Найн йисдгч бөлг

Асхн сарад бәәсн улсиг неҗәд-неҗәдәр немш офицер дуудулҗ, мөшкә авв. Түрүләд Сарң өвгн орҗ ирв.

— Суутн, суутн. Та медәтә күнт. Немш церг медәтә улс күндлдмн, — гиҗ офицер эклв. — Тедү мет әср йовдл һарһсн әмтнд дурго. Кен һарһсн болх гиҗ саннат?

Сарң өмнәснь шилтәд хәләҗ оркад:

— А, хәәмнь, нүднәнм харан тасрад, юм үздгән уурч йовнав. Өдр сө уга гертән кевтнәв. Ода танд, кень гихв — тиим улс нанд медгдхш.

— Тегәд, кен мана салдсмуд алв?

— Кен түүг медхв. Дәәнә көл. Шорта-буута улс цааран-нааран йовлдад бәәнә. Теднә кень гиҗ санхв.

Иигәд зөвәр күүндәд суув. Офицер шүрүн үг келҗ, цокҗ-шоодҗ чигн бәәхмн уга. Аш сүүлднь эн келв:

— Тегәд нанд келх үг танд угай?

— Уга.

— Эврән медтн. Медәтә болвчн, күн болһнд әмн кергтә. Маңһдур арвн хойр час күртл чик үг эс келҗ өгхлә, әмәрн шордҗанат.

— Яахв, арһ уга. Йосн тана, чидл тана. Яһнат-кеһнәт, дурнтн.

Дарунь хотнас ирсн Цаһан өвгн орҗ ирв. Офицер бас саак кевтән, эвләд сурад бәәв. Өвгн бас үг келҗ өгсн уга. Гөрдәд суув.

Өвгиг хәрү күргәд, Хаалһиг салдс тууһад авч ирв.

— Та хамтрлңгин (колхозин) заллтын гешүн күнт, — гиҗ офицер эклв. — яһвчн йос-һос медҗ йовсн. Тер учрар әрүн ухаһан келҗ өгхиг танас сурҗанав.

— Ю танд келхв?

— Иим әср йовдл кен һарһсн болх?

— Гертән кевтсн би түүг альдас медхв?

— Гертән кевтсн болвчн, завхоз күүнә үг, селвг орлцад бәәсн.

— Тиим юмн альд бәәх билә. Буру ухата болсн болхла, кезәнә әмтнлә әдл зулад йовҗ одх биләв.

— Тана ик коммунист Баазр альд йовна?

— Түүнә хаалһ кен медхв. Сүл өдр күртл конторан эргә билә, дәкәд уга болад йовҗ одҗ.

— Хамтрлңгин (колхозин) ахлач, селәнә хүүвин (сельсоветин) ахлач?

— Теднь малан тууһад ик эрт йовҗ одла.

— Тегәд кен тедү мет үүл татсн болх?

— Би медҗ бәәхшв.

— Таниг хамтрлңгин (колхозин) нег ахлач гиҗ шоодхар бәәхшв.

Зуг әмт меддг күн гиһәд, әрүн ухаһан келхиг сурҗанав. Хәрнь, медтн. Маңһдур үд күртл партизан улсин тускар зәңг эс ирхлә, та эврән әмәрн шордҗанат. Күн болһнд әмн кергтә. Ядхдан хойр-нег күүнә нер келҗ өгтн һарһад тәвчкнәв.

— О, дәрк, пан офицер, тиим эвго үг бичә келтн. Бийтн олн күүкдтә, аав- ээҗәсн һанц, өнчн күмб.

— Тер дутман танд әмн дота. Тана келсн үг ман хоорнд үлдх, нань күн медш уга юмн. Хәрнь тер, бийән харсх саната болхла, хойр-нег нер келҗ өгтн.

— Нанд келдг үг уга. Медсн-соңссн болхнь келхмн бәәҗ. Медснчн, соңсснчн угав, — гиҗ Хаалһ хатурад одв — Айстан, тааҗ, кениг гиҗ санхв, келхв?

— Хәрнь тер. Би келүв, та соңсвт. Цаадкинь эврән медтн.

Завхозиг авад йовҗ одв, Болха күүкн өрәд орҗ ирв.

— Суутн, суутн, — болҗ офицер гелдглзв. — Иим сәәхн күүк юн болад сарад орулсмб?

— Та эврән медҗ бәәхговт.

— Би?

— Та.

— Би альдас медхв? Тана полицаймуд бәрәд авч ирҗ.

— Та комсомолкийт?

— Комсомолк.

— Тегәд авч ирсн болхгов. Немш цергә улс меднә. Комсомол күн болһн мана хортн биш. Комсомолд баһчудыг наснь күрәд ирхлә, баглҗ авад көөһәд орулчкдг, бәәҗ гиҗ әмтн келнә.

— Худл. Комсомолд би эврә дурар орлав.

— Нә, тиим чигн болтха. Коммунист, комсомол гиҗ бидн кү гемнхәр бәәхшвидн. Зәрмнь эврә дурар чигн, зәрмнь дурн угаһар чигн орсн болтха. Тернь манд керг уга. Зуг танас сурхм: көлтә-һарта, хурц нүдтә күнт. Һашута эн йовдл кенә һар болх?

— Кеер, хотнд кевтх манд түүг меддг арһ уга.

— Санад, ухалхд, кениг харлҗ болх?

— Кениг харлхв? Тиим күн эн эргнд медгдхш.

— Үнинь келҗәнәв. Маңһдур үд күртл әрүн амн үгән эс келҗ өгхлә, тадн цугтан әмнәсн хаһцхмт. Би кү әәлһхәр седҗ бәәхшв. Зуг күн болһн әмән арһлх кергтә. Тер дотр танла әдл баахн, сәәхн күүкн.

— Тертн манд медгдә бәәнә. Кү алсн, нохан кичг алснас танд амр юмн.

— Яһад?

— Яах билә, тана дассн эрдм.

— Мана өмнәс күн эс босхла, бидн кү көндәдг улс бишвидн.

— Тиим боллго. Таниг бидн, мана орн-нутг, Улан Церг көндәвү? Уга. Тегәд яһад мана орн-нутгар орҗ ирәд, балһсд, селәдм бидн шатаһад. әмт алад, һазр әгрәһәд йовнат?

— Хәләлт үүг, келтә күүкн болх бәәдлтә!

— Та эврән эс келчквт, хурц нүдтә, ут чиктә гиһәд. Бидн бас хәләһә, үзә, медә бәәнәвидн.

— Үзсн-медсән келтн тиигхлә, соңсий.

— Танд келх үг нанд уга. Тиим әмт үзснчн-медснчн угав. Медсн болвчн, келхн уга биләв.

— Яһад?

— Тиигәд. Тана церг мана улсиг яһад хаһад алад йовна? Манахс өшә некҗ чадш угав?

— Мана цергә улс айстан кү алад-булад йовдм биш. Өмнәснь боссн әмтиг өгәд унһачкдг улсвидн. Нә, үгән келнч, угай?

— Келдг үг уга.

—Тиигхлә әмәрн шордҗанач.

— Яахв. Тана дурн.

Күүкиг хәрү тууһад авад йовҗ одв. Офицер тәмк татҗ авад, гер дотраһур йовдңнв. Күүкнә келсн үг чикнднь доңһдад бәәв. «Әәҗ өгдг бәәдл уга», — гиҗ эн дотран санв.

Хәрү сарадан орҗ ирсн Болха шугшад уульҗах Хаалһиг үзв.

— Яһвт, юн болв?

— Әмәрн шордх бәәдл һарад бәәвв, — гиҗ Хаалһ эгзңнв. — Мууха юмб, мел гем угаһар, хар гөрәр әмнәсн холҗна гидг. Кень иигәд эс болх үүл татад йовна гихв!

— Эс болх гисн? — гиҗ Цаһан өвгн сурв.

— Эс болх боллго яах билә. Тер немш салдсмуд алад манд ямаран олз орв! — гиҗ ууляд, нульмсан һарарн арчн бәәҗ Хаалһ келв.

— Олз бәәнә, — гиҗ Болха шүрүлкв. — Олз бәәнә.

Маниг мухла болхар бәәнә гиҗ эдн бичә санг. Хортна көл дорнь түүмр шатг!

Өвгд күүкн тал хәләлдәд одв.

— Нә, тегәд — гиҗ Хаалһ өөрк улсан хәләв. — Тедн хойр салдсар һарутсн, мана дөрвиг алчксн. Дәкәд маңһдур мадниг дүүҗләд чигн оркх. Тегәд тер манд

олзта болҗану?

— Хаалһ, Хаалһ, — гиҗ күүкн шуукрв. — Танла әдл улс ман дотр бәәһәд, мана мөрн хатрҗ өгл уга йовна. Тегәд, эдн дотр, хойр көлтә һалзу чонмуд дунд

амрч-җирһх саната билт? Яһсн генн ухамб!

— Өмн һарсн чикнәс, хөөт һарсн өвр гидг эн, — болҗ Сарң өвгн келв. — Эн күүкн бичкн болвчн медәтә чамд, Хаалһ, чик үг келҗәнә. Баһчуд өсәд ирнә гидг эн, — гиҗ байрлв.

— Юунд байрлҗахмт, авһ! — гиҗ Хаалһ хәәкрв. — Сүл, негхн сө манд үлдсн бәәнә. Ном умшад, килнцән хәрүлҗ автн.

— Нанд кесн килнц уга. Олна төлә әмән өгснд һундл уга. Нанд әәх юмн уга, — гиҗ Цаһан өвгн келв.

Немшнриг йирин манахс һарутулсн болхмн. Үкрән чигн булаҗ авсн. Дәәнә көл эн. Тер сән залусин ормд әмән тәвсндән би бас һундш угав.

Нанд әмнәсн хаһцхд һундлта, — гиҗ күүкн арһул келв. — Әрә хөр күрсн күмб. Зуг, орн-нутгин төлә, эврә-нутга улсин җирһлин төлә би чигн әмән әрвлш угав.

Сара дотрк улс ду һардган уурв. Өрин өмн эрг-дург гиһәд авцхав. Өрүн босад, немш салдсмуд Боолстин өмнк халцха деер бахнс буллдв. Дөрвн бахн дерәлдәд зогсв, бахн болһнд матьхр төмр цоката, түүнәснь деесн унҗв.

Боолстин ик өрәд староста, хурла багш, полицин ахлач һурвн хурсн бәәнә.

— Мууха юмб, догшн аңгиг наадлхмн биш билә, — гиҗ Җимбә-багш эклв.—Наадлад юн болв? Әмтнә цусн асхрҗана.

— Кесгнь ода деерән хумсан зуусн мис кевтә бәәнә, — гиҗ полицай эклв. — Хәләҗәлт, маңһдур эднтн маниг чигн әрвлхн уга. Тер учрар, чидл бәәсн деер, буру элктәһинь дорацулҗ авх кергтә.

— Та полицин ахлачт, та дорацултн, — гиҗ Алтма келв...

Анҗа староста тал хәләҗ оркад:

— Та, староста, үүлинь мел нан тал даалһх бәәдл һарад бәәдмт, эврән орлцшгоһар бәәхәр седҗәхмт, ямарамт?

— Та, полицайт, та немшин даалһвр күцәхмт.

— Би, та яахмт?!

— Әрлһтн цааран, эс болх цүүгәһән, — гиҗ хурла багш эвлв. Толһа деер аюл бууһа йовтл, эс болх үг келлднәт. Немш офицерәс сурад эн улсиг алдулҗ авдгин арһ хәәхмн. Эс гиҗ әмтн маниг иткхн уга, үргәд гүүҗ одх.

Иигәд эдниг тар-тур гилдҗ бәәтл, немш офицер өрәд орҗ ирв. Мендләд, терз тал одад, өөрк улсан терз тал өөрдхиг сурв. Теднь өөрнь ирәд зогсв.

— Үзҗәнт? Белн, — гиҗ офицер эклв. — үд күртл цаг бәәнә. Кергтә зәңг-зә авч ирхлә, бәрәнә әмтиг сулдхад тәвчкнәв.

— Яһсн муульв, дәрк! — гиҗ Җимбә багш намчлҗ мөргв. — Медәд авсн болхнь цугтынь келхм бәәҗ. Арһ уга, арһ уга.

— Арһ уга, арһ уга, гиҗ офицер уурлв. — Тадн тегәд үүнд ю кеҗ бәәх улсвт! Юуни төлә тегәд немш церг таниг иткәд, өргәд, асрад сууна гиҗ санҗанат?

Багшин зергәс, кесг әмтн хурлд ирҗ мөргнә. Теднлә та күр кеһәд, ю-бис күүндхлә, таниг иткдг, танд шүтдг улс әрүн седклән келҗ өгшгой? Та староста, гертән амр кевтәд, дурта хотан ууһад, баахн бертә наадад суухар седҗ нааран, маниг дахҗ ирлт? Та, полицин ахлач, хотдудар, йовад, әмтнә зеткринь һартнь юңгад эс бәрүлнәт? Мөр унчкад, автомат үүрчкәд довтлад бәәхәр седҗ бәәхмт! Тиигҗ болшго! Тадн цугтан манла негәр тавшх улст. Манд тусан эс күргсн күн, манд керго.

Залус хавталдад, бәәх бәәдлән медцхәв. Болвчн багш эркәрн әдс авад, офицерт зөрҗ келв:

— Герр офицер! Эврән санлт. Дегәд догшар авсн сән биш болвзго. Эн улстн, яһвчн, хөрн җилдән Хүүвин үлмәд бәәсн улс. Тер учрар эвләд хәләхм болвзго.

Дегәд һаньдглад бәәхлә, хордад, цөкрәд, хәрү хандҗ одвзго.

— Тегәд яахм гиҗ санҗанат?

— Эдниг тәвчкхмн. Кергтә болхла, дәкәд чигн бәрәд авхвидн. Әмтн сә санх, тогтнх.

— Та юн гиҗ санҗанат? — болҗ офицер старостас сурв.

— Би бас тиигҗ санҗанав. Эднитн невчк тогтнулснь сән болх. Эс гиҗ түүмр дәрвкәд чигн бәәхм.

— Та? — гиҗ офицер полицай тал хәләв.

— Би тәвхм биш гиҗ санҗанав, — гиҗ полицай аралдв. — Алхм-булхм, эднитн әәлһҗ авхмн. Эс гиҗ мана үг күн соңсдм биш.

— Соңсвт? — болҗ офицер өөрк улс тал хәләв. — Күн болһн эврә ухата. Таниг күндләд, тана келсн үг бас учртан авх зөвтәв.

Хәрү хандад, терзәр хәләһәд, дотран санв. Үксн-үрсн манд төр биш. Зуг эднә сурсиг күндлсн бәәдл һарһхла, хөөннь олзта чигн болхмн. Хәрү эргәд, өөрксән хәләҗ оркад:

— Тана селвг би соңсув, ухалсв, — иигҗ келәд һарад йовҗ одв.

Үдлә полицаймуд гермүдәр йовад, әмт көөһәд авч ирәд, Боолстин ик халцха деер, булсн бахнс эргүләд баглад оркв. Немш салдсмуд, полицаймуд, һаринь арднь күлчксн улсиг сараһас һарһад хошад кү көтләд, бахна дора авч ирҗ зогсав. Бахн болһна өөр иср (табуретк) тәвчксн бәәнә.

Әмтн шуугад одв;

— Алҗана, алҗана!

Салдсмуд, полицаймуд бахнмудыг төгәләд авад оркв. Түрүн бахна өөр Цаһан өвгн зогсчана, дарунь Болха күүкн, цань Сарң өвгн, аш сүүлднь Хаалһ — завхоз.

Боолстин герәс немш офицер, ардаснь дахлдад Алтма багш хойр һарч ирв. Полицин ахлач полицаймудын өмн дердәв.

Офицер үгән эклв:

— Деермч (бандит), партизан улс мана немш салдсмуд алчксн бәәнә. Тер партизан улсин нерн, бәәх һазрнь манд кергтә. Бүкл хонгтан (суткдан) күләвв, күн ирҗ зәңг келсн уга. Эн улс, — бахнмудын өөр зогсчасн улс тал заав, — гем уга чигн болхмн. Болсн бийнь иим олн улсас партизана зәңг медсн улс бас бәәх. Зуг тедн түүгән келҗ бәәхш. Элгн-саднднь, өрк-бүлднь, эврә бийстнь эн улсин әмн керго гихлә, манд чигн керго. Тер учрар эн улсиг бидн цааҗла харһулҗанавидн. Сүл сурвр. Үг келх күн бәәнү? Уга.

Офицер түрүн бахн тал одад докъя өгв. Нег салдс нег полицай хойр Цаһан өвгиг өргәд иср (табуретк) деер зогсав, күзүнднь деесн төөмдә өлгәд оркв.

Бахна өөр дердәһәд зогсчасн Тевкә тал офицер өөрдәд, үг келв. Тевкән чирәнь хүврәд, хусрң инәһәд бәәв. Өмәрән ишкәд, Тевкә келв:

— Офицерин зергәс, намаг иигҗ бичә зоватн. Хотна күүнә цус би асхҗ чадш угав.

— Чадшгов?! — гиҗ хәәкрәд, офицер пистулан һарһҗ авад, Тевкәг дор ормднь хаһад унһачкв.

Дарунь зогсчасн, полицин ахлачд келв:

— Цааҗл!

Салькна Анҗа үкс өөрдҗ ирәд, көләрн цокад, өвгнә зогсчасн иср (табуретк) өсргв. Өвгн утдан сунад, деесндән дүүҗлгдәд бәәв.

Дарунь Болха күүкиг хойр күн өргәд авхар седцхәв. Тедниг түлкҗ оркад, Болха эврән иср деер һарч зогсв.

— Үүрмүд, элгн-садн, — гиҗ Болха эклв. — Эднә цааҗлһнас би әәҗәхшив. Эднтн удан бәәшго улс. Удл уга манахс хәрү ирх. Күн болһн хоран күргтн, көл дорнь түүмр шатг!

Офицер ууртаһар, өөрнь зогсчасн салдст үг келв. Тернь дееснә төөмдә күүкнә күзүнд өмскхәр седв. Һаринь түлкчкәд, Болха дееснә төөмдә күзүндән өлгҗ авад, хәәкрв:

— Хүүвин йосн менд болтха! Хамтрлң менд...

Офицерәс уурлулсн салдс үкс цокад, иср өсргв.

Әмтн шуугад, уульлдад, нирглдв. Селгәнь ирҗ йовх Сарң өвгн хатурад, залу кевәр әмән өгхәр, һоорад зогсад оркв. Дарунь бәәсн Хаалһ һудыһад, шугшад ууляд бәәв. Болх аюл күләҗәсн улс генткн ормалдад одв. Өөр зогсчасн салдсин беләс утх һарһҗ авад, офицер бийнь одад, Сарң өвгнә күләһинь керчәд, хаяд оркв. Дарунь Хаалһин күлә бас керчәд, һаринь сулдхв. Юн болҗ йовхинь медл уга, бәрәнә хойр күн һаран үмгҗ зогслдв.

Тер хойр тал зааһад, офицер келв:

— Эн хойринь сулдхҗанав. Тиигҗ нанас тана староста хурлын багш хойр сурла. Тедниг күндләд, эн улсиг сулдхад тәвҗ бәәнәв. Йовтн, хәртн, — гиҗ офицер залусиг түлкв. «Үннв, худлв», — гиҗ залус менрлдәд, көл ормасн көндрҗ өгл уга бәәв.

— Хәртн, хәртн! — гиҗ офицер келв. Өөрхн бәәх улс гүүлдәд, залусиг һараснь көтләд. темтрүләд авад йовад одцхав. Әмтн тарлдв. Дүүҗләтә хойриг эргҗ полицай улс харул болв.