Найн негдгч бөлг

Асхн. Ора. Баазр гертән, диван деер сууһад шин ирсн соньн (газет) умшчана.

— Эрсән бәрг, кишванр! — гиһәд генткн хәәкрв.

Тарһа ца өрәһәс һарч ирәд:

— Яһвч? Бийләрн күүндәд бәәх, гем чамд ирҗ бәәвзго?

— Гергн, нааран су. Соңслч, ю бичҗ бәәхинь.

Тарһа одад өөрнь суув.

— Кишго хортыг манахс Москван өөрәс көөһәд холд һарһҗ.

Баазрин байр — хүүвин улсин күн болһна байр. Намра фашистнр нег бийд хамх цокад, орад күрч ирх бәәдл һарһв. Түүнд күн болһн икәр зовҗасн.

Болв, Улан Церг чидлән ода үзүлҗ йовна. Немш церг Ростов балһсиг авчкла. Удл уга Улан Церг дәврәд, Ростов балһс хәрү сулдхад, Гитлерин цергиг хәрү көөснь тер.

Мана Москва балһснд бас хортн өөрдәд күрч ирлә.

Зәрм һазрас немш инрлмүд Москваг дурнавар хәләһәд үздг бәәҗ. Гитлер Москва балһс авчксн болҗ байрта бәәсн бәәҗ.

Зуг... Зуг түүнә сансн санан күцсн уга. Москва эргҗ тулг болсн цергиг инрл Жуков һардла. Ода Жуковин церг хортна хоңшарар цокҗ шантлад, күзүһинь мошкад, толһаһинь хәрү хандулад тәвҗ.

Москван эргнд бәәсн немш инрлмүд цергән, тов-танкан хайчкад, әмән авч һархнь зу болҗ. Москва эргнәс Улан Церг хортыг көөһәд, хойр зун тәвн, һурвн зун дуунад холҗулҗ.

Тиигәд мана эңкр орн-нутгин хотл Москва нег әәмшгәс һарч. Соньнд бичгдсн зәңгиг умшч оркад, Баазр босад, хойр һаран үмгәд, чирәднь нарн тогтсн, байрта йовдңнв.

Ик байрт чееҗ тәвгдсн, Баазр орндан орад, дарунь духуцад унтҗ одв. Өр цәәтл негчн серсн уга. Талваһад цогц сәәнәр амрв.

Дарунь Мөңктин Эрвңгәс бичг ирҗ. Түүг Баазрт Мөңкт авч ирҗ умшулв. Эрвң Москван эргнд болсн дәәнд орҗ. Немшиг күүчәд-көөһәд һарһсиг эврән нүдәрн үзәд, һарарн бәрҗ.

Арһнь тасрад, хортн авч ирсн техникән цугтынь хайчкад, бийәр зулҗ.

— Танк, тов, — гисн юмн гиҗ Эрвң бичҗ. — шора, шорһлҗн. Нег-негән дерлдәд кевтнә. Автомат, пулемет, бу нань чигн зер-зев һазр дүүрң. Немшиг хәрү хандулад авчквидн. Ода цол өгл уга, цааранднь көөҗ, эврә сетрә һазран цеврлх — мана эркн төр.

Цааранднь дәәч мана чидл немҗәхин тускар бичҗәнә:

— Церг гисн юмн һазр дүүрң. Цаһан девлтә, дулан баальнгта, чиктә махлата, делм ээмтә, далдасн чееҗтә өндр-өндр шар залус — цергчнр альд болв чигн үзгднә.

Эн — хол Сиврин һазрас ирсн дивизьмүд. Ик зунь автоматта. Улан Цергин чидл өдр болһн улм-улм немҗ батрҗана.

Көвүнә бичг умшч оркад, Баазр ик гидгәр дүүврдв. Хойр үр таарад күүндв. Мөңкт малын төр цәәлһҗ өгв.

— Үлмҗ ик зовлңта бәәнә, — гиҗ эн эклв. — Өнчн унһднь үкә бәәҗ чилҗ йовдгҗ. Мана Дүүцә нам гер талан хәрҗ ирдгән уурв. Тасгтан (фермдән) хонад — бәәһәд бәәнә

— Түрх бәәдл һарч бәәнәвидн, — гиҗ Баазр келв.

— Түрх бәәдл биш, йосар түрҗәнәвидн. Тер деерәс туугдҗ ирсн улан үкрмүдтн үснь эләд болвчн, бийснь күчр беерг бәәҗ. Мана хайҗ өгдгнь — өвсн сүрл хойр, терньчн тату. Хот тату, хаац уга болад, улан үкрмүд бас үклдҗәнә.

— Нә, хөөнчн ямаран?

— Ода деерән гем уга. Идгәр гишң бәәнәвидн. Зуг үкр мөрн хойр әәмшгтә болҗана.

