Доладгч бөлг

Зуна сүл, намрин шин цаг. Нарн өмнк кевтән шатаһа, болв асхнднь, тер дотр сөөднь зекүрәд ирнә.

Чолутын экнд бәәсн Алтман хотнд кесг хонгт икл белдвр болҗана. Салан ар амнд хотнас зөвәр тедүкн зурһан цаһан гер бәргдсн бәәнә. Гер болһна Һаза зуух малтад, харм хәәс углад оркҗ.

Алтма, мергр өндр хар залу, кесг ялчнран дахулад, эврән һардҗ көдлгҗәнә. Унтх-амрхинь, уух-идхинь бел кеһәд оркҗ. Сүл асхн эзн-залу кесгтән унтҗ чадл уга, маңһдур цуглрх улсин тускар ухалад кевтв.

«Наадна төр биш, — гиҗ эн дотран санҗана, — әәмгин күчтә байн Көкә ирх, хурла багш Зодв, нутгин зәәсң Һәрә нань чигн сәәчүд хурх. Дәрк, нойрхг улс, нүднә эргцәр бәәх керг. Нерән һутаҗ болшго, нертә өмскүл күцәх. Дәкәд ямаран ааль һарһхинь кень яһҗ медхв?»

Иим кесг ухан орад, унтулл-кевтүлл уга бәәв.

Өрүнднь ик өрлә босад, ишкә өргәс эргәд шинҗлнә.

Гер болһна өмнк зуухас утан бүргнә. Герин өөрк зелд тавн-зурһан унһн уята. Герин өөр гедргәнднь шалдалһҗ унһаһад, өргинь буулад, улан хоолынь таслад, алҗах иргсин баран үзгднә. Ики хол, теегт мөртә улс күриҗ үзгднә. Эн — харул харҗах улс. Бара үзснь дара-дарандан докъя өгәд, хотнд түргәр күргх керг — теднә күцл.

Көгсәд, хоолд хот орҗ өгл уга бәәнә.

Өрүн үдәс авн мөртә улс цааран-нааран довтлдв.

«Аашна, аашна» гисн зәңг хотнд күрч әмт догдлулв.

Дорд үзгәс нәрхн улан тоосн төөнгрв. Алтма түүг үзҗ оркад, алдл уга таньв. Көкә байна кеерин көләс һарсн тоосн болх бәәдлтә. Удл уга зо деер мөртә улс архаһад һарад ирв. Күрисн залусин өмн, зөвәр тасрад одсн, Көкә байн кеерин хурдн сайгар ирҗ йовна.

Өмнәснь әмт тәвәд, буух өргәһинь заалһад, ундынь кеҗ өгәд, учринь дәкәд сурх болв.

Дахлдад гишң өмн үзгт тоосн бүргв. Зодв багшин тачанкин тооснь дегәд сәәхн медгдв. Арвн дууна өмн тосур тәвсн һурвн зеердиг селҗ татсн, ард бийднь арв һар мөртә күн дахҗ шаргсн, хурла багшин зергәс, зеердин шүрүн гүүдләр, хот эргәд орад ирв.

Алтма эврән түдһлзн гүүһәд, бүркәтә тергнә үүд татад, багшас әдс авад, сүүһәснь өргәд, чиндһн цаһан герт орулад авад ирв. Мөртә улс ирлдәд, мөргҗ-сөгдлдәд, багшин унд хәрүлхәр бортхта әркәс эклҗ кецхәв.

Мөңгн цөгцд кесн идәг зүн һартан бәрҗ бәәһәд, багш эклҗәнә:

— О, хәәрхн. Уусн күүнә унд хәрүлҗ, аршан болҗ, аньр уга шиңгтхә.

Ундан ууһад, махан зооглад, багш невчк амрх деерән һарв. Алмта арһул цемцәҗ һарад хәрҗ ирәд, әмт тосҗ авчасн Төөлт, залуд чирмәд, докъя өгв.

Төөлт эзнә хәләц медәд, толһаһан гекәд, шурд һарад одв. Ар захд бәәсн бор герт орад, баахн шар бер дахулад, багш зогсн өргә тал өөрдҗ ирцхәв.

Багш аньгдҗасн нүдән секәд, уурлх бәәдл һарһв. Төөлт мөргҗ сөгдәд, келҗ бәәнә:

— Тавгитн мааҗх гиһәд, танд эн бер авч ирүв.

