Найн һурвдгч бөлг

Энҗл хавр эрт ирсн. Хадлһн, идг зөвәр сән болҗана. Намра тәрсн тәрән шавшад урһад бәәв. Зуг хаврт тәрх тәрәнә зура күцсн уга. Трактор гих юмн уга, мөрн-көлгнчн бас хатяр. Ода көлгн гихнь цармуд болҗ һарв. Тер учрар хаврин тәрәнә көдлмш ик удан кегдв.

Тиигсн бийнь зураһан хамтрлң (колхоз) күцәҗ чадсн уга. Дәкәд деернь ард-ардас көдлмш һарв. Өвс хадх, хө кирһх. Бәәсн көлгән, арһта хамгинь хамтрлңгин заллт өвснә хадлһнд илгәв. Медәтә күүкд улс, баахн күүкд — хө кирһлһнд һарцхав.

Эднә көдлмш үзәд, тасгин (фермин) ахлач Хотла ик зовлңта бәәнә. Негнь — уданар кирһнә. Арвад—арвн тавад хөөнәс давулҗ арһта гиснь өдртән кирһхш. Тиигхлә кедү өдр кергтә болҗана? Бүкл сар. Дәкәд эрдм дасад уга болад, толһа, көл, гесн деернь дала ноос үлдәчкнә. Зәрмнь хәәчәр арсинь керчәд, алад хайчкна. Асхн болһн гишң хург кеҗ, кесн-күцәсинь цәәлһҗ, көдлмштән шунхиг ахлач сурна. Маңһдуртнь бас тер кевтән үлднә.

Арһ уга. Бән-бәәҗ көдлмшән дасх — гиҗ ахлач бас ухала бәәнә.

Дәәнә дун өөрдәд ирв. Ростов — хортна һарт. Түүнәс өмәрләд Армавир, Кавказск өртңгс көөҗ немш бомб хайҗ шатаҗ-тараҗ йовдгҗ. Ростовин ар бийд фашистнр Тең һол һатлад, барун амнднь ирҗ йовх зәңгтә.

Мал, күн гисн юмн деерәс немәд ирәд бәәнә. Эдн зогсл уга, цааран һарч, Хар һазр хәләҗ зулцхав.

Нутгас ирсн шиидврәс иштәһәр ниднә хамтрлңд ирҗ үвлзсн улан үкрмүдиг улм цааранднь, дора һазр орулҗ туулһтха гисн заквр ирв. Өмннь ирсн, бәәршәд бәәсн улсин зәрмнь бас дора һазр темцх уха зүүцхәв.

Асхн үдлә Баазрин хорад һурвн Мария орҗ ирв: Мария Дмитриевна, Мария Владимировна, Мария Сергеевна.

Һурвулн чигн Баазрт ик дөң-нөкд болсн улс. Бәәсн, көдлсн һазртан: багдт (бригадт), тасгт (фермд), бичкдүдин садикт кень болвчн ик сән цәәлһврин көдлмш кецхәв. Түн деерән әмтнд үзмҗ болҗ көдлмшән күцәцхәв.

Эн хамгинь санҗ оркад, Баазр уха туңһав: ода эдн яһад ирҗ йовдг болхв?

Мария Дмитриевна эклҗәнә:

— Парторг, тана хамтрлңчнр манд икәр дөң-нөкд болв. Тер учрар бидн әрүн седкл деерәс танд ханлт өргҗ бәәнәвидн.

— Болв, — гиҗ — Мария Владимировна үг утдхв. — Дәәнә үнр өөрдәд ирҗ йовх бәәдл һарчана. Деерәс шин ирсн улсиг, малта-гертәһинь зогсал уга цааранднь йовулҗ бәәнәт. Бидн бас теднлә хамцад йовад одхмн болвзго?

Баазр зөвәр уха туңһаҗаһад, хәрүцҗ бәәнә:

— Тана дурн. Күчәр би таниг бәрҗ чадш угав. Нанд тадн ик гидг дөң болҗ бәәләт. Болв, тана дурн. Мал туулцад йовх саната болхла, нам тадн дәкәд нег тусан күргн гиҗәнәт. Мал дала, күн баһ. Мал туух улс күрч өгл уга, зөвәр түрҗәнәвидн. Эврән сән дурар йовх саната болхла, йовцхатн. Буру гиҗ келҗ чадш угав.

Мария Сергеевна цәәлһҗәнә:

— Тусан күргҗ бәәнә гиҗ санхла, бидн тана зөвд багтҗ бәәнәвидн. Олна мал туулцад йовна гидг бас наадна төр биш.

