Йирн негдгч бөлг

Һанцхарн кесг сууҗ оркад, тесч эс чадад, Дулахн Тавна тал ирв. Ю-бис күүндҗ бәәһәд, күүкн көндәҗәнә:

— Дәрк, дәрк, авһа! Тер Болхан бәәдл үзвт?

— Үзләв. Йоста гидг күүкн бәәҗ, сәәнь орнд төрг Әмнәсн хаһца бәәсн бийнь әәҗ өгсн уга. Яһсн зүркн болхв! Зүркнә ормд төмр-болд бәәҗ кевтә.

— Авһа, авһ, тертн басл манла әдл махта-цуста күн биләл. Зуг медрлнь ик билә. Икл күнд толһата күн билә. Эврә ухан-седкләсн, алад бәәсн бийнь, хәрү цухрсн угал.

—Тиимл, хәәмнь, тиим. Сүл әмсхл күртлән Хүүвин йосан амлад бәәвш.

— Авһа, Болха эврә җирһләрн шордсн болвчн, олн улст хаалһ зааҗ өгв. Мана Хүүвин йосн хәрү ирх зөвтә. Тиимий, авһа?

— Тиим, кукн, тиим. Сө кедү ут болдг болвчн, өр цәәдмн. Тиигшң шармуд кедү аздлвчн, Улан Церг эдниг хамх цокад, хәрү орад күрч ирх юмн.

— Авһа, тертн нанд ода сәәнәр медгдҗәнә. Хаалһ татҗ оркад, Болха бурхн болҗ одв. Ода түүнә керг һазрт бас күцәх кергтә.

— Үнн, үнн терчнь, кукм. Болха зөргтә билә, Болха ода уга. Түүнә орм кен эзлхмб?

— Би, би эзлҗәнәв. Танар дәврҗ ирсн цаасиг би умшад, әмтнд тараҗ-цәәлһҗ өгдг биләв.

— Түүнә орм чи эзлҗ бәәхлә, йир сән. Тиигхлә, би чамла залһлдата бәәх зөвтәв.

— Тиим, тертн үнн. Зуг Болхала әдл толһа нанд уга. Ю кехән медҗ ядҗанав.

— Бән, сун бәәҗ дасад бәәхговч.

— Авһа, яһад болвчн намаг Баазр авһд күргтн.

Альд бәәхинь танас нань күн меддго болх. Тегәд танас эрҗәнәв. Мини толһад уга ухан Баазр авһин толһад бәәдг болх.

— Кукм, чи чик келҗәнәч. Болв, күн болһн кү би тиигән авч одҗ чадш угав.

— Би, авһ, хойр күүнә төр дааҗ бәәх күмб — эврә, Болханиг бас. Тер учрас эс болх күүнд би тоолгдш уга күмб.

— Ода юн гихв чамд. Деед хотнд, Боолстд болсн зәңг соңсч оркад әмтн гергән бәәдгән уурад, әм аврх, эврә Хүүвин йосан харсх улс хәәһәд ниргәд бәәнә.

Улан Церг али, ик холд цухрад йовҗ одсн бәәнә. Энд, мана һазрт цергчн уга, партизан чигн уга. Ода тедн кен талан йовхв?

— Баазр авһ тал. Баазр авһ бас эврә ухата болх.

— Тегәд ямр керг нанд соңсхҗ бәәх күмбч?

— Намаг Баазр авһд күргтн.

Өвгн зөвәр уха туңһаһад суув. Тавн өвгн ода хурла багшин җолач болсн бәәнә. Альдас авсинь кен медҗәнә, Җимбә-багш хойр кер мөр татсн тачанк тергтә, эмәләр ундг хо һалзн күлгтә.

Өвгнд өдрәр гертәсн һардг арһ уга. Зуг нарн сууснас авн, нарн һартл — өвгнә цаг. Дала цаг. Эн цаг дунд өвгн Манцд күрәд, хәрү күрч ирдмн.

— Тегәд кезә йовхар седләч? — гиҗ өвгн сурв.

— Та медҗәнәт. Тана келсәр болг.

— Сән, тиигхлә маңһдур асхн, нарн суусна хөөн ир.

— Ханҗанав! — гиҗ келәд, күүкн байрта хәрәд һарад одв.

...Тачин Царңга хотн Манц һолын ар амнд бүүрлҗ. Хотн хойр салан хоорнд бәәрлҗ. Усн уга гүн хар салас, ар зо деерәс экләд, Манц һолд күрнә. Хур орсн цагт салас бүкл һолд хүврәд, усан гүүлгәд Манцд авч ирҗ орулна.

Эн хотнд Баазр Мөңкт хойр бәәрлсн бәәнә. Баазр хотна зүн өмн, һолын амн деер бәәсн нег герт бәәнә. Эн һазр өндр, эндәс бүкл хотнд юн болҗахнь үзгднә. Дәкәд хулсн өөрхн. Эн хулсн Манцин ар ам көөһәд Цастын Цаһан нуурмудт күрнә. Кесг дууна һазр. Дәкәд, сала өөрхн, кергтә цагт бүгҗ болхмн.

Мөңкт хотна барун өмнк герт бәәрлнә. Бәәрлнә гиҗ келхәс биш, Мөңкт мөрән унҗ авад, өмннь мал бәәсн, кошмуд эргәд йовад йовна. Тер хошмудар көдлҗәсн улс доран үлдсн бәәнә. Мал уга болвчн, әмтн хошмудар бәәһә. Эдн Мөңктиг сәәнәр таньдг учрар, Мөңкт эдн дотр цәәлһвр кенә. Тер төләд теегин улс немш цергин тускар, Улан Церг хортыг Аһшин барун бийд бәрәд зогсасиг дегәд сәәнәр меднә. Эднә кесгнь немш йосн тогтсиг иткҗ бәәхш. Иигҗ-тиигҗәһәд, Хүүвин йосн хәрү ирхиг эдн цугтан меднә.

Баазр Ачнра улсла залһлдата. Тендәс нааран әмтн зәңг зөөҗ ирнә. Тиигән Баазрин улс бас йовна. Ачнрахн цааран Нарн Худгта зәңг авлцдг болҗ һарчана.

Болв, энд-тендәс ирсн улсла, күн болһнла, Баазр эврән харһҗ күүндхш. Хотнд ирсн улс Намҗл залуһар дамҗна. Ик кергтә, итклтә хамгинь Намҗл Баазр тал авч ирнә.

Тегәд чигн Тавн -өвгн Дулахниг Намҗла тал авч ирв. Күүкиг үлдәҗ оркад, Тавн өвгн адһмар хәрәд йовҗ одв.

Намҗлиг таньдг күүкн, ю-бис күүндҗ бәәһәд ирсн кергән келв. Баазрла баралххар ирсн — үүнә төр.

Итклтә болтха гиһәд, күүкн Намҗлд Боолстд болсн йовдл келҗ, тер дотр тодрхаһар Болхан баатр бәрц цәәлһҗ өгв.

— Күзүнднь дееснә төөмдә өлгәтә бийнь «Хүүвин йосн менд болтха!» — гиҗ хәәкрв.

— Тиигәд хәәкрвү?

— Дәкәд хамтрлң менд болтха гиҗ хәәкрхәр седв, зуг немш салдс исринь (табуреткинь) цокҗ унһаһад, күцц келүлсн уга.

— Мөңкрх баатр! Йоста баатр! — гиҗ Намҗл бахтв.

— Соңстн, би Болхан тускар ду һарһчкв.

— Не, не...

Дулахн хоолан ясад, экләд дуулв.

— Генәртә дун, генәртә, — гиҗ Намҗл келв.

Маңһдур асхнь Намҗл күүкиг Баазрин бәәсн гер тал күргәд авч ирв.

