Йирн хойрдгч бөлг

Әмтн цугтан әдл биш болв. Деед хотнахн ик һарута болсн, элгн-саднь, таньдг-үздгнь һашун зовлңта. Немш салдс гихлә күн болһна хорн буслад бәәнә. Боолстин улс бас ик зовлңта. Цааҗла харһснь бәәнә. Ик зунь малан көөгүлд өгсн, бас зовҗана.

Холд, теегт бәәсн хотдудар әмтнә ухан талдан. Эднд немш салдсин көл, эврә полицайин һар күрәд уга.

Негл кезәңк, хамтрлң (колхоз) бүрдәҗәхд дав зуурт «идхм-уухм» гидгшң әдл җирһҗәнә. Күн болһн дала малта. Деерәс туугдҗ ирсн зәрм үкрмүдиг һазр болһнд цагларн Дора һазрур тууҗ һарһҗ чадсн уга.

Үвлә цагт болвчн үкр ик үс өгнә, саах болһнд бүкл суулһ үс, кесгнь һурв-дөрв хонад әрк нернә. Әрк-чигән элвг, кесгнь өдр-сө уга бор согту бәәцхәнә. Боз, хөөрмг, аадмг элвәд, хотна нохас бас гес һарч авчана.

Зәрм хамтрлңчнр бас седклин ухата бәәнә. Хамтрлңгин цагт ца-на уга, седкл төвкнүн, көдлмшән кеһәд, авх көлсән шиңгәһәд, өдмг-һуйрта, махн-тоста, хавтхдан мөңгтә бәәдг улс эдн билә. Гертнь така-шовун, һаха мал асргдсн, хөн-хурһн, цәәһин үснә үкртә, седкл тарһн бәәдг. Ода тер цаг яһв? Көдлдг көдлмш, авдг авц уга, айстан өдрин дуусн хотн дотр һольр-һольр гихәс нань олз уга. Тер сәәхн цаган санад, эн әңг улс седклин ки гемтә бәәнә.

Сүл цагт Салькна Анҗад көл-һар урһад одв. «Ахр җирһлд амрч авхмн» гисн дүңгә эн өдр сө уга наадн-нәәрт бәәв. Альдас авснь кемҗәнә, хойр хар мөр татсн фаэтон тергнә ардас эмәлтә, алтн урлта хо-һалзн мөрн ягшн-хатрсн йовна. Одахн Элст орад, өндр хар күүк авч ирв. Өмн цагт хальмг би-дууһин ансамбльд көдлҗ йовҗ гицхәнә. Саратовск гарма җиңнүлҗ татсн күүкн ах полицайин өөр суусн йовна. Полицайин ахлач Анҗа зер-зевәр бийән агсч. Хойр пистулта.

Негнь зүн элкн дор, наадкнь ар ташаднь дүүҗлгдҗ. Күзүнднь немш автомат, зүн бийднь мөртә цергә улсин ут үлд һосна давхрг цокҗ чиргднә. Бийнь болхла немш дәәнә күүнә бор хувц, боокс һос өмсч. Бәәсн бийән өргн сур бүсәр таг-яг кеҗ татад орксн бәәнә. Иим бәәдлтә кү үзхлә, тер полицин ахлач Салькна Анҗа болҗ һархмн.

Тачанктан сууһад, өөрән бәәсн гармач күүкән күзүдҗ авад, гиинәд-дуулад һарна. Ард бийднь дахсн полицаймуд, эрд-церд гиһәд дууллдад йовцхана.

Эдн эн кевтән хотдуд эргәд, хө-мал алулҗ идәд, арз-хорзд цаган чиләнә.

Әәмгин староста Баана Алтма сохр нумн кевтә герән секәд, хоган ясад, әркән дигләд кевтнә. Хотдудар йовҗ йос цәәлһдгнь хойр күн — полицин ахлач болн хурла багш.