— Зөвтә. Тиигәд, дәкәд нег тусан орн-нутгтан күргтн — гиҗ Баазр келв. — Хот-хол, тергн-көлгн белн болх. Зуг туусн малан аюлас авад һарч үзтн.

— Һархвидн, һархвидн. — гиҗ Мария Дмитриевна келв. Һурвн Мария парторгин өмн дегц зогсад, андһаран өгчәх болҗ медгдв...

Цаг зөвәр үүмәтә болад бәәв. Күүнә һарт көдлмш бәргдҗ өгч бәәхмн уга.

Түүрмд йовсн Тевкә генткн хәрҗ ирв. Цеврдәд һарсн цаасан ода әәмгин ахлач бәәх Эрднин Үлмҗд үзүләд, йосан һартан авад йовҗ одв.

Колан хотхр хотн талас бас зәңг ирҗәнә. Җимбә эмчин тал сө цагла әмтн ирлдәд бәәдгҗ. 1935-ч җил хурл тарсн цагла, Җимбә хар болсн болад хотнд ирәд бәәршәд бәәлә. Түүнә хөөннь дораһур әмт эмнәд, төр-шууган уга төвкнүн бәәх бәәдлтә болла. Ик номта, төвд гүн сурһульта эмч төрл-садн, әәмгин улст тусан халдаҗана гиһәд, Боолстин ахлачнр түүг төрт авч бәәсн уга.

Зуг эн «җирд» гисн зәңг соңсад, Баазр дораһур кү тәвҗ шинҗлүлв. Одсн күн келҗ ирҗ. Өмн һазрас әмтн ирдгҗ. Бийән эмнүлсн болад, хойр-һурв хонад чигн һардгҗ. Одахн нам Алтман бийнь ирәд йовҗ одсар әмтн келҗ.

Үүг наадна бишинь медәд, Баазр деегшән зәңглв. Дарунь милицин һазрас күн ирәд, эмчлә күр кех сана һарһв. Болв, эмч олдсн уга. Халун усн балһс орсар

өөрк улстан зәңг һарһҗ...

Сурһулин (школын) һардач (директор) бәәсн Бокта багшиг Элстүр дуудулҗ авад, Әәдрхнүр сурһульд илгәсн зәңгтә.

...Минь иим цагла мөртә хальмг дивизин дәәч йовдлын тускар соньнд һарч ирв. Хүүвин зәңгллһнә товчана (совинфомбюрон) зәңгллһәр болхла, хальмг дивизь өршәңгү уга хортна өмнәс орн-нутгин шивә болҗ Тең һол деер дәәллдҗ бәәдгҗ.

«Правда» соньнд хальмг дәәч баатр Делгә Эрднин тускар барлата. Хүүвин баатр көвүн дөрвн автомаши ПТР бууһарн хаһад шатаҗ. Товин сумнд харһад хойр көлнь, зүн һарнь тасрсн бийнь, цусан асхад үкҗәһәд, барун һарарн бууһан сумлад хәәкрҗ:

— Өөрдтн, кишванр! Хальмг цергч хәрү цухрдм биш!

Өөрдәд ирсн машиг төвлҗ хаһад, сүл сумарн түүг шатаҗ. Тиигҗ әмән әрвлл уга баатр кевәр Делгә Эрднь фашистнриг кесг һаруд унһаҗ.

Хальмг дивизин зәрм эскадрон һолын барун амнд ик зунь зүн амнд зөвәр ик һазр эзлҗ, хортнла ноолдҗ бәәнә.

Арвна Басңгин эскадрон хойр тасрҗ. Нег әңгинь толһач бийнь һардад, һолын барун амнд үлдәд, йот эзлҗ, тагт харсх болҗ. Наадк әңгнь Манҗ политрукин һарт зүн амнднь һарч.

Барун амнд йот эзлҗ үлдсн мана цергчнрүр немш церг һурвн өдр дәврҗ. Зуг манахс тедниг өмнәснь цокҗ, омгинь шантрулад, хәрү цухрулад бәәҗ. Дөрвдгч өдртнь һолын амн деер эрг эзлҗ кевтсн хальмг дивизин цергчнр деер бомб хаяд, көрстә һазр үлдәл уга сиичәд, дарунь танкс тәвәд, дәврҗ.

Хортыг өөрдхҗ йовад, манахс өмнәснь хаһад, кесг машид, танк шатаҗ. Һолын зүн амнд бәәсн мана товс бас халдад, немшин танкс, машидиг зогсаһад бәәҗ. Теднә өөгүр шурһад хортна йовһн церг ү-дә өгл уга орад ирҗ.