Герт орҗ ирхлә... Герт орҗ ирхлә Баазр Цаһан күүктәһән цә ууҗ сууҗ.

— Цаһан!

— Дулахн!

Хойр күүкн теврлдв.

Эн хойрин харһлт үзсн медәтнр эс медсәр нүдән дальтрулв.

Хойр күүкн сүүвдлдәд дарук өрәд орҗ одв, залус бийснь өмнк өрәд үлдв.

— Танд күрнәв гиһәд һаньдглад бәәв, — гиҗ Намҗл эмәсн бәәдләр келв.

— Гем уга. Мана күүкн.

Хойр күүкн һарч ирв, цәәһән цааранднь уулдв. Намҗл эврә кергәр һарад йовҗ одв. Баазр хойр күүктә үлдв.

Дулахн Боолстд болсн һашута йовдл цәәлһҗ өгв.

— Иим улс ман дотр олн болхла бидн немшт диилгдш угавидн, — гиҗ Цаһан келв.

Иигәд кесгтән сууһад оркв. Дулахн эклҗәнә:

— Болхам бидн ода уга. Түүнә ормд күн бәәх зөвтә. Тернь бив, би чадхв, чадхар цуг арһ-чидлән, седклән тәвнәв. Тегәд, Баазр авһ, тана зөвшәл авхар ирҗ йовсм эн...

Баазр зөвәр уха туңһаһад суув. Деед хотнд, Боолстд болсн йовдл соңсад, кесг улс кергтә кү хәәҗ ирв.

Кергтә күнь кемб ода? Улан Церг Нарн Худг давад йовҗ одсн. Энднь ода кергтә күнь кен болҗана? Тиим күн уга болҗ һарчана. Эврән бийнь кемб? Тиим күн бишв? Яһад? Тиим күн болад чигн бәәхмн. Зуг үүнә төр талдан. Дораһур хотнд кевтәд, теегт юн болҗ бәәхинь соңсхад бәәх. Тер төрән Баазр күцәҗ бәәнә. Әәмгт болсн йовдл, давҗ һарч йовсн цергин тускар цааран зәңглнә.

Зуг ода хотна олн улс эврә бийән харсч автха гиҗ эрҗәнә. Тиим арһ Баазрт бәәнү? Уга. Өөрхн бәәсн хойр-һурвн күн буута, бийнь дола хадг нагата. Бәәсн

зер-зевнь эн. Иим зер-зевтә улс күчтә хортна өмнәс босч болхий? Уга. Тиигҗ болш уга.

Хошмуд эргәд йовдг Мөңкт бас зәңг авч ирнә. Тер әмтн дотр бас немш хортнла ноолдх улс хара биш һарчана. Тедн бас энд-тендәс олҗ авсн бу-зевтә болҗ һарчана. Зуг нег гемнь — сумн баһ.

Эн бәәдл үзҗ-соңсч оркад, Баазр санна: бас кезәңклә әдл улан партизанск баг бүрдәһәд, немш цергин өмнәс босч, Хүүвин йосан харсхла яһдмб? Зуг чидл, зер-зев күрч өгл уга, парторг гейүрсн суув.

Баазр хойр күүк дахулад, дарук өрәд орҗ ирв. Шам шатаҗ бәәхмн уга. Терзин өөр бәәсн ширән өөр һурвулн одҗ сууһад, күүрән эклв. Цаһан эврә тууҗан экләд келв.

Хавра комсомолын обком Цаһан күүкиг дуудулҗ авад, Әәдрхнд девсңд йовулҗ. Холвачин (связистын) девсң (курс) чиләһәд, Хальмг Базрт зөвәр көдлҗ. Ардаснь дахлдад Бокта багш ирҗ, дәкәд Аздан Санҗ. Цугтан девсңгән (курсан) чиләлдәд, партизанск баг бүрдәҗ. Аздан Санҗин баг ода Улан Хол деер бәәдг болҗана. Өөрхнәс эн баг теегүр һарч ирх даалһврта болна. Тегәд Цаһаниг өмәрән йовулад, альд, юн бәәхинь шинҗләд иртхә гиҗ илгәҗ.

Күүкнә келсиг соңсч оркад, Баазр зөвәр уха туңһав. «Баг ирх чигн болтха, — гиҗ эн ухалв. — Теднлә негдәд, хортнур дәврәд, әәмгәс көөһәд һарһҗ болхмн. Болв, кезә ирх багв? Әмтн ода босхм гиһәд, алҗана. Зер-зев бәәнү? Уга. Хоосн һарар автоматын өмнәс дәврхмб? Тиигҗ болш уга».

Цаһан күүкн келҗәнә;

— Ик хол биш рацан бултулчклав. Зөвтә гихләтн авч ирәд, таниг ахлачнрла залһлдулнав.

Зөвтә болад, хойр күүкн һарад одв. Баазр уха туңһаҗ үлдв. «Олна седкл-уха яахв, арһ уга бийин чидл яахв?» — гиҗ эн түүрчв. Зер-зев өгхинь, хотн болһнд зөргтә улс олҗ болхмн. Зуг зер-зев уга, һар хоосн яахмб?

Күүкд рациг авад күрч ирв. Удл уга Цаһан күүкн эврә җиңнүрдән үг келәд, тенд хол бәәсн кү дуудад авв.

— Соңсчант? Хойрдгч Манц келҗәнә. Хар сала, Хар сала, соңсчана, — гиҗ Цаһан күүкн келв.

Ца бәәсн күн соңсч бәәх болҗ һарв.

— Негдгч кергтә, негдгч! — гиҗ Цаһан келв.

Негдгчиг хәәһәд авч ирсн болҗ һарв.

— Негдгч? — гиҗ Цаһан күүкн келв. — Танла Толһан Хар күүндхәр седҗәнә.

Цаһан эцкдән телефо өгәд, келв:

— Күүндтн, Оздан Санҗ.

— Мендэ, мендэ, — гиҗ Баазр эклв. — Мини илгәсн зәңг күрвү? Күрв. Тиигхлә сән. Ик олн-әмтн ирҗәнә. Баг бүрдәҗ болхмн. Зуг зер-зев манд уга, хоосн.

Тендәс келҗәсн күн бас кесг үг келв. Күүкдт тернь медгдсн уга. Баазр медв. Удл уга зер-зев илгәх болҗ ахлачнр үгән өгв.

Тиигәд Баазр раць гидг юмна күч медҗ авв. Нег агчмин дунд ик холас күүндәд, төр күцәҗ болх юмнҗ.

Эн болад, деер йоснла зөвшләд, рациг эврә бийдән үлдәҗ авх сана һарһв. Дулахниг хәләҗ оркад, Баазр келв:

— Соңсвч? Ик телтр һазрла күүндв. Агчмин дунд.

Эн радиоһар зәңг авад бәәх юмн болҗана. Тавн өвгн долан хонгт нег ирәд зәңг авчаг. Чи, деерән бас баһчуд авад, тер зәңгиг олнд күргҗ, цәәлһҗ өгтн. Мана улс, орн-нутг, Улан Церг немшлә яһҗ дәәлдҗ йовхиг медх кергтә. Түүг медхлә итклән геехн уга.

...Өрүн үдлә, ардас орҗ ирдг хаалһар, хойр мөр татсн тачанк тергн зо деер һарад ирв. Герин һаза зогсчасн һурвн көвүнә негнь келв:

— Ар зооһас тачанк тергн бууһад аашна. Ода эннь кень болхмб?

— Негнтн хәләһәд үлдтн, наадкстн орман эзлтн, — гиҗ Баазр гер дотрас келв.

Герт бәәсн Цаһан Дулахн хойр һартан суулһ бәрсн зүн бийд бәәсн салаһас ус авх бәәдлтә, сала темцәд һарв. Хойр көвүн салан цаад амнд одҗ орман эзлцхәв.

Үлдсн көвүн Баазр хойр, кергтә болсн цагт, әмсхлин дунд хулсар орҗ одхдан белн болҗ, аашх бара шинҗлв. Ард бийд бәәсн герәс Баазрин герин эзн эмгн гертән орҗ ирәд, үүлән авад орна ирмәг деер суув.

Цааһаснь баран дахҗ һарч ирсн уга. Хойр мөр татсн тачанк тергн көвклзәд, хот зөв эргәд, Намҗлын герин өөр одҗ зогсв. Тергнәс багшин зерг бууҗ йовна.

Герәс түргәр һарч ирәд, Намҗл сөгдҗ мөргәд, багшиг герүр мөрлхиг сурв. Гелң өмәрән алхад орв, ардаснь эзн залу дахлдв. Тергн деерән гедәһәд Тавн өвгн үлдв.

Эдниг үзсн күүкд хәрү ирцхәв. Дулахн Очр көвүн хойриг (һаза зогсчасн көвүнә нерн) Намҗлынур одад багшин зәрлг соңсад иртхә гиҗ, Баазр илгәв. Дулахн тачанк тал ирәд җолачла мендлв. Өвгн эс медсн болад, тачанкас бууһад, мөрдин сур сулдхв.

— Авһа, би танла хамдан хәрнәв, — болҗ Дулахн шимлдв.

— Юн? Багш бийәрн йовна. Айстан кү дахад йовдмн биш.

Хотна эмгд-өвгд болсн улс цуглрад ирв. Тедниг дахад көвүн күүкн хойр бас герт орв.

Хурла багш бичкн күрд эргүләд, эркән эрчмнәд сууна. Болсн цә һарһад, герин эзн гергн самрв. Цаһан цөгцд дееҗ кеҗ оркад, гергн арһул келв:

— Багшин зергәс, саван һарһтн.

Багш номан умшн бәәҗ, барун һарарн шүүрәд, өрчәсн алтн шар агч ааһ ширә деер тәвв. Түүгәр төр эс кеһәд, орҗ ирсн улс өвдглҗ, намчлҗ, мөргсиг үзәд, багш зәрлгән эклв:

— Ода иигәд бурхн-шаҗндан зальврсн улс үзхнь седкл байрлна. Хальмг улс бурхндан шүтҗ бәәх керг.

Шулм коммунистнр, комсомольцнр кезәнә мана хурлыг тараһад хайчкла. Ода, немш цергин күчн деерәс, хуучн, эврә, хальмг йосан тогтасн бәәнәвидн. Тегәд, деед йосн хурлан илдкхд зөвшәл өгчәнә. Тегәд яһий, хурлан илдкхий? Тана, олн харчудын келсәр болнав.

— Хурлан, хурлан! — гиҗ эмгд маңнаһарн һазр цокҗ әдс авлдв.

— Ханҗанав, арин хар олн! Тана келсн үг — нанд закан. Хурлан илдкх арһ хәәнәв.

Багш нүдән аняд, күрдән эргүләд, дәкн ном умшв.

Хойр урлнь «җовр-җовр» гиҗ көндрнә, зуг үг соңсгдхш.

Эннь түрүн төр билә: хот эргәд, харчуд шинҗләд, теднәс зөв авад, хурл илдкх. Әәмгин өрәл эргчксн багш одачн бурхн-номд шүтх улс бәәнә гиҗ дотран санв.

Хойрдгч төрнь талдан билә. Тернь Алтма старостин даалһвр. Өмнк ширә деер бәәсн цә авад, цацл цацад, багш зооглв. Дарунь күрдән эргүләд, бийдән ном умшч бәәх бәәдлтәһәр зәрлг эклв:

— Эс болх улс мана теегәр йовна. Элдү ик хаҗһр бас һарһна. Одахн хойр немш хорачкҗ. Ямаран олз орв? Хойрин ормд немш церг зурһан кү цааҗла харһулв. Ямаран ик һару тер! Кезәнә көгшдин келдг үлгүр бәәдг биший: «Нохала наадсн хорма уга, нойнла наадсн толһа уга». Тиигсншң алдр чидлтә немш церглә наадад, мейәркәд керг уга. Мадн эс көндәхлә, теднчн маниг көндәшго.

Хәрнь, мана бурхна гегәнә евәләр болвчн тиим болҗ һарчана. Немш церг мана хальмг улст йосим бидн һар деер өгвү? Өгв. Дәкәд ю хәәнәт?! Малан өсктн, дурндан кезәңкәрн бәәтн, бурхн-шаҗндан шүдтн, — гиҗәнә, тиигхлә мана җирһл пилгәд бәәх юмн.

Багшин зәрлиг әмтн ончта гидгәр тодлҗ авв. «Йосн һосн уга. Улана йосн хол. Ода юундан нәәлхв?» — гиҗ кесгнь дотран бас санв.

Герин эзн залу хө һарһад, мах чантха гисн заавр өгв. Багш хөрәд зогсав. Бачм кергтә йовх, асхн күртл бас хойр хот эргх.

Төрән күцәсн хурла багш бичкн күрдән дәкн нег эргүлдәд, дуһрдган уурхлань улан кенчрт - ораҗ авад, ормасн босв. Әмтн түлклдәд-чичлдәд хооран цухрҗ герәс һарлдв. Гелңгин бәәдл, үүнә хувцн, кесгәс нааран олн үзәд уга учрар, икл соньн болҗ әмтнд медгдв.

Улан лавшг деерән өргн шар оркмҗ өмсч. Зүн белднь цаһан мөңгн чаврун үзгдв.

Цугтаднь әдс өгч оркад, багш тачанк деерән залрв. Дулахн күүкн җолач өвгн тал өөрдв, тернь уурта:

— Хооран һар, — гиҗ келәд, җолаһан көндәһәд һарв.

Амрад орксн хойр кер күлг дорк ормасн бухад һарв.

Көвүн күүкн хойр хәрү ирәд Баазрт багшин зәрлг цәәлһҗ өгв.

— Э, эднтн хотдудар цәәлһвр кеҗ йовдгҗ, — гиҗ Баазр келв.

— Эн зәрлгән Боолстд бас келлә, — болҗ Дулахн орлцв.

— Цәәлһврин утхинь медҗәнт, баһчуд? — гиҗ Баазр келв. — Немшнриг бичә көндәтхә гиҗәнә. Мана ухан ямаран? Өдр-сө уга, амрл-кевтл өгл уга, тавг дорнь түүмр шатаһад бәәтн гисн заавр. Медвт?! Күн болһн хортнд хорлтан күргх учр. Эн цәәлһвриг бидн хотдудар тараҗ кү н болһнд күргҗ келк зөвтәвидн.

Баазрин келсиг баһчуд хавлад авчкв. Дулахн йирдән Боолстдан күрч цәәлһврин көдлмшән эклх. Эн көвүд теегин хотдуд эргҗ, тенд цәәлһвр кех.

Дәәнә көлд салад-салтрад үлдсн һурвн көвүг Баазр бийдән өөрдхв. Эдн Баазриг таньхш, зуг әмт һардҗ бәәхинь меднә. Эврә улса әмтн, цаг иртл, баһар үзҗ бәәтхә гиҗәх бас нег ухан. Көвүд хотдудар йовад, цәәлһвр кедг, зәңг тарадг болв. Эдниг дахулад Намҗл бас эврә көвүд йовулна. Дәкәд көвүд зертә-зевтә, тернь бас кергтә. Иигәд хурсн улс болҗ һарчана.

Очр көвүн связист йовҗ. Тер учрар рацан үүнд үлдәһәд, Цаһан хәрүг йовх болҗ бедрв.