Багш соньмсад, берүр хәләҗ оркад, байрлад:

— Өөрдәд су нааран, өвдгәс эклҗ мааҗ. Нәәрч юмн, көөрк, намаһан күләһәд йовсмб...

Төөлт үкс босад һарна, даххар седсн бериг хәрү түлкәд, үүдән ардан хааһад, тедүкн зогсҗасн харулчиг дуудҗ авад:

— Багшин өргәһүр бичә кү өөрдх.

Цааран һарч йовад, багшин таалвр соңсна: «Бичә ичәд-эмәһәд бә, бийдчн зовлң болхн уга. Намаһан күләһәд йовсмб!»

Тенд-эндәс әмтн көлврлдәд ирәд бәәнә. Темәтә, мөртә, тергтәньчн, тайган түшсн йовһнч йовна. Цугтынь гер-гермүдүр орулад, ундынь өгәд һарһад бәәцхәнә.

Һәрә зәәсң ик ора ирҗ йовхнь соңсгдна. Тосврин улс довтллдад, зәңг өглднә. Алтма ахта арв һар мөртә улс өмнәснь тосҗ һарад, хар толһа деер тосвр кеһәд, болсн мах, бортхта әрк тәвлдәд, зәәсңгиг амрхиг сурлдна.

Дәәнә хувцта, маштг тарһн шар залу — Манцин кецә зәәсң Баавин Һәрә. Толһа деер делгсн цаһан ширдг деер зәмлҗ сууһад, чиндһн цаһан альчур хавтхасн һарһҗ авад, шихисн улан күзүһән арчад, бүргр хар нүдәрн деегүр хәләһәд, өөрк улсан үзҗәх эс үзҗәхән далаһар медүлл уга, келсн үгнь алтн-мөңгн мет, әрвлҗәхәр әрә ду һарад, киитн әрк зооглҗ, ундан хәрүләд, амрад сууна.

Белдсн өргәдән Һәрә асхн бүрүллә орҗ ирнә. Хотнд нәр гисн юмн ниргәд бәәнә. Хотна захд, хойр-һурвн һазрт домбрин ә соңсгдна, дууллдан, уульлдан сөөһин төвкнү эвднә.

Зуг ик герт хурсн сәәчүд, нәр-нааднд оньган өгч бәәхш. Эдн эврә дотр чи иртә төр хаһлхар цуглрсн улс. Маңһдурк төр — олна, оларн хурҗ күүндх. Эндр асхн — эврә болдгарн хурад, хүүвләд авчкхар седҗ бәәцхәнә.

Залус ах-захарн сууцхана. Бурхн-шаҗна элч — Зодв багш зүн күрә эзлҗ сууна. Өдрә уусн әркнь сән һарад уга, бахан хаңһасн — болвсрсн чирәтә, хойр бичкн нүднь, хавдрта чирә дотрас әрә «улн-улң» гиҗ үзгднә.

Барун талнь, зергләд нутгин зәәсң сууна. Чирәнь чисм уласн, бас зөвәр сән тавта. Дарунь Көкә Алтма хойр зәәһән олад сууҗ. Эрнцн, Дорҗ ахтань үүдн тал цемцәлднә. Эдләд төртнь орлцдг арһ уга, сөөвң болҗ гүүнә.

Ик гер эргәд хойр-һурвн хазг йовад бәәнә. Хойрнь деерәс ирсн, наадкнь бәәрн хазг — Хар.

Эн-тер болад, эс болх үг күүндәд сууцхана. Зөвәр сууҗ оркад, Һәрә зәәсң һаран өргәд, зәрлг болҗана,

— Отгин арһта хамгнь хурсн саам — эн. Олна төр хаһлхар ирсн. Тернь — тер, маңһдур өдрә төр. Ода болхла сәәчүд болдгарн эврә дотран төрән күүндәд авчкх кергтә.

— Келтн, зәәсң, — гиҗ Көкә тендәс өргв, — чи иртә зәрлг соңсҗ, чикнә хуҗр һарһий.

— Нәр-наадна төр биш, — гиҗ Һәрә гедәв, — чикнә хуҗрч биш, чини толһад, Көкә, орад уга зәңг.

— Ой, ой, орта болна, тана зергәс, — болҗ герин эзн Алтма, гелңд унд кеҗ өгәд келв.

— Үг бичә салһад бәәтн, ухаһан цааранднь илдкг, — болҗ багш бүргв.

Зәәсң зәмлҗ суусн бүүрәсн көндрәд, нисәд һарн гиҗәх һәрд шовуна бәәдл һарад, цуг бийнь хүмгдәд, агчад бәәсн ухаһан һарһв.

Таңһчин сәәчүд одахн цуглрад хург кеҗ. Цаһан хан Деедин шар улсла дә босхҗ, бәәр бәрлдҗәх. Диилх, дала диилвр уга болҗ һарчадгҗ. Эзн цаһан хан хальмг улсиг харсврт бостха гиҗ, мал-мөңгәр дөң-нөкд болхиг зарлҗ.

«Эврә улс дотран», — гиһәд нутгин зәәсң, хургт хурсн улст болсн йовдл нул уга, цугтнь цәәлһҗ өгв. Зәңг соңсад, цуһар «даб» гилдәд одсмн уга. Хоор-хоорндан бухлдад, хәврһ-ташаһан хазлдад бәәцхәҗ.

Дәәвд нойн «дөң болхм» — болад залаһан таслад бәәҗ. Түмнә нойн темән терг өгх болҗ. Эмгн нойн эмнг адуһан туулһнав гиҗ паарслҗ. Әәдрхнә гувр алван тәвҗ, арһ таслҗ. Бухдг-бәәгдг болвч, цаһан хаана элчәс давдгнь уга болад, отг-нутг болһн цергт одх залус цуглулх, мөр-мөңгнә алв тәвх болҗ шиидцхәҗ.

Иим зәрлг соңсҗ оркад, әәмгин баячуд эмкәһән зуусн мис боллдҗ сууцхав. Ичр хату болад, Көкә эклҗ келнә:

— Мөңг-теңгәр дөң болх — учрта. Цаһан хан зәрлг болсн болхла, арһ уга. Зуг нег төр нанд медгдҗ бәәхш.

Өнр-өргн Әрәсәд әмтн эс күртсн болхмб? Эврә хотна көвүд хол һазрт, дәәнә көлд йовулна гидг ик генәртә юмн.

— Көкә чикәр келчкв, — болҗ Эрнцн тендәснь дөңнв, — адуч-үкрч улсан мордулчкад, арднь кен мал хәрүлхм болхв? Түүгинь таңһчин сәәчүд юңгад эс ухалдв?

— Һанцхн манд ирҗ йовх аюл биш, Һазр делкә цуг догдлҗах цаг, — болҗ Алтма эклв. — Ода эс өгсн дөңгән, тегәд кезәнь өгх улсвт?

— Алтма — алтн үг келчкв, — болҗ Һәрә дөңнв. — Келкә келтә шармудла дәәллдәд, Әрәсә цусан барҗана. Эн цагт дөң-нөкд эс болсн күүг, күн биш гиҗ санх кергтә.

— Тертн үнн. Дөң-нөкд болхл юмн, — болҗ Дорҗ күүрт орлцв, — эргүләд сәәнәр хәләхлә, айстан хотн дотр һолвр-һолвр» гиһәд йовдг залус чигн бәәх. Тиимсәснь, ял уга болдгаснь йовулҗ олхмн.

— Чик, чик — болҗ Көкә өндлзв, — бүүрд хань болшго, буданд хатьг болшго кедү әмтн бәәнә, теднәс йовулхмн.

Ода күртл эркән эргүлҗ, үрглҗ суусн Зодв багш, эркәһәрн әдс авад, экләд келнә:

— Әәмгин хар баячуд, әәлдхлин зәрлг умшдг биш, түүг медш угат! Зәрлгт заг уга төр бичәтә. Кеткә шар улс ирхләрн, күүкд-шуухд, бәәхтә-угатяһинь йилһл уга керчәд хаяд оркхмн гисн зура умшгдна.

Тер цаг ода өөрднә гидг эн. Гедргән кевтәд, гесән иләд суудг цаг ода биш. Цаһан хан маниг күн гиһәд керглхлә, цалцңнад бәәх керг уга. Заасинь — күцәх, завдсинь мордулх керг.

Иигҗ келәд, этүдәр Һәрән нүд хәләһәд, дораһур чирмәд:

— Зәәсңгин зәрлгт багтх зөвтәвидн, — гиҗ келәд, эркән экләд хәрү эргүлв.

Һәрә түүг олзлад, һартк цөгцән һазрт тәвәд:

— Багшин зергәс, бас ончта зәрлг болв. Деед сәәчүдин таслчксн төр. Тана әәмгәс тавн зун мөр, тәвн кү тәвх болҗанат.

Кедү бухлдг болвч, келснәс давдг арһ уга. Әәмгин сәәчүд эвтән орцхав. Кен-янан йовулхан эврән медцхәх болҗ шиидәд, тарад, өргәһән темцәд әмтн һарцхав.

Маңһдуртнь олн хурсн, ик хург болв. Хотн дунд өндр ширә тәвәд, хойр талнь бас хойр дундын ширә тәвәд, цааранднь цаһан ишкә делгәд оркҗ.

Тал дунднь талваҗ, хурла багш Зодв сууна. Хойр талнь нутгин зәәсң Һәрә, отгин арһтань — Алтма хойр. Цааранднь даралдад Көкә, Дорҗ ахта сәәчүд. Эдн дотр приств пииср, хойр чигн бәәнә. Давдн Җал хойр чигн үзгднә.

Хурла багш зәрлг болҗана. Манҗихнә хурла нертә Баазр багш ниднә бурхн болсн. Тиигхд олн-әмтн икәр һундл төрәд, суврһ тәвх болҗ шиидсн. Ода тер өгсн амн үгән күцәх цаг болҗ йовхиг багш тодлв. Әәмгтән тоомсрта Алтма дөңнҗәнә:

— Күн демәр, шовун далвагар гидг. Тиигхлә, цуг мана олн, кирәрн, кедү яду бәрнә, бәрцән бәрәд, багшин суврһ босххм болҗана. Олнд үлгүр үзүләд, тавн арслң тәвҗ мөргҗәнәв.

Дарунь боссн Көкә байн мөргҗ сөгдәд бас тавн арслң демнҗәнә.

Ар заха әмт әрәд, баячуд тал Җал өөрдҗ йовна. Тал дунднь орҗ зогсад, махлаһан авад, школын багш эклҗәнә:

— Бурхн болсн багшт бумб тәвх гисн төр — соньн, ончта, болв түүнә һаруг шу тусад одн гиҗәх баячуд даах учр. Уга-ядуһаснь юуһинь авхв? Әәмгин ах баячуд тавад арслң тәвәд, әмт ичәҗәнәт. Тиигҗ керг эвтән оршго. Тиим эс болхий, олн?

— Зүркн ханм, зөвтә үг багш келчкв, — болҗ харчуд шуугв.

Деер суусн Һәрә зәәсң, инәмсәд, дахулҗ бәәнә:

— Хар залу учрта үг келчкв. Олн харчудас хошад-неҗәд арслң, иим әрүн төрт, цуглулна гисн эвго, ичкевт. Манҗихнә баячудын сүрнь даргдсн биш. Суврһна һаруһинь даах гиҗ санҗанав.

— Алтн зәрлг, алтн, — болҗ әмтн шуугв.

Алтма Көкә хойр ичҗ-улалдсн суулдв. Эрнцн өөрән суусн Көкәг тохаһарн түлкәд, шимлдҗ бәәнә: «Ичртә төр болҗана. Бидн, Манҗихнә сәәчүд, нег суврһ эс тосхҗ чадхв? Боснав, үг келнәв». Көкә өмнәснь «Бос, арһл» гисәр түлкв.

Эрнцн босад, хоолан ясад:

— Багшин зерг, зәәсңгин деедс, әәмгин сәәчүд, олн харчуд! Эндр олна хургт ончта төр күүндҗ бәәнәвидн. Бурхн болсн багшт суврһ тәвҗ, кезә чигн мөргҗ, күн болһн килнцән хәрүлдг болх. Учр тиим болсар, тер суврһ тосххд мөңг-теңг әрвлнә гисн үг, күр биш. Манҗихнә сәәчүд эн төр дотран таслад күцәх, чадх, ицх гиҗ бәәнәвидн.

— Келнч алтн болг! — гиҗ Көкә дөңнв.

— Зөвтә үг, чик селвг, — болҗ багш зәрлг болв.

Тиигәд-иигәд хург төгсв. Сөөнә күүндсн төриг сәәчүд олн харчудт соңсхҗ бәәхш. Олн хурсн һазрт урлдан, ноолдан, марһан болдг зөвтә. Нәр-җирһл, урлдан-наадн ик ора күртл болад, хурсн әмтн дәкәд нег сө кеер хонцхав.