Хурл гиҗ, йосар келхд, хурл уга. Негл гер, түүндән эврән бәәдг, хойр өрә хурла өргәд тоолгдна. Бәәсн бичкн бурхан илдкҗ орксн, зул өргәтә, саңгин идәнә үнр каңкнна. Зуг йоста Будда бурхна зургта ик бурхд хурлд уга.

Тер бийнь әмтн гисн юмн хурлд тасрлт уга бәәнә. Өңгрсн күүнә буй келгх, һарсн күүкдин нер хәләлһх, йовх-ирх өдр ончлулх, көдлмш багшт дала. Җимбә бийнь ода хурла ямиг цугтнь дааҗана: хурла багш, эмч, зурхач, гевш — цугтынь. Көдлмш күнд болад, өмннь гелң йовсн улсиг хурл тал өөрдххәр седв. Зуг тер төр күцсн уга. Гер-мал болад, гелңгәсн гедр хәрҗ ирәд тахшад бәәсн улс хәрү хурлур өөрдҗ бәәхш. Хамтрлңд дархн бәәсн, медәтә, һанц, өмннь хурлд һунзд йовсн Дандр өвгнә бийнь багшин үлмәд орҗ өгсн уга.

Тиигәд һанцхарн үлдсн Җимбә эмч болҗ һарчана. Болв, шин хурлын мөрн гүүх гиҗ Җимбә санна. Йоста хурл илдкҗ оркад, намрлад һурвн-дөрвн манҗнр авч өөрән бәәлһх саната. Удл уга тедн гецл болх, хөөннь... гелң болх.

Зуг хурл йосар илдкн гихлә, бурхн баһ болҗана.

Элстин деед йос төвд әвртә номта, гүн сурһульта доктор Долл толһалҗ бәәдгҗ гих зәңг һарна. Түүнд күрәд, эврә ухаһан медүлс гисн — багшин эркн төр болҗ һарчана.

Эн ухаһан багш староста Алтмад, комендант фельдфебель Ганс Вайнерт медүлв. Тедн буру гиҗәхш. Тегәд, бийән белдәд, хувцна сәәнинь илдкәд, көлгән татулһҗ, әәмгин багш сахньв.

...Хойр кер мөрн хагшад хатрад йовв. Тавн өвгн җолаһан көндәһәд, шоваһад йовна. Маңнан Богдахн давад, Элст ордг хаалһ һоодан һарв. Ард, тачанкд сууҗ йовсн багш үрглҗ йовад, серәд, генткн уха ухалв. Кезәнә давсн җирһл өмн үзгдәд һарад ирв.

Баһдан, манҗ цагтан, номдан икәр шүлтдг, заасн тоотынь дарунь дасад авчкдг билә. Түүнә хөөннь гецл болад, Чөөрән хурлд одҗ гүн сурһуль дассн. Сурһулярн өөрк улсас һатлад, нер һарад, ном заадг багшнрт икәр таасгдсн.

Чөөрән хурлд сурһуль чиләлһнләнь, чадх-чидх гиһәд өөрнь хойр күүтәг Зууһин Алтн Деевр орулҗ сурһульд тәвсмн. Зууд күрәд арвн тавн җилд аль-бис сурһуль дасад, аш сүүлднь эмчин сурһуль чиләһәд, Хамбо нер зүүһәд хәрҗ ирсн күн. Зууд арвн тавн җилд тесәд бәәнә гидг зовлңта юмн. Гесн өлн, гер хол. Күн болһна мухла, кесг-кесг зовлң. Өөрнь одсн хойр гецл тиим җирһлд тесч эс чадад, әмәрн шордв. Җимбә араһан зуучкад, алькчн зовлңд авгдҗ өгл уга, тесәд бәәҗ.

Теегтән хәрҗ ирәд, Чөөрән хурлд хойр җил эмчин багш болҗ көдләд, сура бәәҗ эврә хурлдан һарч ирсн.

