Бухгалтерлік есеп

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында тек қана активті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда баланстың активі мен пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның жарғылық капиталына қатысушылар салымының көлемі, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға оның ресурстары кемиді.

Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында 2007 жылы наурыз айының 15 жұлдызындағы жалпы жиналыстың № 3 хаттамасына сәйкес, жалпы сомасы10100000теңгегежарияланғанкапиталданқатысушылардың салымдары алынып тасталды, оның ішінде:

1) қолма-қол ақшамен 2800000 теңге сомада. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Басқа мүлікпен:

2) негізгі құралдармен 4200000 теңге сомада. Бұл жағдайда бух-

3) әртүрлі материалдармен 2500000 теңге сомада. Бұл жағдайда

241

П (-) А (-)

4) әртүрлі тауарлармен 1600000 теңге сомада. Бұл жағдайда

ә) Акционерлермен меншікті акцияларды өтеп алудан. Бұл операциялар № 5210 «Сатып алынған меншік үлестік аспаптар» пассивті шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Акцияларды өтеп алу кәсіпорынның қаржылары есебінен болатындықтан, шаруашылық операцияның жазуы № 5210 шоттың дебетіне № 1010, 1020, 1050 шоттардың кредитінен жасалады. Проводка төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында тек қана активті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда баланстың активі мен пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның алынып тасталған капиталының көлемі, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға оның ресурстары кемиді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысалкелтіреміз:кәсіпорындаакционерлердіңқалауыбойынша 2007 жылы қаңтар айының 12 жұлдызындағы жалпы жиналыстың № 1 хаттамасына сәйкес, 3600000 теңге сомаға меншікті акциялар қолма-қол ақша арқылы өтеп алынды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

б) Дивидендтер мен басқа сыйақыларды төлеуге пайдаланудан.

242

Бұл операциялар № 5310, 5330, 5340 «Резервтік капитал» пассивті шоттарының дебеті бойынша бейнеленеді. Дивидендтер немесе басқасыйақылартөленетіндіктен,шаруашылықоперацияныңжазуы № 5310, 5330, 5340 шоттардың дебетіне № 3030 «Қатысушылардың дивидендтері және кірістері бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»шоттарыныңкредитіненжасалады.Проводкатөмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында тек қана пассивті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда баланстың пассивінде тек қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның резервтік капиталы кемиді, ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға оның дивидендтер мен басқа сыйақыларды төлеу бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында өткен жыл жұмысының нәтижелері бойынша 2007 жылы қаңтар айының 12 жұлдызындағы жалпы жиналыстың № 1 хаттамасына сәйкес, 850000 теңге сомада артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

в) Есепті жыл немесе бұрынғы жылдардың залалдарын жабу үшін пайдаланудан. Бұл операциялар № 5310, 5330, 5340 «Резервтік капитал» пассивті шоттарының дебеті бойынша бейнеленеді. Есепті жыл немесе бұрынғы жылдардың залалдарын жабуы жүргізілетіндіктен, шаруашылық операцияның жазуы № 5310, 5330, 5340 шоттардың дебетіне № 5430 шоттардың кредитінен жасалады.

243

хаттамалары, төлем есептері Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында тек қана пассивті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда баланстың пассивінде тек қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның резервтік капиталы кемиді, ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға оның бөлінбеген табысы көбейеді (залалы жабылады). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын

білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында былтырғы жылы жұмыстың нәтижелері бойынша 2007 жылы сәуір айының 10 жұлдызындағы жалпы жиналысының №6 хаттамасына сәйкес, 350000 теңге сомада есепті жылдың залалы резервтік капиталдың есебінен жабылды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Сонымен, біз 5 бөлімнің шоттары бойынша шаруашылық операциялар құрудың мүмкін болған үлгілерін қарап, талдадық.

Ескерту: № 5410 «Есептік жылдың пайдасы (залалы)» және 5430 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» бөлімшелерінің шоттарын толығырақ қарау және талдау үшін осы оқу құралында жеке бөлім қарастырылған.

244

VI. Бөлім. Кірістер

Бұл бөлімнің пассивті және 5 (№ 60, 61, 62, 63, 64) бөлімшеден тұратындығыкестеденкөрініптұр.Бірақ,олардың1(№60)бөлімшесінде контрпассивті шоттар болады, оны біз кейінірек «Контрарлы шоттар» бөлімінде қараймыз. Негізгі және негізгі емес қызметтен түскен кірістер пассив болып табылады және олар пассивті шоттарда бейнеленеді.

Олардың келіп шығуын (көбеюін) қараймыз.

Аталмыш жағдайда олар кредит бойынша өтеді. Бұл жерде біз кірістердің қандай элементтерден пайда болатындығына назар аударуымыз керек.

