Тәвн зурһадгч бөлг

Энҗл үвл эрт ирв. Үкр сарин эклцәр цасн унчкад, хәәлсн уга. Ода күртл кевтнә. Мөрн, хөн малд эн цасн далаһар боомтг болҗ бәәхш. Көләрн цас тееһәд, иим мал идгт күрәд бәәнә. Үкр малд невчк күнд болҗана. Ик бетк-түңгтә һазрт үкр мал чигн өлг авна, болвч, гесән дүүргҗ авч чадҗ бәәхш. Тер учрар үкр малд асхнднь өвс хайҗ өггднә.

Хавра, зуна өвснә хадлһнд шунад көдлсн учрар, хош-мал болһнд хошад-һурвад овалсн өвснс овалһата бәәнә. Тенд, тәрәнә захд, зөвәр олн овалсн өвсн сүрл (солом) бәәнә. Түүг нам күн малын хотд тоолҗ бәәхш. Үкл-үргән уга, үвләс һарх бәәдлтә болҗ бәәнә.

Тәрәнә көдлмш кезәнә төгссн. Ода хавра көдлмшт белдвр болҗана. Хамтрлңгин (колхозин) дархна герт (кузньд) Баба дархн өдрин дуусн «дөң-дөң» гиһәд төмр цокад сууна. Андсх (плуг), борона нань чигн төмр зер-зев хаврт белдҗәхнь эн болҗ бәәнә.

МТС-ин агроном одахн ирҗ тәрәнә эк хәләв. Буудя хүүрә амбарт бәәнә. Болв, урһдг чинәнь ямаран болҗахинь медгдҗ бәәхш. Тер учрар агроном бичкн цаһан мишгт буудя кеҗ авад, гер-лабораторт тәрәд, хәләхәр авад йовҗ одв.

Хотна залус — хамтрлңчнр хотдударн хәрәд йовҗ одсн, гертән амрч бәәхнь эн, зуг малын улс үвл-зун уга көдлмштә. Тер учрар чигн хөөнә тасгин (фермин) ахлач Мөңкт, үснә тасгин (фермин) ахлач Харлан, адуна тасгин (фермин) ахлач Үлмҗ ахта улст кезәчн цол уга, көдлмш тасрлт уга бәәнә.

Асхн ора Баазр заллтын хург кев. Заллтын гешүн улс, үрин (ячейкин) сегләтр Сергеев, селәнә хүүвин (сельсоветин) ахлач Манҗ ахта улс хурцхав. Хургт нег төр хәләгдв: олн хамтрлңчнрин (колхозникүдин) җилә хургт белдвр келһн. Эн төрт энҗл ик гидг

оньг өггдҗәнә. Тер бас учрта. Хамтрлң (колхоз) болснасн авн эдү сәәнәр көдлҗ үзәд уга билә. Тәрән сән урһц өгв. Мал һару тату, түүнәс авсн эдл-уушнь өөдлсн. Ахлачнр, цуг хамтрлңчнр ик байрта бәәцхәнә.

Хамтрлңгин (колхозин) ахлач Баазрт илдкл (доклад) кетхә гиҗ даалһв.

Заллтын гешүн улс хотдудар йовад, әмтнд зәңг өгәд, хургт әмтн цугтан ирдгәр кетхә гисн даалһвр авцхав.

— Дәкәд нег ик төр бәәнә, — гиҗ Сергеев келв. — Сәәнәр көдлсн, нүүрт йовх улс темдглх. Теднәс әмтн үлгүр авх. Эн тоомсрта улсиг мөрәлх кергтә.

Болдг чигн үг болҗана. Өмн, нүүрт йовсн улсиг өргәд-магтад бәәхлә, наадкснь теднәс үлгүр авч, көдлмштән шунх.

Цугтан зөв боллдад, нүүрләч улсин нер һарһх болҗ һарчана. Баазр келҗәнә:

— Сарң багчиг (бригадириг) темдглхмн. Тәрәнә урһц, буудя сәәнәр хураҗ авлһнд икәр орлцсн күн.