Хурлд ирәд эмчлсн. Төвд ном тохнятаһар дассн медрлтә эмч аль-бис гем эмнәд эдгәһәд бәәв. Җимбә эмчин нерн туурад, хәр һазрас әмтн ирдг болв.

Һучдгч җилмүдт хальмг теегт хурлмуд хаагдла.

Хувргуд тарлдад, хар болад, гер-мал босхад, олн харчудла әдл җирһлд орцхав. Җимбә эмч хурлас цөкрҗ, хар болсн уга. Теегин нег хотнд одад, гелң хувцтаһан, нег көгшн ахиндән бәәһәд бәәв. Болв, өдр-сө уга әмтн бас ирлдәд бәәв.

Түүнә хөөннь Җимбә эмчиг Элстүр дуудулад авад йовҗ одсн. Хойр җил болад, хәрү хәрҗ ирв.

Эн цагин хоорнд эмч кесг йовдлла харһв. Эмчиг Ленинградт авч ирәд, хальмг чонҗ бәәсн, түүнд көдлгҗ. Төвдәр меддг һурвн-дөрвн эмчнрлә көдләд, төвд ном орчулдг-болҗ.

Түүндән бәәҗәһәд, бийнь эвго болад цергин эмнүлңд (госпитальд) орҗ.

Эмчин бәәсн өрәд иргнә (гражданск) дәәнә нег ик толһач, шавта хойр көлнь баалсн, көл деерән босч чадл уга орн деерән көлврәд кевтнә.

Җимбә эмч толһачин көлиг хәләҗ оркад, келҗ:

— Толһач, таниг би эдгәһәд оркҗ чадхв.

— Та?

— Би.

— Яһҗ эдгәхмнт?

— Эмнәд. Түүгинь нанд даалһтн.

Эн болад хойр залу таарад күүнднә. Кесг эмнүлң, цергин эмнүлң (госпиталь) кедәд, цөкрәд, бәәсн толһач, далаһар иткл уга, «болснь — болг», — гиҗ санад, зөвән өгч.

Җимбә эмч долан хонгтан эмнәд, нәәмдгч хонгтнь толһачиг орнаснь босхад, хойр көл деернь зогсаҗ. Дәкәд дола хонад, йосндан эдгәд, көләрн йовдг болад, хойр тайган хаяд хуурч.

Толһач байрлад, эмчиг альдан тәвхән медҗ чадад бәәҗ.

— Әм аврвт, эмч, әм аврвт, — гиҗ толһач келҗ, — сансан келтн, авхан автн. Танас төрүц юм хармнш угав. Мөңгн кергтә болхла — мөңг өгнәв. Хувцн кергтә болхла — ямаранчн хувц авч өгсв.

— Нанд хувцн-хунр, мөңгн-теңгн керго. Сурх негл юмн бәәнә. Тана һарас тер ирх угаһинь медҗ бәәхшв.

— Келтн, келтн. Соңсий.

Җимбә эмч нууҗ-нөл уга, эврә җирһлән цәәлһҗ өгнә. Аш сүүлднь келнә:

— Төвд сурһульта эмч күмб. Эврә теегтән әмт эмнәд, цугтаднь дөң болдг биләв. Ода нам ямаран бәәдлтә бәәхән медҗ бәәхшв. Сулчн биш, бәрәндчн биш. Хойрин хоорнд. Эн төрт дөң-нөкд болхла, танас нань нанд сурх юмн уга.

Толһач эдгәд, цергин эмнүлңгәс (госпиталяс) һарч одна. Дола хонад Җимбә эмчд цаас авч ирҗ өгч. Бәрәнәс сулдхад, эврә дурарн йовтха гисн цааснь тер болҗ һарч.

Тиигәд хәрҗ ирәд, бас гелң хувцтаһан хотндан бәәһәд, әмт эмнәд ода күртл бәәснь эн.