а) Дайын өнім (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) өткізуден. Бұл операциялар № 6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынған кіріс» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Кірістер дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушылар,еншілес(бағынышты)ұйымдарменбірлесіпбақыланатын заңды тұлғаларға өткізуден пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар № 6010 шоттың кредитінен № 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», № 2110 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлықберешегі»шоттарыныңдебетінежасалады.Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана активті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1210, 2110) баланстың активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның дебиторлық қарыздары, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі қызметтен түскен табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында тапсырыс берушіге 2007 жылы наурыз айының 31 жұлдызындағы № 879 шот-фактураға сәйкес, 4000000 теңге сомаға дайын өнім өткізілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:

245

ә) Тауарларды қолма-қол ақшаға өткізуден. Бұл операциялар да № 6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынған кіріс» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар тауарларды қолма-қол ақшаға өткізуден пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар № 6010 шоттың кредитінен № 1010 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

1010 — 6010 Шот-фактуралар, жүкқұжаттар, квитанциялар, чектер

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана активті шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1010) баланстың активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның ақша қаражаттары, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі қызметтен түскен табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында 2007 жылы наурыз айының 31 жұлдызындағы тауар-ақша есебіне сәйкес, 2500000 теңгеге дайын өнім қолма-қол ақшаға сатылды. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:

б) Материалдық емес активтер мен негізгі құралдарды өткізуден. Бұл операциялар № 6210 «Активтердің шығуынан түсетін кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Кірістер негізгі емес қызметтен түсетіндіктен, шаруашылық операциялар № 6210 шоттың кредитінен № 1210, 2110, 1220, 1230, 1240 шоттардың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

246

1210, 2110, 1220—1240 — 2610 Шот-фактуралар, жүкқұжаттар, өткізу актілері

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана активті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1210, 1220) баланстың активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның дебиторлық қарыздары, екіншіжағынанбірмезгілдесолсомағанегізгіемесқызметтентүскен табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында 2007 жылы сәуір айының 10 жұлдызындағы № 625 шот-фактураға сәйкес, 2600000 теңге сомаға бағдарламаларды қамтамасыз ету өткізілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:

в) Негізгі құралдарды жою нәтижесінде материалдар кіріс етуден. Бұл операциялар № 6210 «Активтердің шығуынан түскен кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар негізгі құралдарды жоюдан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар № 6210 шоттың кредитінен № 1315, 1317 шоттардың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана активті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1315, 1317) баланстың активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның материалдық ресурстары, екіншіжағынанбірмезгілдесолсомағанегізгіемесқызметтентүскен табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

247

Мысал келтіреміз: кәсіпорында сиыр қораның ескі ғимаратын жою нәтижесінде 2007 жылы тамыз айының 1 жұлдызындағы негізгі құралдыжою туралы № 1 акті мен жүкқұжаттарға сәйкес, 850000 теңге сомаға құрылыс материалдары қоймаға кіріс етілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:

г)Бағалықағаздарбойыншадивидендтерменсыйақыларесептеуден. Бұл операциялар № 6120 «Дивидендтер бойынша кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар дивидендтер мен сыйақыларды есептеуден пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар № 6120 шоттың кредитінен № 1270 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана активті шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1270) баланстың активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның дебиторлық қарыздары, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі емес қызметтен түскен табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: акционерлік қоғамда өткен жылдың нәтижесінде салынған акциялар бойынша 2007 жылы ақпан айының 19 жұлдызындағы № 1 келісім мен дивидендтер есептеу бойынша есептерге сәйкес, 240000 теңге сомада дивидендтер есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:

248

ғ) Өкіметтің атқарушы органдарының субсидияларын алу. Бұл операциялар № 6230 «Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар субсидиялар алудан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар № 6230 шоттың кредитінен № 1010, 1040 шоттардың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана активті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1010, 1040) баланстың активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның ақша қаражаттары, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі емес қызметтен түскен табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорынға ауылды қолдау бойынша бағдарламаны орындау шегінде Республика Үкіметінің қаулысына сәйкес, облыстық әкімшілік тарапынан 3500000 теңге сомада бюджеттік қаржыларбөлінді.Бұлжағдайдабухгалтерлікпроводкатөмендегіше болады:

д) Айыппұлдар мен айыптар өндіруден. Бұл операциялар № 6280 «Басқа да кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Кірістер айыппұлдар мен айыптарды (МСИ-нан басқа) есептеуден пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар № 6280 шотының кредитінен № 1210, 2110, 1220—1240, 1250, 1280 шоттардың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

249

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана активті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1210, 1250) баланстың активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның дебиторлық қарыздары, екіншіжағынанбірмезгілдесолсомағанегізгіемесқызметтентүскен табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында жеткізіп берушіге өз уақытында материалдарды жеткізіп бермегені үшін 2007 жылы қаңтар айының 9 жұлдызындағы № 13 келісім шарттары мен айыппұлдарды есептеу бойынша 42000 теңге мөлшерінде айып есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:

Енді кірістердің кему (жабылу) жағдайларын қараймыз.

Бұл жағдайларда кірістер дебет бойынша өтеді. Бұл жерде біз кірістерді жазудың ерекшеліктеріне назар аударуымыз керек.

а) Пайдаға (залалға) кірістерді жабу. Бұл операциялар № 6010, 6110— 6160,6210—6280,6310,6410—6420«Түскенкірістер»шоттарының дебеті бойынша бейнеленеді. Кірістер жыл соңында шығыс етілетіндіктен, шаруашылық операциялар № 6010, 6110—6160, 6210—6280, 6310, 6410—6420 шоттардың дебетіне тек қана № 5410 «Есепті жылдың пайдасы(залалы)»шотыныңкредитіненжасалады.Бұлоперациялардың ерекшелігі,олардыңжылдыңсоңындатекқана1ретжасалатындығынан тұрады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында тек қана пассивті шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 5410) баланстың пассивінде тек қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның кірістері жабылады, ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға пайданың есебі көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

250