1. Биоценоздің трофикалық құрылымы.

2. Қоректік тізбектер және трофикалық деңгейлер. Қоректік торлар

3. Экожүйелердің табиғи дамуы

4.Экожүйедегі энергия ағыны және химиялық элементтердің айналымы.

5.Экожүйедегі энергия ағыны және химиялық элементтердің айналымы.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Әрбір биогеоценоз, негізінен, екі құрылымды бөліктен, сол аймақтағы тіршілік етуші тірі ағзалардан және сол ағзалар тіршілік ететін орта жағдайларының әсерінінң жиынтығынан тұрады Олардың арасында тығыз байланыс туындап, белгілі бір жүйені құрайды.Ол жүйе экологиялық жүйе деп аталады.

Биоценоздағы тіршілік жағдайлары онда болатын зат айналым әрекетіне тікелей байланысты болады.биогеоценоздағы зат айналым тіршіліктің күрделенуіне байланыстыэволюция барысында үнемі күрделеніп отырады.

Кез келген биогеоценоздың негізін жасыл өсімдіктер (органикалық затты түзушілер) құрайды,олады продуценттер деп атайды.

Сонымен қатар, әрбір биогеоценоз, құрамында өсімдіктер немесе басқада жануарлармен қоректенетін, яғни, дайын органикалық заттарды пайдаланатындар консументтер деп аталады.

Биогеоценоз құрамында (өсімдік пен жануарлар қалдықтарын) ыдыратушыларды – редуценттер деп атайды.

Міне, осылай биогеоценозды құрайтын ағзалардың тіршілік әрекетінің арқасында айналадағы орта мен ағза арасында үздіксіз тұйық айналым түзіледі.Табиғаттағы айналым үшін сырттан үнемі энергия келіп тұруы керек. Ондай энергия көзі -Күн болып табылады.

Биогеоценоздағы күн сәулесінің энергиясы ағзалардың тіршілік әрекетінің нәтижесі арқылы химиялық байланыстар энергиясына, механикалық және ең соңында ішкі энергияға айналады.

Әрбір түр органикалық заттар ыдырағанда бөлінетін энергияның бір бөлігін ғана пайдаланады.Ал сол түрге қажетсіз, бірақ әлі энергиясы мол органикалық заттардың қалған бөлігін басқа ағзалар пайдаланады. Эволюция барысында әрбір биогеоценоздарда бастапқы қоректік заттан өзіне қажетті материалдар мен энергияны алатын өзара бір-бірімен тығыз байланыста болатын түрлер тізбегі қалыптасқан.Көптеген түр дараларының арасындағы мұндай күрделі байланыстарды қоректік тізбектер деп атайды.

Қоркетік тізбектің қай сатысында болмасын соңында органикалық қалдықтар түзіледі. Оларды бактериялар мен ұсақ жәндіктер ыдыратады, осылайша коректік тізбек тұйық жүйе бойынша жүреді.Бұл заңдылық бірін – бірі жеу нәтижесінде жүреді де, коректену тізбегі арқылы жүзеге асады. Тізбек ішінде трофикалық сатысын бөледі.Коректену тізбегінің осылайша жалғасуы экологиялық пирамида ережесі арқылы жүреді.

Экологиялық пирамиданың мына категорияларын бөлуге болады:

1.Сандар пирамидасы – әрбір трофикалық сатыдағы даралар саны.

2.Биомасса пирамидасы -әрбір сатыдағы органикалық заттардың биомассасы.

3.Энергия пирамидасы - әрбір сатыдағы жұмсалған энергия мөлшері.

«Экожүйелер» және «биогеоценоз» ұғымдары бір – бірімен ұқсас,жүйе ішінде айналымда болады, «билгоеценоз» - белгілі бір аймақты қамтиды.Олай болса, билглоценоз жер бетінің белгілі бір бөлшегін алып жатқан, өсімдіктер жиынтығымен немесе – фитоценозбен сипатталады.

Уақыт бірлігіндегі өсімдіктердің органикалық массасын құру бірлестіктегі бірінші өнім деп аталады.