Болв, немш церг орҗ ирхлә, эмчд көл-һар урһад одв. Бурхн-шаҗан делгрүләд, кезәңк кевтән, күмнә җирһлин дольгана мөргн деер һарч мордх уха ухалҗ бәәх күн.

Эн җирһл, җирд-җирд гиһәд җирлһн мет һарад одв.

Хойр нүдән секәд хәләхлә, өмн бийд Тавна нурһн үзгдв, хойр тал шарлад хагсч одсн хагсу тег...

Элстүр тергн үдин өмн орҗ ирв. Ямаран йосн энд бәәдгинь меддго багш, доктор Доллиг хәәһәд ирв. Тачанкан өргн халцха деер зогсаҗ оркад, багш цаһан герин үүд татад орҗ ирв.

Тедүкн зогсчасн хойр немш салдс, өмнән гелң хувцта кү үзәд, икәр өврҗ. нәр келдв:

— Цаадкчн юн алмсв?

— Залучн биш, баавһачн биш.

— Эн наадна күн болх бәәдл уга. Ахлачин адьютантд күргәд кел.

Негнь цааран һарад йовҗ одв. Багш яахан медҗ чадад, алмацад зогсв. Цааһас өндр нәрхн шар офицер һарч ирәд, багшин өмн одад:

— Ламин зергәс, менд ирвт!

— Менд.

— Кенлә күүндх төртәвт?

— Доктор Долла.

— Тиигхлә нааран йовтн. — гиҗ келәд, хәрү цухрад һарв, ардаснь багш дахлдв.

Йовн йовҗ эркән-эрчмнәд, дотран ном умшсн бәәдл һарһад, эркнәсн әдс авад йовна. Ик цаһан өрәд авч ирҗ суулһад, офицер цааран һарад одв.

Удл уга хәрү һарч ирәд, үүд татад, офицер келв:

— Доктор Долл таниг күләҗәнә.

Өрәд орад ирхлә, өмнәснь һурвн залу тосад босв.

Теглг нурһта шар залу өмәрән алхад:

— Багшин зергәс, таниг күләҗәнәв.

Багш бас намчлҗ мөргәд, эркнәсн әдс авад:

— Икәр ханҗанав, — болв.

Шар залу эврәннь ормд, ик шар ширән цаад бийд һарч сууһад, багшиг җөөлн түшлүртә сандл деер суулһв. Өөрк хойр күн бас суув.

— Доктор Долл гидг күн тавт? — болҗ багш сурв.

— Бив. Та, багшин зергәс, хол һазрас ирвт?

— Зөвәр хол. Манҗихн әәмгәс.

Доктор Долл дотран уха туңһасн болв.

— А медҗәнәв. Җимбә багш.

— Тиим, тиим.

— Таниг Төвд орн-нутгт сурһуль сурад, Хамбо нер зүүһәд ирҗ гиҗ соңслав. Үнний?

— Үнн доктр, үнн. Хамбо нертәв.

— Би бас Алтн Дееврт сурһуль сурч йовсн күмб. Иигәд зөвәр таарад күүндәд сууцхав. Өөрк хойрнь ду һарч бәәхш. Хоюрн хальмг, зуг шин, немш хувцта. Көлән җииһәд суусн улс үзәд, багш санв: «Басл хуучн кевтәнҗ. Эн немшәс ядхдан невчк һольшг дасхнь яһцхана».

— Нег бичкн төрәр ирҗ йовнав, — гиҗ багш эклв.

— Зәрлг болтн, багшин зергәс, — гиҗ немш кевшв.

— Хурл илдкхәр седләв.

— Хурл?

— Хурл.

• Сән, сән. Бурхн-шаҗндан әмтн шүтснәс ах юмн уга. Юунь тегәд дутг болҗана, гер, мөңгн, дөң-нөкд?..

— Герчн бәәнә, мөңгнчн бәәнә. Зуг бичкн юмн дуту болҗана.

— Келтн, соңсий!

— Хурлдм бидн бурхн тату болҗана.

— Бурхн? — гиҗ келәд, доктор Долл өөрән суусн күн тал хәләв. Тернь немшин хәләц медәд, өмнәснь

— Мана музейд бурхн бәәх зөвтә. Цагтан Чөөрән хурла бурхн цугтан нааран орла.

— Тер халхар кен манд көдлҗәнә?

— Балһсна бургомистрт сойлын (культурин) әңгиг Баһлша Харкөвүн һардҗ бәәнә.

— Багшин зергәс, танд дөң болҗ чадхвидн, — гиҗ Долл хәрү эклв. Хоңх дарад, кү дуудулҗ авад, дердәһәд зогссн салдст эн закв:

— Багшин зергиг балһсна бургомистрт күрг.

Сойлын халхар көдлҗ бәәх Баһлша Харкөвүн гидг күүнд — дәкн багш тал хәләһәд, келв: — Би эндәс җиңнүлчкнәв. Та эврән хәләһәд, кергтә бурхан цугтынь автн. Керг өөлтг харһхла, нанур җиңнүләд орктн. Хонх һазр бәәнү? Баһлша Харкөвүнә нер соңсч оркад, багш байрлв.

Эдн кезәнәс нааран таньл улс, тегәд чигн гекҗ байрта йовхан медүләд, келв:

— Доктор Долл танд, тана немш орн-нутгт икәр ханлт өргҗәнәв. Хурлан илдксн манд ик байр. Хонх гер олдх, санаһан бичә зовтн.

Баахн немш салдс багшиг дахулад һарв. Балһсна бургомистрат зөвәр тедүкн бәәсн учрар, эдн тергн деерән сууҗ авад һарцхав.

Удл уга тачанк ирәд, бургомистрин герин өмн зогсв. Багш серсн болад, нүдән секв. Немш салдсин ардас дахад һарв.

Бичкн өрәд авч ирәд суулһҗ оркад, ширән ард суусн халмг көвүнлә немшәр күүндҗ оркад, салдс хәрүг цухрад һарв. Герт тавн-зурһан күн сууна, дараһан күләлдҗ бәәх бәәдлтә. Немш келтә көвүн босад, ширән цааһас һарч ирәд, келв:

— Багшин зергәс, амр йовҗ ирвт?

— Ирв, ирв. — гиҗ эркән эргүлн бәәҗ Җимбә келв.

— Та нег бичк амрад сууҗатн, би ахлачдан зәңглнәв.

Тиигҗ келәд, цаадк өрәһүр орҗ одв. Дарунь көвүн хәрү һарч ирәд:

— Багшин зергәс, ахлач таниг орхиг эрҗәнә.

Багш эркнәсн әдс авн, балцр-балцр ишкәд өрәһүр орад йовад одв. Өөрк улснь ормалдад үлдв.

Баһлша Харкөвүн өмнәснь тосад һарч ирәд, толһаһан өкәлһҗ зогсв. Багш эркәрн әдс өгәд:

— Иигәд бас харһад ирдг юмн бәәҗ.

— Суутн, суутн, багшин зергәс. Хаалһдан даңшан уга йовад ирсн болхговт.

— Гем уга. Хаалһ адрута болвчн, күцәх керг бачм болад, медәтә бийәрн ирввидн.

Гелң Харкөвүг шинҗләд хәләв. Баһ цагтан Чөөрәд сурһуль сурч йовсн. Гелң гих цол авх болҗ йовад, хурлас зулад, хар болад, әрлсн көвүн бәәсн биший. Түүнә хөөн сурһуль сурад, таңһчдан нег медрлтә залу болад, эрдм-сурһулин халхар көдлҗ йовсн. Багшиг Зууһин Алтн Дееврәс хәрҗ ирснә хөөн бас нег-негән меддг бәәсн.

Хамдан Халун уснд одҗ кесг нәр-җирһл догдлулҗ йовсн улс. Иим нәәҗ улс бәәсн. Зуг сүл зурһан-долан җилд хоорндан харһҗ үзлцәд уга билә.

— Танд, багш күүнд, юн дала бачм төр харһад одв? — гиҗ багшин өөр сууһад өрән эзн келв.

— Танла бичкн кергтә йовнав.

Доктор Доллаһар орад һарч ирв.

— Меднәв. меднәв. Җиңнүллә. Тегәд бурхн кергтә болҗану?

— Бурхн. Бурхн-багшин гегән, Цаһан дәрк, Ноһан дәрк, наадкснь бас.

— Әәмгтән хурл илдкхәр бәнт?

— Әәмгтән. Манҗихндән.

— Чөөрәг босххла яһдмб?

— Ода деерән Чөөрәд мана чидл күрч өгш уга. Гелңгүд хар болад, тохрад бәәсн, хәрү хурлд ирҗәхш.

— Тиимчн болх.

— Би хурлдан һанцхарн бәәнәв. Наадкснь биш, һанц-бий көгшн һунзд Дандрин бийнь ирҗ өгсн уга. Ода деерән нег хурл һарһад, баһчудар манҗ кеҗ өскәд, хөөннь чидл өсхлә, Чөөрәһән чигн илдкәд бәәхвидн.

Хойр хуучн таньл кесгтән иигәд күүндәд суув. Бурхан музейяс авх болад, хол хаалһд йовсн күн амртха гиһәд, Харкөвүн сегләтр көвүһән дуудулҗ авад, багшиг гертән күргтхә гив.

Багш тачанк деерән сууҗ авад һарв. Ик өндр хашата, өндр цаһан герин өөр ирҗ бууцхав. Өмн цагт потребсоюз бәәсн гер Баһлша Харкөвүн эзлҗ. Тергиг хашад орулҗ зогсаһад, көвүн багшиг дахулад герт орв.

Эдниг ирхин өмн эзнь гертән җиңнүләд келсн бәәдлтә, герин эзн медәтә күүкд күн, баахн хар күүкн хойр гелңгиг тосч авад, салу ик серүн өрәд орулв.

— Багшин зергәс амрад невчк кевтҗәтн, зооглх хот дарунь болх, — гиҗ келәд, эмгн маштг ширә деер соньнмуд авч ирҗ тәвв.

— Зөвәр муурад бәәҗв, бичк амрнав, — гиҗ келәд гелң хувцан тәәлв. Әмтн һарч-одв.

Оркмҗан, лавшган, майган тәәлҗ хаяд, һанцхн дотр хувцта үлдәд, булңд углгдсн һар уһадг үзәд, бийән нег бичк сергәһәд, өөрнь хадаснд өлгәтә цаһан альчурар бийән арчад, өргн диван деер ирҗ сууһад, өмнән ширә деерк кевтсн соньнмуд хәләв.

Бийд эс медгддг немш соньнмудыг цааранднь хаяд, Элстин соньн авад хәләв. «Степь» — гидг нертә. Соньна редакторнь бас Баһлша Харкөвүн болҗ һарв.

Соньнд бичсәр болхла, Улан Церг даргдад, дәәлгдәд, тарад уга болад хуурч. Болвчн, Аһшин барун бийд ирчкәд, немш церг, нег ормдан, тушата мөрн кевтә бәәһәд бәәдгнь юуна учр болхв?

Һурвдгч халхд «Большевикүдт хулдгдсн күн» гиҗ бичәтә бәәсиг үзәд, гелң соньмсч умшв. Хальмг бичәч Басңга Баатрин тускар келгдҗ бәәнә. Баатр Элстәс зулад, Әәдрхнд ода бәәдгҗ. Тегәд түүг эврә хальмг һазран хайчкад, большевик улст хулдгдад, хуһлм һуйрин төлә, хонх патьрин төлә, немшин өмнәс ноха болҗ хуцҗ бәәх күн гиҗ келгдҗәнә.

Баатрин бичсн дегтрмүд багш умша бәәсн күн. Түн дотр «Булһна үкл» гидг түүк таасгддг бәәсн. «Хулдгдад йовҗ йовхш, — гиҗ гелң дотран ухалв. — Әәһәд зулна гидг тер. Олн җилд һурвн үзгт¹ церглҗ йовсн, түүнәсн әәһәд орһна гидг тер».

Иигәд суутл, үүдн тәәлрәд, тендәс дун соңсгдв:

— Хот болв. Хотан зооглтн.

Багш хувцан өмсәд һарч ирв.

Баһлша Харкөвүн көдлмшәсн зөвәр ора ирв. «Багш ирҗ», гисн зәңг соңсад, кесг медәтнр Харкөвүнә тал ирлдв. Зуг герин эзн эмгн эдниг тәвсн уга. «Ут хаалһд йовад ирсн багш, амрад кевтнә. Айстан бичә шуугад бәәтн», — гиҗ эмгн әмт хөрҗ зогсав.

Асхн хотын хөөн Харкөвүн гелң хойр зөвәр таарад күүндв. Ик һазра күн болад, багшт Баһлша Харкөвүн кесг зәңг келҗ өгв.

Хальмг таңһчин харчудын йосн гиҗ угаҗ. Немш офицер доктор Долл дәәнә йос һардад, таңһч ахлҗах йоста күн болҗ һардгҗ. Элстд бургомистрат гидг юмн һарч. Тернь горсоветин йосн болҗадгҗ.

— Огдна Басң гиһәд нег адусн һарч ирсн бәәнә, — гиҗ Харкөвүн келв.

— Тернь кемб, дәрк?

— Худл, хулха тегштнь кедг, «А» гидг үзг таньдго, адусн әдл күн.

— Дәркэ, тиим күн ямаран ям дааҗ бәәхмб?

Полицайин халх ахлҗ бәәнә. Дәәнә төрәр таңһчин негдгч күн.

Дәркэ, дәрк! тиим күн маниг толһалхла, тегәд мана кишгм бидн ирәд бәәхмн.

¹Һурвн үзг гиҗ, тер цагт хальмгуд «ГПУ-г» нерәддг бәәсмн.

Түүнәс сурһульта, эрдмтә чадх залус бәәнә, болв, немш цергә ахлачнр үүг шиидв.

Баһлша Харкөвүн зөвәр һундсн бәәдләр, нүдәрн эргүлҗ хәләв. Дәкәд, хусрңгар инәһәд:

— Манла әдлднь бас зөвтә ям даалһв. Зуг сурһуль-эрдм уга махлата мал улс өөдән һарад йовхла, күүнә хорн буслад бәәнә.

— Эргнд танла әдл сурһульта күн уга болх. Танла әдл күн таңһч һардхм билә. Яһвчн тууҗ түүкинь, хальмг хуучн авъяс меддг күн кергтә.

Зөвәр тиигәд күүндҗ оркад, багш Харкөвүг сөрҗ үзв.

— Нә тегәд, — гиҗ эн эклв. — Немш цергтн бат болх бәәдлтәй, угай? Бидн хойр кезәнә-кезәнәс нааран таньл-үзл, нег-негән иткх зөвтәвидн.

— Немш дала һазр авчкв, — гиҗ Харкөвүн эклв.

Украинә буудя, фабрик, заводмуд, хар чолун нүүрсн, Белоруссь, Молдавь, Балтийск таңһчуд. Цугтан теднә. Тернь баһ. Әрәсә? Әрәсән кесг балһс шармуд авчксн бәәнә: Ростов, Краснодар, Сарпуль...

Күч авч.

