Бухгалтерлік есеп

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында активті және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1040) жайғасқан жағдайда 1 типті «Активті-активті» операция орын алады, яғни баланстың активінде тек қана өзгерістер болады (бір жағынан дебиторлық қарыздар көбейеді, ал екінші жағынан сол сомаға кәсіпорынның ақша қаражаттары шығыс етіледі).

Пассивті шот (№ 3130, 6010) жайғасқан жағдайда баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болатын 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады (бір жағынан дебиторлық қарыздар, ал екінші жағынан бір мезгілде ҚҚС мен негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыстар көбейеді). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысалдар келтіреміз: 1) есеп айырысу шотынан еншілес ұйымдардың есебінен 2005 жылы наурыз айының 23 жұлдызындағы №89 төлем тапсырмасына сәйкес, 500000 теңге сомаға төлем жасалды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

2) еншілес кәсіпорынға 2005 жылы мамыр айының 6 жұлдызындағы № 49 шот-фактураға сәйкес, 900000 теңгеге ұзақ мерзімді тапсырыс өткізілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

б) Басқа қысқа мерзімді дебиторлық берешектер бойынша. Олар бойынша есеп айырысу № 1250, 1270, 1280, 1420 «Басқа дебиторлық қарыздар» активті шоттарында бейнеленеді. Олардың келіп шығу көздері: өтелуге тиіс ҚҚС, есептелген сыйақылар, қызметкер мен басқа тұлғалардың қарыздары, дауласулар бойынша есептерді қоса, басқа дебиторлық қарыздар болатындықтан, жазу № 1250—1420

191

шоттардың дебетіне № 1010, 1040, 3310, 3350, 3390, 6120, 6210, 6280 шоттардың кредитінен жасалады.

Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында активті және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1010, 1040) жайғасқан жағдайда 1 типті «Активті-активті» операция орын алады, яғни баланстың активінде тек қана өзгерістер болады (бір жағынан дебиторлық қарыздар көбейеді, ал екінші жағынан сол сомаға кәсіпорынның ақша қаражаттары шығыс етіледі).

Пассивті шот (№ 3350, 4110, 4430, 6120, 6210, 6280) жайғасқан жағдайда баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болатын 3 типті «Активті — пассивті» операция орын алады (бір жағынан дебиторлық қарыздар, ал екінші жағынан бір мезгілде жеткізушілер мен еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздар, сондай-ақ негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыстар көбейеді). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысалдар келтіреміз: 1) кәсіпорында материалды жауапты тұлғаға 2005 жылы сәуір айының 25 жұлдызындағы № 1039 шығыс кассалық ордерге сәйкес, ұзақ мерзімді іссапар шығыстарына 150000 теңге сомада қолма-қол ақша берілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік

2) зейнеткерлікке шығар кезде еңбегі сіңген қызметкерге 2005 жылы қыркүйек айының 30 жұлдызындағы кәсіподақ комитетінің шешімі мен № 9 қабылдау-өткізу актісі бойынша ұзақ мерзімді келісім-шартпен 180000 теңге құнымен жеңіл автомобиль сыйға тартылды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

192

жұмсалды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

2) 2005 жылы I-тоқсанда кен орнындағы кен-дайындау жұмыстарын жүргізу үшін 2005 жылы наурыз айының 26 жұлдызындағы кен-жүргізу бригадасының жүктеліміне сәйкес, 1900000 теңге сомада кеншілерге еңбекақы есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік

г) Берілген аванстар бойынша. Олар бойынша есеп айырысу № 2910 «Берілген ұзақ мерзімді аванстар» активті шотында бейнеленеді.Олардыңкеліпшығукөздеріақшақаражаттарыболғандықтан, шаруашылық операциялардың жазылуы № 2910 активті шоттың дебетіне № 1040, 1050, 1070 шоттардың кредитінен жасалады.

Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында активті шоттар орналасқан. Демек, бұл жағдайда 1 типті «Активті-активті» операция орын алады, яғни баланстың активінде тек қана өзгерістер болады (бір жағынан берілген аванстар бойынша дебиторлық қарыздар көбейеді, ал екінші жағынан сол сомаға кәсіпорынның ақша қаражаттары шығыс етіледі).

Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорында күрделі құрал-жабдықты жасап беру үшін 2005 жылы шілде айының 26 жұлдызындағы № 832 төлем тапсырмасына сәйкес, 2400000 теңге сомада аванс аударылды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

194

Ұзақ мерзімді инвестициялар, негізгі құралдар, материалдық емес активтердің көбеюі (келуі)

а) Жеткізушілерден. Жеткізушілермен есеп айырысу № 4110 «Жеткізушілерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» пассивті шотында бейнеленеді. Активтер жеткізушілерден келуіне байланысты шаруашылық операцияның жазылуы № 2020, 2030, 24112417, 2710, 2730 шоттардың дебетіне № 4110 «Жеткізушілерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» кредитінен жасалады. Жазу төмендегіше көрсетіледі:

2020—2030 2441—2417 4110 Шот-фактура 2710, 2730

Жазудыңдұрыстығынтексереміз:операцияныңүшінші«Активтіпассивті» типіне сәйкес, бір жағынан кәсіпорын активтерінің, ал екінші жағынан бір мезгілде жеткізушіге кредиторлық қарыздың көбеюі пайда болады. Бұл жағдай жазудың дұрыс жасалғанын білдіреді.

Мысалкелтіреміз:кәсіпорынжеткізушіден2005жылытамыздың 19 жұлдызында № 619 шот-фактура бойынша 1200000 теңгеге машиналар мен жабдықтар алды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

ә) Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер субъектінің өзімен құрастырылды. Материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды ұйымдастыру көздері: ақша қаражаттары, еңбекақы және

195

калькуляциялық шығындар болуы мүмкін. Демек, шаруашылық операцияның жазылуы төмендегіше болады:

Негізгіқұралдардыұйымдастырукөздері:құрылысматериалдары, еңбекақы, еңбекақыдан бөлінетін қаржылар, үстеме шығыстар, аяқталмаған құрылыс. Шаруашылық операцияның жазылуы төмен-

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында активті және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1010, 1040, 1317, 2930 және т.б.) болған жағдайда 1 типті операция жүргізіледі, баланстың активінде тек қана өзгерістер болады (яғни, ресурстар аяқталмаған құрылысқа немесе аяқталмаған құрылыс негізгі құралға айналады).

Пассивті шот (№ 3150, 3350 және т.б.) болған жағдайда 3 типті операция орын алады, баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болады (яғни, аяқталмаған құрылыстың көлемімен қатар, бір мезгілде кредиторлық қарыз көбейеді). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысалдар келтіреміз: 1) аяқталмаған құрылысқа 2005 жылдың маусым айында материалды жауапты тұлғалардың материалдық есептері бойынша 1800000 теңге сомада құрылыс материалдары

196

2) 2005 жылы тамыздың 30 жұлдызындағы пайдалануға беру актісіне сәйкес, 5000000 теңге құнымен үйдің құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

3) 2005 жылдың III-тоқсанында үйдің құрылысына 2005 жылдың қыркүйек айында құрылыс бригадасының жүктелімдеріне сәйкес, 800000 теңге мөлшерде еңбекақы есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

б) Материалдық емес активтер, негізгі құралдар жарғылық капиталға салым ретінде енгізіледі.

Бұл жағдайда негізгі құралдардың пайда болу көздері кәсіпорынның жарғылық капиталына құрылтайшылардың салымдары болып табылады. Бұл № 5020 «Төленбеген капитал» шоты оның шаруашылық субъектінің жарғылық капиталына салым түрінде енгізіліп, төленбегенін, ал кәсіпорын қызметінің тоқтау жағдайында бұрынғы иелеріне қайтарылатынын білдіреді.

жүкқұжаттар, бағалау актісі

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында пассивті шот орналасқан.

Бұлжағдайда3типтіоперацияорындалады:яғни,баланстыңактиві мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болады (материалдық емес

197

активтердің, негізгі құралдардың көлемімен қатар, құрылтайшылар салымдарының да мөлшері көбейеді). Бұл жағдай жазудың дұрыс жасалғанын куәландырады.

Мысал келтіреміз: кәсіпорынның жарғылық капиталына құрылтайшылармен салым ретінде 2005 жылы қыркүйектің 18 жұлдызындағы құрылтай құжаттары, бағалау актісі мен жүкқұжатқа сәйкес, 900000 теңге сомада көлік құралы енгізілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

в) Материалдық емес активтер мен негізгі құралдар қайтарымсыз түрде алынды. Бұл жағдайда келудің көзі олардың сырттан заңды және жеке тұлғалар тарапынан қайтарымсыз түрде берілуі болып табылады. Ал, бірдеңені қайтарымсыз түрде алу шаруашылық субъект үшін негізгі емес қызметтен түскен табыс болып саналады,

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында пассивті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда 3 типті операция болады: яғни, баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болады (материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың көлемімен қатар, негізгі емес қызметтен түскен табыстың мөлшері көбейеді). Бұл жағдай жазудың дұрыс жасалғанын білдіреді.

Мысал келтіреміз: кәсіпорын өзінің бас кәсіпорынынан қайтарымсыз түрде 2005 жылы шілденің 26 жұлдызындағы бас кәсіпорынның шешімі, қабылдау-өткізу актісі мен № 124 жүкқұжатына сәйкес, 2000000 теңге құнымен машиналар мен жабдықтар алды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

198

г) Негізгі құралдарды қайта бағалау. Экономиканың заңдарына сәйкес, инфляция нәтижесінде мүліктің қымбаттауы болып тұрады. Сондықтан, оқтын-оқтын (мемлекеттік статистикалық комитеттің нұсқауларына сәйкес) негізгі құралдардың қайта бағалануы жүргізіледі.

Бұл жағдайда олардың құнының арту көзі № 5320 пассивті шотта бейнеленетін негізгі құралдардың қайта бағалануынан қосымша төленбеген капитал болады. Шаруашылық операцияның жазуы

Жазудың дұрыстығын тексереміз: кредиттік жағында пассивті шот орналасқан.

3 типті «Активті-активті» операциясына сәйкес, бір жағынан кәсіпорын активтерінің құны артады, бір мезгілде екінші жағынан негізгі құралдарды бағалаудан болған қосымша төленбеген капитал көбейеді. Демек, шаруашылық операцияның жазуы дұрыс жасалған.

Мысал келтіреміз: Республика Үкіметінің ңұсқауымен жүргізілген негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде 2005 жылы қаңтардың 21 жұлдызында жасалған қайта бағалаудың материалдарына сәйкес, үйдің құны 560000 теңгеге артты. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

Сонымен, біз ұзақ мерзімді активтер көбеюінің (келуінің) әртүрлі жағдайлардағы мәселелерін қарадық.

Енді дебиторлық берешектердің кему (жабылу) жағдайларын

199

қараймыз.

Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектердің кемуі (жабылуы)

Аталмыш жағдайларда олар кредит бойынша өтеді. Бұл жерде біз дебиторлық қарыздың қайда шығыс етілуіне (бағытталуына) назар аударуымыз керек.

а) Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздарын жабу. Бұл шаруашылық операциялар №1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаттары» активті, №4410 «Алынған ұзақ мерзімді аванстар» пассивті шотында бейнеленеді. Проводка

Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында активті және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1040) жайғасқан кезде 1 типті «Активті-активті» операция орын алады, яғни баланстың активіндетекқанаөзгерістерболады(біржағынанақшақаражаттары көбейеді, ал екінші жағынан сол сомаға сатып алушылардың дебиторлық қарыздары кемиді).

Пассивті шот (№ 4410) жайғасқан кезде баланстың активі мен пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады (бір жағынан алынған аванстар бойынша қарыздар кемиді, ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға сатып алушылардың дебиторлық қарыздары жабылады). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

Мысалдар келтіреміз: 1) кәсіпорынға сатып алушылардан ағымдағы банктік шотына 2005 жылы қараша айының 18 жұлдызындағы № 672 төлем тапсырмасына сәйкес, орындалған ұзақ мерзімді тапсырыс үшін 25000000 теңге сомада ақша келіп түсті.

Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

200