Ражкоў_Асновы вядзення

з’яўляецца аб’ектам гаспадарчай дзейнасці, узнікае неабходнасць яго драблення на больш простыя аднародныя часткі. Вызначэнне асноўных з іх прыводзяцца ніжэй у адпаведнасці з ДАСТ 18486–87 «Лесаводства. Тэрміны і вызначэнні» .

Мал. 3. Кампаненты лесу

Лясное насаджэнне – участак лесу, які складаецца з дрэвастою, а таксама, як правіла, падросту, падлеску, жывога наглебавага покрыва, рызасферы, пазаяруснай расліннасці. Такім чынам, насаджэнне

11

ўключае ўсе дрэвы, хмызнякі, травяністую расліннасць, імхі, лішайнікі, якія растуць на пэўнай тэрыторыі.

Дрэвастой – сукупнасць дрэў, якія з’яўляюцца асноўным кампанентам насаджэння. Гэта найбольш важны складальнік насаджэння. У дрэвастоі выдзяляюць галоўныя і другасныя дрэвавыя пароды. Дрэвавая парода, якая ў пэўных лесараслінных і эканамічных умовах найлепшым чынам адпавядае гаспадарчым мэтам, называецца галоўнай дрэвавай пародай. Другасная дрэвавая парода мае меншую гаспадарчую каштоўнасць, чым галоўная парода.

Таксама адрозніваюць карэнныя і вытворныя дрэвастоі. Ка-

рэнны дрэвастой – дрэвастой, які фармуецца ў прыродных умовах і характарызуецца пераважнай пародай, што адпавядае дадзеным лесараслінным умовам. Вытворны дрэвастой – дрэвастой, які фармуецца на месцы карэннага ва ўмовах, парушаных у выніку дзейнасці чалавека або прыродных працэсаў.

Падрост – дрэвавыя расліны натуральнага паходжання, якія растуць пад полагам лесу і здольныя стварыць дрэвастой, вышыня якіх не перавышае 1/4 вышыні дрэў асноўнага полага. Да падросту адносяць дрэвы старэй за 2 гады.

Падрост – вельмі важная ў гаспадарчых адносінах катэгорыя натуральнага аднаўлення лесу. Ён можа складацца з парод, якія ўваходзяць у састаў мацярынскага дрэвастою, а таксама з іншых парод. Ён можа быць як насеннага, так і вегетатыўнага паходжання.

Не ўвесь падрост увойдзе ў дрэвастой. Большая частка яго гіне ў выніку канкурэнтных адносін. Частка падросту можа існаваць даволі працяглы час, але ў аслабленым стане, і ніколі не заменіць мацярынскі дрэвастой.

Падрост адыгрывае вялікую ролю ў біялогіі лесу, робячы ўплыў на суседскія дрэвы як свайго ўзросту, так і старэйшых пакаленняў (спрыяе ачышчэнню ад галля і г. д.), на наглебавае покрыва, мікраклімат.

Вялікую ўвагу трэба звяртаць на захаванне ад пашкоджанняў падросту гаспадарча каштоўных парод пры правядзенні лесагаспадарчых і лесанарыхтоўчых работ.

Самасеў дрэвавых раслін – дрэвавыя расліны прыроднага паходжання з насення. Самасевам лічацца расліны ва ўзросце да 2 гадоў.

Падлесак – хмызнякі, радзей дрэвы, якія растуць пад полагам лесу і няздольныя стварыць дрэвастоі ў канкрэтных ўмовах месца росту. Сярод хмызнякоў, якія распаўсюджаны ў нашых лясах, трэба адзначыць: ядловец, крушыну, арэшнік, бружмель, чорныя парэчкі і

12

інш. Акрамя хмызнякоў, да падлеску можна аднесці дрэвы другой велічыні (рабіна, вярба казіная), а таксама некаторыя дрэвы першай велічыні, якія растуць у дрэнных, не характэрных для іх умовах росту (кліматычных або глебавых). Напрыклад, ліпа на бедных глебах не дасягае вялікіх памераў, добра пераносіць цень і не гіне пад густым полагам елкі і дуба. У такім выпадку яе трэба адносіць да падлеску.

Шматлікія падлесачныя пароды маюць харчовае, кармавое, лекавае і прамысловае значэнне. Акрамя таго, падлесак адыгрывае вялікую ролю ў жыцці лесу, уплываючы на дрэвавыя ярусы, выконвае глебаахоўную ролю: перашкаджае зарастанню глебы травяністай расліннасцю, захоўвае рыхласць і камякаватую структуру глебы, насычае яе пажыўнымі рэчывамі, а таксама прыцягвае птушак і звяроў. Густы падлесак можа адыгрываць і адмоўную ролю, затрымліваючы рост падросту, самасеву, тым самым перашкаджаючы аднаўленню лесу. У такіх выпадках падлесак неабходна прарэджваць.

Падгон – дрэвы ці хмызнякі, якія садзейнічаюць паскарэнню росту і паляпшэнню формы ствала галоўнай дрэвавай пароды. Асабліва маюць патрэбу ў падгоне пароды, якія ў маладым узросце павольна растуць, напрыклад дуб, які, як кажуць лесаводы, «любіць расці ў шубе, але з адкрытай галавой». Знаходзячыся вакол галоўнай пароды, але не заглушаючы яе, падгон перашкаджае галінаванню, скрыўленню ствала, спрыяе больш хуткаму росту ў вышыню. Гэтымі магчымасцямі з дрэвавых парод валодаюць клён, ільмовыя, ліпа, граб, ясень (якія лічацца спадарожнымі пародамі для дуба), з хмызнякоў – бружмель, арэшнік і інш.

Жывое наглебавае покрыва – сукупнасць імхоў, лішайнікаў, травяністых раслін і паўхмызнякоў, якія растуць на пакрытых і не пакрытых лесам землях.

(бактэрыі, грыбы, актынаміцэты, водарасці). Мікрафлора развіваецца пераважна за кошт каранёвых выдзяленняў і адмерлых тканак.

Страмасфера – коранедаступная тоўшча глебы. Яна можа быць абмежавана верхнімі слаямі глебы (у перыяд ранняга развіцця дрэў), або захопліваць увесь яе аб’ём, у якім знаходзяцца карані раслін.

Пазаярусная расліннасць – сукупнасць ліян, лішайнікаў і іншых раслін, якія растуць у розных ярусах лесу (лімоннік кітайскі, плюшч).

13

3. ЭКАЛАГІЧНЫЯ ЎМОВЫ І РЭСУРСЫ, ЯКІЯ ВЫЗНАЧАЮЦЬ РОСТ ЛЕСУ

Калі паглядзець на карту лясоў (свету ў цэлым, асобнай краіны, нават невялікага па плошчы ляснога масіву) заўважаем вялікую разнастайнасць ляснога покрыва. Сустрэнеце побач саснякі, ельнікі, дубровы, бярэзнікі, алешнікі і іншыя драўняныя віды. У чым прычына такой разнастайнасці?

Г.Ф. Марозаў вылучыў 6 груп – прычын разнастайнасці лясоў,

якія ён назваў фактарамі лесаўтваральнага працэсу.

Адным з лесаўтваральных фактараў па Г.Ф. Марозаву з’яўляюцца

«Умовы жыцця лесу – так званае геаграфічнае асяроддзе», ці іншымі словамі «Экалагічныя ўмовы і рэсурсы лесу».

3.1. Экалагічныя фактары і іх класіфікацыя

Экалагічны фактар – любы элемент асяроддзя, здольны аказаць непасрэдны ўплыў на жывыя арганізмы, а таксама на характар іх адносін паміж сабой.

Прымяняюцца і іншыя падыходы да класіфікацыі экалагічных фактараў:

Экалагічныя фактары

15

Фотаперыядызм – рэагаванне раслін і жывёл на даўжыню дня Эфектыўная тэмпература – сярэднесутачная тэмпература за

вылікам тэмпературы ніжняга парога развіцця для дадзенага арганізма Тэмпературны прэферэндум – тэмпература, якой арганізм аддае

перавагу ў пэўны перыяд жыцця

Мал. 4.

У залежнасці ад патрэбнасці ў вадзе выдзяляюць наступныя экалагічныя групы арганізмаў:

–гідрафільныя

–гіграфільныя

–мезафільныя

–ксерафільныя Расліны падзяляюць на:

–гіграфіты

–мезафіты

–ксерафіты

Глебавы фактар (глеба) – асяроддзе для жыцця раслін і многіх жывёл.

Рэльеф (араграфічны фактар) – уплывае на мікракліматычныя ўмовы існавання арганізмаў.

16

3.3.Біятычныя фактары

Узалежнасці ад харчовых сувязей выдзяляюць наступныя групы жывёл:

– сапрафагі (харчуюцца раслінным ападам),

– фітафагі (харчуюцца раслінамі),

– дэтрытыфагі (харчуюцца арганічным ападам),

– манафагі,

– алігафагі,

– паліфагі Адны арганізмы могуць ствараць умовы для засялення асяроддзя

іншымі арганізмамі:

– у лесе расліннасць фарміруе своеасаблівы мікраклімат, які спрыяе жыццедзейнасці шырокага кола раслінных і жывёльных відаў

– для жывёл і раслін, якія вядуць паразітычны характар жыцця, гаспадар з'яўляецца асяроддзем існавання.

17

Заканчэнне таблiца 2

3.4. Лімітаваныя фактары. Закон талерантнасці

Узаемадзеянне арганізмаў з асяроддзем іх існавання падпарад- коўваецца шэрагу заканамернасцей:

–адзінства арганізма і асяроддзя (У.І. Вярнадскі);

–арганізм існуе да той пары, пакуль акаляючае яго асяроддзе адпавядае генетычным магчымасцям прыста-савання гэтага віду да ваганняў і змяненняў асяроддзя;

–абмежаванасць росту арганізма пад ціскам асяроддзя (Ч.Дарвін);

–паспяховасць жыцця арганізма вызначаецца сукупным дзеяннем экалагічных фактараў (Э.Мітчэрліх);

–роўназначнасць усіх умоў жыцця: усе ўмовы асяроддзя (у адно- сінах да людзей – як прыроднага, так і сацыяльнага) неабходны для жыцця, маюць роўназначную роль.

Можна прывесці шэраг іншых заканамернасцей функцыянавання сістэмы «арганізм-асяроддзе».

Развіццё арганізма, яго стан залежаць ад мноства экалагічных фактараў. Тым не меньш, паспяховасць жыцця арганізма часцей абмяжоўваецца тымі фактарамі, якія маюць пессімальнае значэнне ў канкрэтных умовах, нягледзячы на аптымальнае спалучэнне іншых.

18

Угэтым плане цікавасць уяўляе закон лімітаваных фактараў, ці закон мінімума Ю.Лібіха.

Упростым выглядзе закон мінімума кранаецца паспяховасці роста і велічыні ўраджаю сельскагаспадарчых раслін:

«важнейшым з элементаў (хімічных) з’яўляецца той, што знаходзіцца ў мінімуме», напрыклад, бор (Ю.Лібіх, 1840).

Іншыя аўтары ўдакладнілі гэта палажэнне і дабавілі ў лік абмяжоўваючых фактараў не толькі пажыўныя рэчывы, але і іншыя фактары, як тэмпературу, святло, ваду і г.д.

Унаступным закон мінімума пачалі трактаваць больш шырока, і ў сучаснасці гавораць аб «лімітаваным фактары».

ЛІМІТАВАНЫ (абмяжоўваючы) ФАКТАР – экалагічная ўмова, праяўленая недастаткова, якая набывае рашаючае значэнне для жыцця ці смерці разглядаемага арганізма.

Удалейшым было ўстаноўлена, што лімітаваным фактарам, ак-

рамя таго, можа быць не толькі недахоп, але і лішак экалагічных фактараў.

Талерантнасць (даслоўна «цярплівасць») – здольнасць арганізмаў выносіць адхіленне фактараў асяроддзя ад аптымальных доз.

Экалагічная пластычнасць,

Экалагічная валентнасць – блізкія да талерантнасці абазначэнні ўласцівасці жывых арганізмаў да фактараў асяроддзя.

СТУПЕНІ ТАЛЕРАНТНАСЦІ:

–стэнабіёнтнасць (stenos – вузкі),

–эўрыбіёнтнасць (evros – шырокі)

Мал. 5. Ступені талерантнасці

19

ЗАКОН ТАЛЕРАНТНАСЦІ (У.Шэлфард, 1913):

–арганізмы могуць мець шырокі дыяпазон талерантнасці ў адносінах да аднаго фактару і вузкі дыяпазон у адносінах да другога;

–арганізмы з шырокім дыяпазонам талерантнасці да ўсіх фактараў звычайна найбольш шырока распаўсюджаны;

–калі ўмовы па аднаму экалагічнаму фактару не аптымальныя для віда, то можа звузіцца і дыяпазон талерантнасці да іншых экалагічных фактараў;

–перыяд размнажэння аказваецца звычайна крытычным. У гэты перыяд многія фактары асяроддзя часта становяцца лімітаванымі.

20