— Күч авснь үнн. Зуг Аһшин өөр күрәд нег ормдан зогсад бәәдгнь медгдхш.

— Улачудын чидл немҗ йовхий?

— Тиим чигн болад бәәхмш Урал, Сибирь, Дальний Восток, Дунд Азь. Дәкәд кедү һазр бәәнә. Орс аң серхләрн, немшитн чичрүләд чигн бәәхм болҗана.

Гелң зөвәр әәсн бәәдләр, болв, бийән медүлшго санаһар хәрү келв:

— Теегт бәәх манд, зәңг-зә ирхш. Немш зәңг мана староста Алтма авч ирнә.

Алтма? Әмд-мендий?

Әмд-менд, ахлач болсн бәәнә. Ман дотр нуух юмн уга. Тегәд мана цаг ирв, угай энтн?

— Цаг ирдгнь — ирвл. Зуг удан торч чадх, угай гих ухан орна. Аһшт юн болдгинь шинҗлхмн. Немш церг Аһш авхла, болад бәәснь тер. Хөөннь Хүүвдт өңгәвр уга. Аһш тесәд, торад бәәхлә... төр оңстан.

Залуһин келсн үг багш сәәнәр медв- Зуг түүгән медүлш уга санаһар, эркән эргүләд, әдс авад, ном умшад суув.

— Хүүвин бачм бийән өгәд оркшго бәәдлтә, — гиҗ Харкөвүн дәкн көндәв. — Теегәр кесг партизанск баг һарч ирсн бәәнә. Тедн дунд зөргтә кесг хальмг

йовх бәәдлтә.

Цааранднь Харкөвүн одахн болсн йовдл цәәлһҗ өгв.

— Нег баг немш церглә өрәл өдр дәәллдәд, кесгинь һарутулад, күн болһарн шордҗ. Сүл үлдсн һанцхн баахн күүкн һаран өргәд, орҗ өгх бәәдл һарһҗ. Сумн

чилсинь медәд немш офицер күүкн тал өөрдәд одҗ, күүкн үкс автоматан шүүрч авад, хундгарнь цокҗ немшин толһа цоолҗ.

Одахн Яшкуль талас бас нег багин комиссар йовсн Увшин Бадмиг бәрәд авч ирҗ. Әмнь һартлнь цокад, мууднь күрч зовасн бийнь ду һарч өгсмн уга. Хаһад алхин өмн хәәкрҗ: «Хүүвин йосн менд болтха!», «Үүрмүд, күләтн, удл уга манахс орҗ ирх!».

— Ямаран улсв, дәрк, дәрк, — гиҗ Харкөвүн келв, — махта, цуста улсв, аль цө-болдв. Коммунист улстн әмн уга кевтә.

— Тиим йовдл манд бас һарч, — гиҗ багш үгд орлцв. — Одахн немш салдсмуд бас нег комсомолк күүк цааҗлв. Өөрән зогсч бәәсн салдсмудыг түлкҗ оркад, эврән иср деер зогсч оркад, дееснә төөмдә күзүндән өлгҗ оркад, хәәкрв: «Хүүвин йосн менд болтха! Хамтрлң менд болтха!»

— Тиим улста йосн манд диилгднү, угай? — гих ухан бас зәрмдән толһад орна.

— Та-манд ода арһ уга. Сансн кергән күцәх керг, — гиҗ багш келв.

— Тиим, тана зергәс, тиим. Зуг хая-хая айстан эс болх кесг ухан күүнә толһад орна. Та, тегәд бурх авхар ирлт?

— Бурхн-багшин гегән кергтә. Хурл илдкнәв.

Хойр залу зөвәр ора орндан орв. Маңһдуртнь багш музейд одад, бийдән кергтә кесг бурх залв. Зул өргх арвн хойр цаһан мөңгн цөгц, наньчн кесг кергтә юман авв.

Цуг үвән ачҗ авад, хойр кеериг хатрулад әәмгән орад һарв.