— Тегәд яахмб гиҗәнәч?

— Мана үкр мал — теегт дассн мал. Тедниг хашаһаснь һарһад, бас дотрнь бәрәд, улан үкрмүд сарад орулхмн.

— Чини келсн орта. Ода деерән үсн-тосн гиҗ болшго, үвләс толһаһинь авад һарснь болх.

— Дәкәд мана малчнртн бас тана-мана гиһәд йилһәд бәәх болҗ нанд медгдв. Цугтан мана, зуг үвләс торһад авад һархин арһ хәәхмн.

— Унһдыг хамтрлңчнрин өрк-бүл болһнд хошад-неҗәдәр тараһад өгх кергтә. Хавр күртл асрад, торһҗ үзг. Үлмҗд келич, ууляд суухар унһдыннь сә хәг.

Иигҗ күүндәд, Мөңкт һарад йовҗ одв. Дарунь Маңһд ахлач орҗ ирв.

— Парторг, теңгр цокҗ йовна.

— Юн болв?

— Сөөнә арвн улан үкр үкәд хонҗ. Унһдас бас һару һарчана.

— Тегәд, яһий гиҗәнәч?

— Хотынь ястха, сара-хаац хәәҗ хорһдултха гивв. Дегәд беерг мал бәәҗ, мана киит дааҗ бәәхш. Элвг хот идҗ дассн мал, мана салм амндан авч өгл уга бәәнә.

— Мөңкт бас эн төрәрчн орҗ ирлә. Тер малнь мана, эн малнь күүнә гиһәд йилһәд бәәдгән уурх кергтә.

Эврә үкр киитн-өөтнд дассн, сүрлән идәд һаза бәәвчн тесх. Улан үкрмүдинь сара-хаацд орулҗ, өвслх кергтә.

Салм биш, өвс идх. Ода энчн, хәәмнь, цагнь тиим болҗана. Толһа менд авад һархин сә хәәхмн.

— Би бас тиигҗ санҗ йовлав.

— Тиигхлә, сән, йовад күцә. Үвл хату-мөтү. Цасн ик, киитн догшн. Малын хот хатяр. Болв, урудад, толһаһан гееһәд бәәхм биш. Зовлң элдү, болв, залу күн зовлңд даагдх зөв уга.

Баазр ахлач тал хәләҗ оркад:

— Улан Цергәс бидн үлгүр авх кергтәвидн. Медҗәнч? Үлгүр. Эн зун, намр күртл немш церг нүрәд орҗ ирвш. Ростовд, Москвад күрв. Ода яһв? Фашистнриг Москва эргнәс манахс көөһәд, ик холд һарһсн бәәнә.

Мөңктин Эрвң Москван эргнд болсн дәәнд орҗ. Хол Сиврин һазрас делм ээмтә, далдһр чееҗтә хо-шар залусас бүрдсн дивизьмүд ард-ардасн ирлдәд бәәнә гиҗ бичҗ. Медҗәнч, мана чидл немгдәд, Улан Цергин хавнь өөдлнә гидг тер.

Дала һазран, олн балһсд-селәдән булагдҗ орквидн гиһәд, Улан Церг урудад, ууляд суусн болхла юн болх билә? Зовлң кедү ик болвчн, бийән бәрхмн, зүркән дархмн. Зовлңд даагдхмн биш. Тиигхлә мана мөрн бас гүүх зөвтә.

Авһин келсн үг соңсад, чееҗдән орулҗ авад, өмнән тәвсн төрән күцәх санаһар, ахлач көвүн босад, һарч одв.

Одахн Манҗас бичг ирв. Көвүдтәһән күрх һазртан күрч. Ик Буурла көвүдтә нииләд, нег взвод бүрдәҗ. Манҗ бийнь эскадрона политрук болҗ.

Баазра Цаһаниг комсомолын обком дуудулад авч одҗ.

Әәмгт одахн Дорҗин Йисн ирәд йовҗ одв. Өмн цагт улуст комсомолын сегләтр йовсн көвүн. Шартуд сурһуль сурад, йосч (юрист) болад, ода нутгин бәәцәгч (прокурор) болсн бәәнә.

Тасгс, хотдуд төгәләд, шинҗләд һарад одҗ. Улан үкрмүд бәәсн һазрт, хаша дотр үксн хойр үкр, зурһан-долан өргүлҗәх үкр үзҗ.

Мөрнә тасгт (фермд) ирәд эццн-турңха унһд хәләһәд, Йисн икәр адучнрт уурлҗ. Тиигәд хойр-һурв хонад хәрәд йовҗ одҗ.

Җиңнсн җиңнүр Баазр авч чиңнв. Нутгас келҗәх болҗ һарв. Нөкәдүр арвн часла парторг хамтрлңгин (колхозин) ахлач хойриг намин (партин) нутга зөвллин (комитетин) товчанд (бюрод) дуудулҗ бәәх болҗ һарв.

Үдин хөөн Баазр Маңһдиг дуудулҗ авад төр цәәлһв.

— Чини илдкл (доклад) соңсх, — гиҗ Баазр келв. — Сәәнәр белдҗ ав. Һарум бидн зөвәр болҗ одв. Болв, бидн чидлән нөөсний? Түүг кел, тенд, улусин зөвллд (улускомд) сәәнәр медүл.

Әәмгин ахлачнр цагтан ирв. Намин (партин) нутга зөвллин һаза «Улан малч» хүүвин ахун һардач (директор) харһв. Сергеев ода Элстд Хальмг хүүвин ахуһин ниицә (калмсовхозтрест) толһалҗ бәәнә. Түүнә ормд хүүвин ахун һардач (директор) болҗ ода Босхан Бадм көдлҗәнә. Өөр бәәх күүнәс соньн зәңг авхар, Баазр Бадмиг зогсаһад сурв:

— Одак улан үкр танахнд ямаран болҗана?

— Күчр беерг мал бәәҗ, үкәд чилҗәнә.

— А, манад бас тиим.

Дарунь негдгч сегләтрин хорад (кабинетд) цугтан орҗ ирцхәв.

Саңһҗин Пүрвә хурган экләд, келҗәнә:

— Түрүн төр Манҗихнә әәмгин «Улан Манц» хамтрлңгин ахлачин илдкл. Цаадк төрмүднь цааснд бичәтә, товчана гешүн болһна цааснд. Үлү-дуту юмн бәәнү?

Уга болҗ һарчана.

— Тиигхлә, хурган эклий. Кентн үг келхмт? Хамтрлңгин ахлач? Келтн, соңсчанавидн.

Дүүдән Маңһд босад, чилм хар үсән барун һарарн илҗ оркад, үгән эклв:

— Эн хавр гем уга, сән билә. Хадлһн альд болвчн урһв. Шаһа нааддг халтр һазр деер күүнә өвдгцә зурмн сүл, оңһг урһв. Тер хадлһ үрәл уга авхар седәд, бидн цуг әмтән, көлгән түүнд оруллавидн, зуг... дән эклв.

— Кенд кергтә үг келҗәхмб? Өдгә цага бәәдл келг, — гиҗ Дорҗин Йисн догдлв.

— Дән эклсн учрар, — гиҗ цааранднь Маңһд келв — Арһтань цергт мордв, мөрн-тергән цергт өгвидн.

Тер учрар малын хот белдлһнә зура күцәҗ чадсн угавидн.

Дигтә тер цагла тәрә хурах керг учрв. Тәрәнд оньган өгхлә, өвснә хадлһн ард үлдв. Тиим болад, малын хот хатяр болҗ бәәхнь эн. Дәкәд танд цәәлһх төр бәәнә. Мана үснә тасгд зун тәвн үкр бәәнә. Деерәс туугдҗ ирсн дөрвн зун үстә улан үкр манд өглә. Мана малла әдл биш, күчр күүрг беерг мал бәәҗ.

Дәкәд ахлач нул уга өнчн унһд һарутҗахиг бас келв.

— Унһдин экнрнь зуна-намра авч эс одлу? — гиҗ Йисн орлцв. — Өнчрсн унһдудт ямаран дөң-нөкд болвт?

Маңһд зөвәр уха туңһаҗаһад, хәрү- өгв:

Эврә үкрмүдән сараһаснь көөҗ һарһад. улан үкрмүд орулвидн. Өнчрсн унһдиг салһҗ авад, сән өвс, теермдсн ичмәһәр хотлвидн.

— Тиим сәәнәр хәләҗ-харҗ бәәсн болхла, тегәд тер мал яһад һарутҗ бәәхмб? — гиҗ бәәцәгч (прокурор) сурвр өгв.

— Арһ чидлән нөөсн угавидн, — гиҗ ахлач келәд, суув.

— Парторг, та, эн төрәр ю келхәр седләт? — гиҗ сегләтр Баазриг босхв.

— Немҗ келх үг уга, — гиҗ Баазр эклв. — Мана ахлач цугтынь келчкв. Дән-даҗг эн. Арһтань цугтан цергт мордҗ одв. Күүкд улс, сурһулин баһчуд, көгшн-

зем. Өмнкәр болхла өвснә хадлһн му болв. Деерәс ирсн малтаһан, хамтрлңгин мал хойр дамар өсв. Тиигхлә, һару һарл уга бәәш уга. Зуг, тадн медтн. Бидн, әәмгин толһач улс, ухан-седклән әрвлл уга, эврә төртән шунҗ көдлвидн. Миниһәр болхла, манд гем уга болх зөвтә.

Дарунь товчана гешүн улс үг авч босцхав. Улусин күцәгч зөвллин ахлач Аздан Санҗ шүрүтәһәр авв. Болв, сүл талнь Манҗихнә әәмгин толһачнриг харсх бәәдл һарв.

— Цагнь тиим, — гиҗ эн келв. — Деерәс дала үлү мал ирсн, унһд өнчрәд үлдсн. Яахв, дәәнә көл эн. Миниһәр болхла, әәмгин ахлачнр чидлән нөл уга, ухан-седклән төртән тәвҗ көдлҗәнә гих кергтә.

Дорҗин Йисн дотрнь түүмр шатсн әдл өсрҗ босад, үгән эклв:

— Чидлән әрвлл уга көдлсн улс! Тәвн үкр үксн, һучн унһн һарутсн. Кен түүг даахмб? Седклән көдлмштән өгсн болхла, тедү мал яһад һарутҗ одв? Ухан-седкл уга учр! «Мана мал», «күүнә мал» гиһәд, хамтрлңд кесг тольклдан һарч. Тегәд улан үкр кенә болҗана? Мана, Хүүвин орна. Ирсн цагаснь авн тер малд оньган өгсн болхла, эдү мет аюл болхн уга билә. Хамтрлңгин (колхозин) ахлач

Дүүдән Маңһд эн үүмәтә цагла эдшлин (экономическ) хортан күргҗәнә гиҗ келх кергтә. Иим күн намин (партин) гешүн болҗ хамтрлңгин (колхозин) ахлач болҗ чадш уга. Кесн геминь һартнь бәрүләд, зарһд өгхмн.

Сүүрт (заседаньд) бәәсн улс ормалдад одцхав. Баазр Маңһд хойр бас зөвәр хүүхлзәд бәәцхәв.

Бас товчана гешүн улс босч үг келцхәв. Мал һарутсн эднә хәләц тату болсна учр гиҗ эдн темдглцхәв.

Аш сүүлднь намин (партин) товчан (бюро) Дүүдән Маңһдиг көдлмшәснь буулһад, намин гешүнәс һарһв. Әәмгин парторг Баазрт догшн шоодвр өгәд, ормднь үлдәв.

Сүүрин (заседаня) хөөн Баазр негдгч сегләтр тал ирв. Баазр келҗәнә:

— Эндрк шиидвр дегәд күнд болҗ одв. Маңһдт му ухан уга, чидлән әрвлҗ бәәсн уга. Аюл, дән — учр түүнд.

— Ода яһнач, гиҗ — сегләтр хәрү өгв. — Дән-даҗг медгдҗәнә. Болвч, бәәсн малан үкүләд, зутаһад хайчкхла, маниг кен күн сән гиҗ келх? Би бас медә бәәнәв.

Дүүдән Маңһдт кел. Кесг дәкҗ цергт мордхар өгсн эрлһнь бәәнә. Цергт мордг. Дәәнә зөвллд би келчкнәв.

— Нә, тернь — тер. Товчан (бюро) шиидсн хөөн өңгәвр уга.

Хамтрлңгин ахлачд кенән тәвхв?

— Ухалтн. Эврә кү тәвтн. Өмнклә әдл, энд тендәс танд өгдг күн уга.

— Болх күн бәәнә, — гиҗ Баазр келв. — Мөңкт чадх. Хамтрлң бүрдснәс нааран хөөнә тасг (ферм) толһала. «Күндллһнә Темдг» орденәр ачлгдсн күн.

— Тәвтн. Талдан кениг хәәнәт!

Иигәд, Манҗихнә хамтрлңгин ахлачд Мухлан Мөңктиг орулх болҗ хоюрн шиидв.

Хәрәд, гертән өөрдҗ йовад, ду тасрсн ахлач Маңһдиг тохаһарн түлкәд, Баазр келв:

— Чини гем уга. Түүг би сәәнәр меднәв. Намин (партин) нутга сегләтр бас медҗәнә. Мал һарута, арһ уга, ахлач геминь даах зөвтә. Өмнк цергт йовхар седҗәсн седкл-ухан ода күртл бәәхлә, йов. Бидн чамд саалтг болхн угавидн.

Гертән ирәд, һурв хонад, Дүүдән Маңһд цоохр уутан авад, йовдсн көлгн деер сууһад нутгин дәәнә зөвллд ирв. Военком, ах лейтенант, үүнә келсиг соңсч оркад, келв:

— Тана хөв. Үдин хөөн дәәнә зегст (училищд) команд йовулҗ бәәнәв. Йовх улсин негнь гемтҗ одҗ. Түүнә ормд таниг йовулнав.

— Ханҗанав! — гиҗ келәд, Маңһд дәәнәһәр дердәҗ зогсв.