Уақыт бірлігіндегі консументтер массасының өсуі бірлестіктегі екінші өнім деп саналады.

Кез келген биоценоз динамикалы, оларда популяцияға байланысты тіршілік ету жағдайлары мен олардың даралар қатынастары жағынан үнемі өзгерістер болып отырады. Мұндай түрлі өзгерістер әр бірлестіктерде болады,оларды 2 түрлі типке бөлуге болады: тізбекті және түсуші.

Тізбекті өзгерістер бірлестіктегі тәуліктік, мерзімдік және көпжылдық периодты ішкі жағдайлар мен ағзалардың (ішкі) эндогендік ырғақтарының байқалуымен болатын өзгерістерді сипаттайды.

Бірлестіктегі түспелі өзгерістер бірлестікті ақыр аяғында сол бірлестікте басқарушы түрлердің пайда болуына әкеледі.

Осылайша, бірлестіктің өзреруі сукцессия деп аталады. Олар бірінші және екінші деп бөлінеді.

Бірінші суцессия – тіршілігі жоқ жерде тіршілік түғызады.

Екінші сукцессия – бұрын тіршілік болып, түрлі экстремалдық жағдайларға байланысты (өрт,мұздану т.б.)жойылып кеткен жерде тіршілік пайда болуы немесе басқадай ағзалық құрамда қайта қалпына келтіреді.

Экожүйенің тұрақтылығы, биологиялық айналымның сенімді өтуі, түрлердің әртүрлілігіне негізделген және сукцессияның толықтылығы сол бірлестіктің эволюциялық ұзақ өзгерісінен туындаған.

Тақырып бойынша тест сұрақтары.

1. Бір трофикалық деңгейден екіншісіне өткен кезде жұмсалатын қуат мөлшері

А) 20%

B) 10%

C) 5%

D) 15%

E) 1%

2. Бейорганикалық заттарды органикалық затқа айналдыра алатын автотрофты организмдер:

А) Сапрофиттер.

B) Консументтер.

C) Редуценттер.

D) Продуценттер.

E) Капрофиттер.

3. Бейорганикалық заттардан органикалық заттар синтездейтін ағзалар:

А) Экотоп.

B) Продуценттер.

C) Биогеоценоздар.

D) Консументтер.

E) Экожүйе.

4. Қоршаған ортадағы қолданушы (тұтынушы) организмдер:

А) Консументтер.

B) Биогеоценоздар.

C) Фитоценоз.

D) Экожүйе.

E) Экотоп.

5. Продуценттерге келесі жатады:

А) Микроорганизмдер.

B) Өсімдік жегіш жануарлар.

C) Жануарлар мен өсімдіктердің жиынтығы.

D) Жыртқыш жануарлар.

E) Өсімдіктер жиынтығы.

6. Редуценттер немесе қайта қалпына келтірушілерге жатады:

А) Жасыл өсімдіктер.

B) Жануарлар.

C) Микроағзалар.

D) Паразиттер.

E) Саңырауқұлақтар.

7. Продуценттер немесе өндірушілерге жатады:

А) Жануарлар.

B) Микроағзалар.

C) Паразиттер.

D) Саңырауқұлақтар.

E) Жасыл өсімдіктер.

8. Бейорганикалық заттарды органикалық затқа айналдыра алатын автотрофты организмдер:

А) Продуценттер.

В) Редуценттер.

С) Консументтер.

Д) Капрофиттер.

Е) Сапрофиттер.

9. Шөпқоректі жануарлар бұл:

А) Бірінші сатыдағы консументтер.

B) Биогеоценоздар.

C) Фитоценоз.

D) Экожүйе.

E) Экотоп.

10. Жыртқыштар бұл:

А) Екінші сатыдағы консументтер.

B) Биогеоценоздар.

C) Фитоценоз.

D) Экожүйе.

E) Экотоп.

Сабақ № 5. В.И. Вернадскийдің биосфера ілімі және ноосфера концепциясы.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Босфераның қасиеттерін, ноосфера ұғымын түсіну.

Жоспар: