Йирн һурвдгч бөлг

Әәмгин полиц немш церг хойр хамдан көдлдг болв. Эднә төр — әмтнәс буудя, һуйр авч цергә көмргүр (складур) йовулх.

Салькна Анҗан полицаймуд өрүн өрлә хотнур гүүлгәд орҗ ирнә. Күн болһна гер болһнд орад, гер дотрк өлг-эд булһчад, үзгдсн буудя хамгинь мишгт кеһәд, зөөһәд хотна дунд овална.

Үдин алднд немш церг ирәд, машиндән буудя ачҗ авад, гүүлгәд йовҗ одна. Түүнә хөөн полицаймуд әрк нерүләд, мал алулад, гиич-һууч болна.

Бас иигҗ нег Тачин Царңга хотнд ирцхәв. Полицаймуд гермүд булһчад һарв. Үүг үзсн Намҗл өвгн Баазр тал гүүһәд һарв. Әмсхлҗ гүүҗ ирәд, эн келв:

— Баазр, энчн юн гидг юмн болҗахмб? Нег арвн полицай ирчкәд, маниг тараһад хайҗана. Салькна Анҗан һарнь күүнә нуснд тохацаһан булхҗ одсн юмн.

Баазр, зөв өгтн, түүгитн бидн токарнавидн.

Баазр өвгн тал зөвәр хәләҗ оркад, келв.

— Буру гиҗәхшв. Зуг, кезәңк үлгүр бичә март, залу күн заңһсн талан. Арһта болхла, әмдәр авч ирҗ үзтн.

— Алдхн угав.

— Болв, эн Очр көвү дахулад йов.

Намҗл Очр хойр адһад һарад одв. Полицаймуд гермүд булһчад, мишгтә буудя ээм деерән үүрәд, хотна дунд һарһад бәәв.

Хойр залу хәләҗ бәәһәд, Салькна Анҗан орсн герүр дахлдад орҗ ирв. Гер булһчҗ йовсн залун ард хоюрн зогсв. Очр көвүн команд өгв:

— Һаран, һаран өрг!

Хәрү хәләҗ оркад, хойр кү үзәд полицайин чирә хүврәд бәәв. Хойр һаринь арднь күләд, көвүн келв:

— Би чамаг тууһад һархв. Ду һарл уга йовхмч. Ду һархла, далынчн герләр хаҗанав.

— Дорнь һарутулхм, дорнь, — гиҗ Намҗл келв.

— Әмдәр авч иртн гилә. Зарһинь олн кехмн.

Иигә бәәтл һаза күн аашхнь соңсгдв. Залус полицаян хайҗ оркад, гертәс һарв. Хойр полицай герт орҗ одв. Залус гермүд ташрлҗ гүүв.

Минь эн цагла ардк хаалһар немшин машин гүүһәд орад ирв.

Полицаймуд ахлачиннь боодһаг керчәд, һаринь сулдхтл кесг болҗ одв. Немш фельдфебель полицин ахлачиг хәәҗ йовна. Зөвәр унтрад бәәсн һаран үмгәд, герәс Салькна Анҗа һарч ирв.

Хотн дунд овалһата мишгтә буудя машин деер ачгдв. Машиһән дүүргҗ авад, немш церг адһв. Өмннь нәр кеһәд үлддг полицаймуд, ода үлдҗ өгчәхш. Салькна Анҗан закврар Намҗлын, өөрнь бәәсн хойр гер шатаҗ оркад, эдн үкс мордад, хәрәд йовҗ одцхав.

Удл уга хурл илдклһн болв. Хурл тогтсн герин у хаша дотр ик гидг күрд тәвҗ. Хойр өрәд — кесг бурхд.

Бөдүн күн әдл алтн бурхн — Будда нег өрән дунд сууна. Өөрнь Ноһан дәрк, Цаһан дәрк, Мәәдр наньчн кесг бурхд.

Хашан дунд зөвәр өндр дөрвлҗн бәәнә. Түүн деер улан кенчр бүтәсн улв тәвҗ.

Хурл илдклһнд әмтн икәр ирв. Ирсн улс күрд эргүләд, бәрцән бәрәд, илдксн бурхд һәәхәд, хаша дотр зогсцхав.

Багшт нөкд болҗ бәәхнь хойр көвүн болн тавн өвгн.

Күрдин өөр цуглрсн бәрц-мөңг Тавн авад бәәнә. Тавн өвгн һаза болҗахинь һардҗана. Гер талас багш үзгдәд, һарад ирв. Тавн өвгн хурсн улст келв:

— Багшин зергәс аашна! Өмнәснь тостн. Әмтн өвдгләд, намчлҗ мөрглдв. Багшиг йовад, белн бәәсн дөрвлҗн ширә деер залрв.

Эркәрн әмтнд әдс өгәд, нүдән нег секҗ, нег аняд, багш номан экләд умшв.

Үүнд хурсн улс мел цугтан багшин зәрлгд чикән өгч бәәнә гисн хаҗһр болх билә. Әмтнә ар захд Баазрин улс, тедн дунд Дулахн әмтнлә шимлдв:

— Зәңг соңсвт? Зәңг.

— Ямаран зәңг?

— Аһшин өөр 330 миңһн немш церг манахс бүсләд авчкҗ.

— Үнн болхий?

— Үнн. Мә, әмтнд цәәлһ.

Иигҗ келәд, Дулахн һарар бичсн бичкн дөрвлҗнә цаас олн дунд тархав.

Багш зәрлг бола бәәнә.

— Немшин күчтә церг, — гиҗ эн цааранднь келв, — мана хальмг улст, кезәңк хуучн йосим бидн өгсн бәәнә. Ода мана улс дурндан бәәһәд, махн-тоста, боз-аадмгта җирһҗ бәәнәт. Эндр хурл илдкҗ бәәнәвидң. Бурхн-багшин гегән. Цаһан дәрк, Ноһан дәрк мана сансн тоотд туслҗ йовх болтха.

Иигәд келҗәсн цагла, әмтнә ик зунь зәрлг соңсл уга, дора юм хәләлдв.

— Ода эннь юн гидг юмн болҗахмб? — гиҗ багш дотран санв.

Сарң өвгн босад келв:

— Кишва юмсв? Үүг кен өгв? гиһәд, мусг инәһәд, цаас һартан бәрәд, умшв. — Соңслт, үүнд юн бичәтә бәәхинь. «Аһшин өөр Улан Церг 330 миңһн

немш церг бүсләд авчкҗ!» Иим худл соңслт! Күчтә немшин цергиг кен бүслҗ чадхмб?

Багш һаран өргәд, зәрлг соңсхиг сурв. Мөргҗәх улст тольс гиһәд гегән орв: «330 миңһинь бүсләд авчкна гидг наадна юмн биш. Тиигхлә, немшин нарн сууҗ йовна гидг эн».

Мөргүл төгсв. Әмтн тарлдад, хәрәд һарцхав.

Хотна улсин кесгнь бичкн цаһан цаас авад хәрҗ йовна. «Аһшин өөр Улан Церг 330 миңһн немш церг бүслҗ».

Әмтн тарад һархла, багш гертән орҗ ирәд, хувцан тәәләд, үүмәд суусн цагла, Тавн өвгн орҗ ирәд, багшт цаас өгәд, келв:

— Эннь ямаран учрта юмн болхв?

Багш цаас авч умшад, медв. «Улан Церг орад аашна гидг тер», — гиҗ дотран санв. Элстин улсин бәәдл бас сангдв. Немшин йосн цаг зуурдынь медгдв. Эн учрар багш бийдән шиидвр авв. Эндр өдрәс авн олна бәрц олзлад, мөңг-теңг хоршаҗ авад, бийән белдҗ авх учр.

Болв, кесгнь тер зәңг иткл уга бәәв. Күчтә немш цергиг цокҗ шантрана гидг?! Хә, йир! Давулҗ эс бәәхий?

Зуг сүл өдрмүдт. Дорд үзгәс дәәнд хорсн немш салдсмудын цогц зөөһәд кесг машин сольвлдад бәәв. Тер машидиг Боолст деер бәрхш, үкс гиһәд цааранднь йовулчкна.

Немш церг Моздокин өөрәс цокгдад зулҗ йовх, Аһшин эргнд дала цергнь бүслгдҗ одсн зәңг соңсад, хотна улс бәәҗ ядад бәәв. Баазрин улс хотн болһар һурвад-дөрвәд мөртә улс бел кеҗ. Зуг ам аңһахла тедн цуглрад күрч ирхмн. Дораһур цуглулсн зер-зев чигн бәәнә. «Эклхм, эклхм», — гилдәд әмтн Баазрт амр өгл уга бәәв.

Тедниг дегәд сурад-эрәд бәәхләнь, Баазр Боолстур дәврх зөвшәл өгәд, әмтән белдв. Дәәч Очр көвүн эднә толһач болв. Эн хотдуд эргҗ йовад, эврә улсла харһад, зер-зев олзлдгиг әмтнд зааҗ өгв. Эн төрт Мөңкт орлцад, теегт бәәсн улсан негдүләд, нег хош деер мөртә зурһан кү белн кеҗ.

Очр Мөңкт хойрин келсн үг соңсад, цугтан белн болсинь иткәд, Баазр маңһдур сө әмт цуглулх зөв өгв.

Сөөннь бийднь күрәд, әәмгт бәәсн цергә улс, полицай тал дәврх болҗ үгцлдв.

Цагнь ирәд, цугтаднь зер-зевинь түгәҗ өгәд, хөр һар мөртә улс Шарадын һол һатлад, Боолстин өмнк зо деер һарад ирв. Кен альдаран дәврхинь өмнәснь хуваһад күүндәд авчксн, мөртә улс һурв әңгрв. Нег ик багнь сурһулин гер тал, наадк хойрнь староста полицин ахлач хойр бәәсн гер тал дәврх болҗ һарв.

Хотна дора захд бәәсн Салькна Анҗан герүр Баазр ахта улс дәврв. Һаза харулд бәәсн хойр полицайиг ахулад, герт орҗ йовхла, гер дотр бәәсн харулч эдниг үзәд, халдад, һурвинь унһав. Наадкснь хәрү цухрад һарв. Полицин ахлач автоматарн хаһад дотр хувцта һарад ирнә. Давшур деер һурвн күн шавта кевтнә. Теднә негинь эн сән таньв — Баазр бийәрн болҗ һарв.

Полицаймуд шавта улсиг дорнь хаҗ алхар седв. Полицин ахлач Баазр тал зааһад келв:

— Түүгинь үлдәтн, әмдәр кергтә. Көлнь шавтсн Баазр гүүһәд ирҗ йовх Салькна Анҗаг үзәд, пистуларн төвләд чавгинь дарв. Болв сумнь чилсн учрар, пистул тагчг. Баазр һундрхҗ келв:

— Икл һундл! Алдад оркв чамаг, алдад!

— Йоста ик коммунистнь бәргдҗ, — гиһәд полицин ахлач байрта инәв. — Одал медаль авч бәәнәв.

Мөртә улс өмнк зо давад, һарад одсиг үзәд, полицин ахлач ардаснь завдҗ, аралдв:

— Кишва нохас! Арһулдҗатн, арситн һарттн бәрүлхв! Хаша дотр бәәсн тачанк татулад, Баазриг кевтүлҗ авад, Анҗа комендант тал ирв.

Алгдсн зурһан немшин салдсмудыг дерәлдүләд сурһулин хаша дотр тәвчкәд, наадкснь өөрнь зогсчана. Амнь сул хашаһар гүүлгәд орҗ ирәд, полицин ахлач фельдфебельд келв:

— Йоста ик коммунистинь бәрәд авч ирүв. Намин үрин (партячейкин) ахлач Балдра Баазр гидг күн.

Эврән зовлңта бәәх комендант полицайин келсн үг далаһар оньһсн уга.

— Сарад авч одад дүрчк! — болв.

Салькна Анҗа өөрән йовсн полицайта хоюрн Баазриг чирәд сарад күргв. Саран өөр эдн өмн бийдкнь хамхрҗ одсн маши үзәд, «гүүдгән уурч» гиҗ дотран санв.

Боолстас зөвәр заагрҗ һарчкад, Очр көвүн әмтән тоолв. Долан күн һарута болҗана, тер дотр Баазр.

Мөңкт көвүнд келв:

— Одачн әмтн бәәнә. Хәрү дәврхмн. Баазран хәәхмн.

— Болшго, — гиҗ Очр келв. — Күнд пулеметмуднь кудад хайчкхмн. Өр цәәҗ йовна, болшго. Үкс гиҗ заагрҗ авхмн.

Көвүн гемән медәд, дотран кевшв: «Сәәнәр белдҗ авад дәврх бәәсмн. Немш церг зертә-зевтә боллго бәәшго. Түүгинь бас медх учр бәәсн. Бас нег юмнд бийдән ханв. Аш сүүлднь гранат хаяд, маши хамхлснд.

Машин бүтн болхла көөлдәд чигн һарх бәәсн».

Үдин алднд Дорд үзгәс Боолст тал арв һар машин церг, Мотоциклтә, танкста улс ирв. Эдниг түргәр Ик Буурл тал дуудулсн болҗ һарчана. Эдн дунд Курт Гельмут бас эврә салдсмудтаһан ирв. «Цөөрәд бәәҗ, кесгнь кеер геедрҗ», — гиҗ фельдфебель Ганс дотран темдглв.

Үксн улсиннь цогц йовдсн машин деер йовулҗ оркад. Курт эврә улстаһан энд үлдв.

Сарад орҗ ирәд, деерк хувцан тәәләд, киилгән шуучад, Баазр көлиннь шарх бооҗ авв. Сумн зүн көлин яснла харһсн бәәдлтә, көндәҗ болхш. Барун көлин бульчңгар бас сумн орад һарч. Барун көләр босад зогсч болхмн, зүн көл нуһрад унад бәәнә.

Шархан таг-яг кеһәд бооҗ авад, түргүр кевтәд, Баазр уха туңһав: «Адһад оркҗв, теднән, дорас ирх улсан күләхм бәәҗ», — гиҗ дотран бийдән һундв. Кергән күцәҗ чадл уга, кесг күн һарута манахс хәрү цухрсн бәәдл һарв. Ода яахв? Болснь — болв. Эврә җирһлән ут турштнь шинҗләд, нег чигн эндү, эвго йовдл эс олҗ чадв. Зуг, эндрк төр икл эндү! Олна адһсн үлмәд орад, алдг һарч одв. Кехән кечксн, җирһлән идчксн күүнд нанд һундл уга. Ода эдн нанд юм кеҗ чаддмн биш!

Иигҗ ухалад, Баазр асхн күртл түүрчәд кевтв. Асхн, ора болсн кемлә, мөшкән эклв. Саран үүдн тәәлрәд, Курт офицер орҗ ирв. Салдсин тәвсн сандл деер зөвәр тедүкн эн суув.

— Баазр Болдырев, — гиҗ эн эклв. — Таниг бидн сәәнәр меднәвидн. Көгшн коммунист, хамтрлңгин толһа күнт. Өдгә цагт партизан. Әәмгт болад бәәсн йовдл немш салдс аллһн, цугтан тана һарин кергинь бас меднәвидн. Болвчн, болвчн, таниг түүнд гемшәх ухан манд уга. Эврә седклән, әмән өгсн наминнь (партиннь) даалһвр күцәҗ йовсн болхт. Ода болхла шавта, һарч гүүҗ чаддг арһ уга. Кен күүнд болвчн эврә әмн кергтә. Танд бас. Тегәд арһлхар седхлә — бичкн амн үг кергтә. Тана баг альд бәәнә, кен орна? Түүгинь келәд өгчктн, әм аврнав.

Немш офицерин үг өгчәнәв.

Немш офицер. Чикәр келчквт, — гиҗ Баазр хәрү өгв. — Күн болһнд әмн кергтә. Зуг, тадн коммунист улсин йос медхшт. Эврә җирһл гиҗ манд, коммунист улст уга юмн. Олна төлә әмнәсн холҗснас нань күндтә ачлвр манд уга.

— Болвчн, таниг медәтә, үг медх күн гиһәд келҗәнәв. Та ма хойрин хоорнд болсн күүндвр кен медхв?

— Медшго. Тиигхлә, та манд баган альд бәәхинь келчктн. Манд нань юмн керг уга.

Офицер бийнь тәмк татад, Баазрт папирос өгв. Баазр түүгинь авсн уга. Кесг күүндҗ оркад, эвт эс орхла, офицер уурта босв.

— Үг эс келх саната болхла, — гиҗ офицер үүднд күрч йовад келв, — бидн маңһдур таниг хаһад алчкхвидн.

— Тана дурн. Хаһад алнт, цааҗлад алнт, тана дурн, — гиҗ Баазр өндәв, — түүнәс би әәҗ бәәхшв. Танас аврлт сурш угав. Зуг негл һундл бәәнә. Өөрхнәс, йир өөрхнәс манахс орҗ ирхмн. Минь теднә чирә үзчкәд үксн болхнь мел нань һундл уга билә.

Офицер чочад, үүдәр күн орҗ аашхм кевтә хултхлзад, ормаһад, һарад одв.

Ик удан болл уга полицин ахлач Салькна Анҗа өөрән хойр полицай дахулсн, саран үүд тәәлҗ орад офицерин суусн ормд ирәд суув, хойр полицай дердәлдҗ зогсв.

— Нә, Баазр, хуучан санад бичкн күр кей яһий? — гиҗ Анҗа эклв.

— Чи ма хойрин хоорнд ямаран күр бәәдм? — гиҗ Баазр өндәв.

— Яһвчн, хотна хойр залулм бидн.

— Чи хотна залу? Чи һалзу нохач! Ноха биш, һалзу чон. Тер хойр нүдән хәләһич, кишва андн. Әмтнә цус ун гиҗ хойр нүднчн улан явр болҗ очлм. Түүгән үзхшийч?

— Нә, дегәд икәр бичә казбадад бә. Удл уга сүмснчн деегшән нисәд һарн гиҗәнә. Зуг үн келхлә, эврә арсан харсч чадн гиҗәнәч. Немш офицер келв: «Чик үг келхлә, әм аврнав», — гиҗ. Терчн үгдән күрдг залу.

— Я, хәәмнь, хәәмнь, хәәмнь. Үкр әдл харңһу гидгчн эн. Ядхдан соньн (газет) умшад, радио чиңнхнч. Соңслч... — гиҗ Баазр һариннь барун хурһар, дорд үзг тал заав — Соңслч. улан цергин түмн мөртә улс довтлад аашна. Деернь кермс (самолетмуд) нисч йовна, шора-шорһлҗн болсн танкс күгдләд аашна. Соңсчанч?

Өөр зогсчасн хойр полицай энд-тендән хәләлдв. Полицин ахлачин нурһн заратрад, киит урсад, көлсн асхрад бәәв.

— Эс болх үг келәд бәәнә энчн! — гиҗ хәәкрәд Анҗа босад, дөрвн талта маляһар кевтсн күүг малядад авв. — Хувцинь тәәлтн кишваг, нүцклтн!

Хойр залу үкс гүүлдәд, пиджакинь татад хойр әңг кеҗ хайв, нурһинь нүцкләд өгв.

— Түргүр кевтүләд, хойр һаринь бәртн, — гиҗ ахлач хәәкрв. — Нә, үг келхмч, угай?

Баазр ду һарсн уга. Полицай экләд цокв. Дөрвн талта маля түрүләд ут улан татас һарһад, хойрдад, һурвдад цокхлань арснь тесрәд, улан махн һарч ирәд бәәв. Цокҗ, цокҗ бәәһәд, полицай эврә сурвран өгнә.

Хәрү уга. Һурвулн селн цокв. Баазр «а» гиҗ ам аңһасн уга.

Бүрүллә саран үүд хааһад һарч йовад хойр полицай өврв:

— Яһсн күмб дәрк, әмн уга кевтә! Ам аңһасн уга.

— Улан махн болсн бийнь нег «ях» гиҗ келсн уга.

— Яһсн бат күн болхв?

Полицин ахлач офицерт ирҗ келв:

— Алн цокув, ам аңһасн уга.

— Мана һара күн биш тертн, — гиҗ офицер келв. — Элст орулх кергтә. Тенд ә һарад чигн бәәхмн.

Маңһдур өрүнднь әрә әмтә Баазриг йовдсн машинд ачад, Элст орулад йовулчкв.