Мана цергчнр өмнәснь хаһад, гранат хаяд, йотын өмн кевтүлҗ. Минь эн цагла Арвна Басң команд өгч.

— Уралан! Намаг дахад! — түүг соңсад, көвүд босад, дәврәд орҗ. Гранат шивлдәд, һар бәрлдәд, бууһин җидәр сиичәд, шар хундгар цоклдад, орад одҗ. Немш салдсмуд тесч эс чадад, һарад зулҗ.

Көөһәд, өмн бәәсн ирмг давулҗ оркад, улан цергчнр эврәннь йотд (окопт) хәрү батрҗ. Эн дәәнд Бадла көвүн һурвн кү җидәр шааҗ алҗ. Дөрвдәд шаахар гүүҗ йовхла, хортн өмнәснь автоматар хаһад, чееҗинь буучад хайчкҗ.

Үд кецәсн цагла хортна танкс зо деер күриһәд һарад ирҗ. Ард бәәсн товс, өмн бәәсн церг дегц халдна.

Зәрм танкснь шатад зогсна, зәрминнь гүүдг цевнь тасрсн доран эргҗ күдлнә. Тер бийнь шатсн-хамхрсарн төрт авл уга, фашистнр хаһад, ниргәд аашна. Эндр эркн биш Тең деерк тагт авхар эдн седҗәнә. Тагтд бомб хаяд, хамхлад хайҗ чигн болхмн. Болв эдн бүтнднь авхар седҗәнә. Йотд бәәсн улан дәәчнр халдадл бәәнә.

Кесгнь үксн, кесгнь шавтсн, тонь баһрад ирнә. Наташа, күүкн эмч, шавтсинь чирәд, һолын амн деер бәәсн оңһцд күргәд, һурвад-дөрвәдәр суулһад, цааран йовулад бәәнә.

Арвна Басңгин эскадрона улст ПТР-ин сумнь чилсн, гранат чигн баһрсн бәәнә. Хортн шурһад орад аашна.

Толһачин барун бийд зогсад халдҗасн, Хоңһра Баатр хәәкрв:

— Толһач, би өмәрән дәврнәв.

Тиигҗ келәд, хойр һартан хойр гранат бәрсн, өмәрән мөлкәд һарч.

Танксин хоорнд хатрсн хортна цергиг улан дәәчнр хаһад, бас кесгиннь әмнд күрч йовна.

Баатр гүрвлдә кевтә һотьхлзад, хортнд үзгдл уга ик хар танкин өмн күрәд, босн зогсад гранатан шивв. Гранат машинә өрч дор хаһрад, цевинь таслв. Түүнәс һарч буухар седсн танкистнриг мана цергә көвүд хаһад, цугтынь гишң хорачкв. Зуг сүл нег әмд үлдснь хәрү мөлкәд һарч йовсн Баатриг үзәд, автоматарн хаҗ көлврүлв. Наташа күүкн ду һарл уга өмәрән һарч гүүв.

— Зогс, альдаран! — гиҗ көвүд хөрхәр седв.

Гүүсн кевтән гүүһәд, Наташа Хоңһра Баатрин өөр одҗ киисв. Дарунь көвүг чирҗ авад, хәрү йотурн һарв. Йотд чирәд авч ирәд, шавинь бооһад, белн бәәсн оңһц деер суулһад тәвв.

Әмд улснь баһрад ирв. Гранат, ПТР-ин сумн уга, орад аашх танкст һар күрч чадад, Басң толһач яалад-яхлад бәәв.

Йот дотр бәәсн җиңнүр авад, Басң хәәкрв:

— Негдгч! Негдгч! Һал өгтн, товин сумар. Манд гранат чигн үлдсн уга. Арһта болхла, гранат, танкин гранат илгәтн!

Негдгчнь — дивизин толһачин дарук полковник Хомутников. Эн хәрү өгчәнә:

— Үзә бәәнәв. Мана товс дегц хах, дөң болх.

Эрг деер һурвн танк һарад күрч ирв. Зүн бийд бәәсн йотсиг давталҗ йовна.

Басң өөрән бәәсн улст келв:

— Шавта кү бичә үлдәтн. Үкс гиһәд тагтар һатлхмн.

Салдсмуд бослдад, зәрмнь шавтаһан чирлдсн, хәрү цухрад, тагт темцәд һарв. Хортна түрүн танкс йотд ирҗ зогсад, көөҗ халдв. Кесгнь тагт деерәс унад, Тең һолд чивлдв. Теднә цусар һолын усн улав.

