бейіті бүгінде Қызылорда облысының Қармақшы стансасынан 18 шақырым жерде тұр. Өзі оғыз тайпасының Баят руынан, анасы – қыпшақ қызы. Қорқыт туғанда Қаратауды қараңғылық басып, сұрапыл дауыл соққан. Ел аузында:
Қорқыт туар кезінде
Қара аспанды су алған
Қара жерді құм алған,- деген сөз бар.
Қорқыт осылай елді қорқыта туғандықтан, Қорқыт атаныпты дейді. Жазба ескерткіштеріндегі деректерде Қорқыт - 95 жыл жасаған данышпан қарт.
Қорқыт өз өмірінде Алтай, Ертіс, Ұлытау, Есіл, Нұра, Сарысу, Талас, Сайрам, Сыр, Қаратау, Жетісу өлкелерін билеген үш ханға ақылгөй уәзір болды. Елді жаудан қорғау, жер-суды белгілі тәртіппен пайдалану, дау-жанжалдарды ақылмен шешу, қылмысты адамдарды жазалау, әскери күштерді оң және сол деп екі қанатқа бөлу, халық жиналыстарында тәртіппен отыру, ас-той өткізу тәртіптері сияқты әлеуметтік заң-тәртіп жасаған екен.
Қорқыт жиырма жасқа жеткенде түс көріпті. Түсіндегі ақ киімді кісі: «Қырықтан артық өмір сүрмейсің», - деген екен. Содан нағашылары сыйлаған желмаяға отырып, өлмейтін жер іздеуге шығады... Қорқыт келе жатса, алдынан қазылған көр шығады.
Бұл не? – деп сұраса,
Қорқыттың көрі, - деп жауап береді...
Қайда барса да, алдынан қазылған көр шығады. Жан сақтауға жер
қалмаған соң, Сыр суының үстіне кілем төсеп, қобызын тартып отырады. Қорқыт – қобызды алғаш жасап тартқан адам. Қорқыт осылай көп заман өліммен алысады бірақ оны жеңе алмайды. Ол ақырында: дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ, «сынбайтын темір, өлмейтін өмір жоқ» деген қорытындыға келеді. Қорқыт қүйлері халық арасында осы күнге дейін ардақталып, ойналып келеді. Қорқыт – бүкіл жыраулардың атасы.
Қорқыттың басынан өткен қызықты оқиғалар XV ғасырда «Қорқыт ата» кітабы деген атпен жазылып, хатқа түскен. Бұл кітап он екі дастаннан құралған, екі көшірмесі бар, оның бірі Ватикан (Рим) кітапханасында, енді бірі Дрезден қаласының кітапханасында сақтаулы.