Немш цергә танкс һолын амнд ирдг болвчн тагтар һатлҗ бәәхмн уга. Тагт танк даашго гиҗ бәәх кевтә.

Зуг ардас дахад орҗ ирсн йовһн цергиг көөһәд тагтар һатлһҗана. Зүн амнднь бәәсн мана цергчнр хортна цергиг хадад хайҗана. Немш церг тагтас хәрү цухрад һарч одв.

Удсн ута, тагтын деед бийднь немшнр цергин десант һатлһҗана. Дөчәд күн суудг төмр оцһцс дүүрң салдсмуд һолын зүн амнд ирҗ буулдв. Дор ормасн тедн автоматарн халдлдад, өмәрән һарч гүүлдв.

Басң үлдл цергтәһән һол һатлҗ һарад, зергләд зогссн товмудын ард бәәсн эрг деер ирв.

Немш десант эрг давшад, гүүһәд һарад аашхиг үзәд, эдн зер-зевән агсад, кевтҗ халдв.

Генткн... Орад аашсн немшнрин цаад бийд бәәсн моддта һазр талас, чашкан өргҗ нарнд гилвкүлсн мөртә цергчнр һарад ирв. Эдниг үзн Басң таньв. Алтн зеерд аҗрһта күн — политрук Манҗ, үлдл уга арднь дахлдснь — взводын толһач Амр болв.

Мөртә церг хәврһәснь орҗ ирәд чавчв. Тиим дә үзәд уга немш салдсмуд бууһан хайлдад, хәрү һарч зулв. Мөртә цергчнр эдниг күцәд, чавчад, чавчад унһаһад йовв. Зәрм үлдснь үкс һолур гүүҗ ирәд, ик хар оңһцдан сууҗ авад, һарлдв.

Мөртә улс хортыг уснур көөҗ орулчкад, күлгиннь ам татч, хатрулв.

Нарн сууһад ирв. Манҗ көвүдән дахулад ард бәәсн моддта һазр хәләһәд һарв. Арвна Басң әмд үлдсн цөөкн цергтәһән ардаснь дахлдв...

Эн тускиг одахн ирсн бичгтән Яшкин Наташа бичҗ.

Бас нег асхн үдлә дөрвн-тавн цергә көвүд әәмгт ирҗ. Тедн дотр таньдгас Амр Салькна Анҗа хойр болҗ һарв. Наадкснь хәрин улс.

Хальмг дивизин тускар эдн цәәлһв. Тең деер зөргтә кевәр ноолдад, хортыг кесг хонгт бәрәд, өмәрән ишкүлл уга бәәҗ. Түүнә хөөннь һарунь дегәд ик болад, дәәнә командовань дивизиг хооран һарһҗ. Хальмг дивизь Хомутников полковник һардврта йовдгҗ. Ода деерән Арзһр алднд бәәх болҗ һарчана. Цааранднь Харбаһулд күрч амрх зөвтәҗ.

Толһачасн сурад һарч ирсәр эдн келв. Амр өөрән хойр күүтә гертән негл хонад хәрү цергән темцәд йовҗ одҗ. Амр, Манҗ, Наташа, Манҗин Хар эднәс мендин бичг авч ирҗ. Хоңһра Баатр шавтад цергин эмнүлңд орсн. Бадла көвүн хорсн. Манҗ Улан Туг орденәр ачлгдҗ. Наташа — «За отвагу» медаляр.

Салькна Анҗа гертән һурв хонҗ оркхла, селәнә хүүвин ахлач Үлмҗ үүг дуудулҗ авад, сурна:

— Яһсн дала болзг чамд өгсмб?

— Дәәнд орад, цусан асхсн күүнд өгнә, — болҗ Анҗа инәмсклв. Акад юмн, инәсн цагтнь үүнә нүднд усн гүүһәд одна.

— Чи, Анҗа, бичә альвл. Энчн дәәнә цаг. Түүг медх кергтә. Цергә улсин йосн догшн, эврән сәәнәр меднәч.

— А, нанд бичә зовтн. Маңһдур йовҗанав. Цергән альд йовхинь меднәв, дарунь күцәд авчкхв.

Үлмҗ Анҗан келсиг иткәд, цергән күцәд одх гиҗ санв. Болв, әмтнә зәңгәр болхла, Анҗа өөрк күүтәһән Колан хотхр хотнд әрк-чигәнд авгдҗах зәңг ирв.