Буру гиҗәх күн һарчахш. Харлан күүрт орлцҗана:

— Үснә тасгас (фермәс) Дүүцә саальчиг орулхмн. Туһл-үкрнь бүрн-бүтн, үсәр болхла, өмн нүүрт йовна.

Зөв болцхав. Сергеев босад, хоолан ясад, келв:

— Миниһәр болхла, үснә тасгин (фермин) ахлач Харланиг эн буулһаврт (спискд) орулхмн. Тасг (ферм) шаңһд өгх үснә зураһан күцәв. Түүнд әмән әрвлл уга көдлдг Харлана чинр ик.

— Чик, — гиҗ, Баазр дөңнв.

— Арһулдтн, залус, — гиҗ Харлан босв. — Негдвәр болхла, бийтн көдләд күцц җил болад угав, дегәд эрт. Хойрдхла, дала күцәсн юмн нандтн уга. Саальчнр сәәнәр көдлхлә, мини чигн мөрн гүүһәд бәәнә. Нанд иим ик нерн эрт. Тасгудин (Фермсин) ахлачнрас нег күн орхла болх. Тиим йоста шунҗ көдлдг, хамтрлң (колхоз) эклснәс нааран көдлә, тоомсрта күн бәәнә. Тер хөөнә тасгин (фермин) ахлач Мөңкт. Йоста нүүрт йовх күн!

— Харла чик юм келҗәнә, — гиҗ Манҗ ахлач үгән эклв.—Мөңкт мел хамтрлң (колхоз) эклсн күн. Түүг нүүрләчнрин өмн бийднь тәвхмн. Болвчн, Харлан, би чини ухаг дөңнҗ чадш угав. Чамаг тасгт (фермд) ирснәс авн, теднә көдлмш талдан болҗ одв. Өмнк җилд бидн шаңһа (государственн) зураһан күцәх биш, үкрин үс сааҗ авч чаддго биләвидн.

Үкр эрт дүүрч оддг, үвлд үсн гих юмн уга. Ода болхла, ора туһлсн үкрмүд саагдад, зөвәр ик үс үвлин цагла өгчәнә. Боолстын школыг үсәр теткҗ бәәнәт. Хойраһинь нүүрлгч улсин зергләнд орулхм. Хойр тасгин (фермин) ахлач — Харлан Мөңкт хойраһинь.

Залус шууглдад, хойраһинь нүүрлгч улсин зергләнд орулцхав.

Нань чигн хойр-һурвн күүнә нер һарһад, хамтрлңгин (колхозин) көдлмшин нүүрт йовх улсин нердинь бичҗ авад, хург чилв.

Эн шуугата цагла Манҗихнә әәмгт нутга күцәгч зөвллин (исполкомин) ахлач Айта Келкетов ирв. Хойр хонгт хотдудар йовад, аш сүүлднь үснә тасгт (фермд) бичкн хар машин ирҗ зогсв. Маши үзәд уга үкрмүд сүүлән өргҗ авад, үнршлҗ, оркад, оглҗ авад, һарч гүүлдв.

Машинәс Айта Сергеев хойр бууҗ ирв. Теегә саальчнр түрүн маши үзҗәх, өврәд, соньмсад, цугтан цуглрад хәләв. Эдн дотр тасгин (фермин) ахлач Харлан Манджиева бас бәәхнь үзгдв. Залус машинәс бууҗ ирәд, күн болһна һар авч мендләд, герт орцхав. Гер болҗ, үснә тасг (ферм) бәәдг һазр — нег бичкн шавр гер (землянк). Ард бийднь ик сара, хар шарлҗар кечксн төгрг баз-хаша бәәнә. Зөвәр тедүкн һурвн хальмг хар гер. Тенд гер-бүләрн үкр хәләдг улс, зәрм саальчнр бәәрлнә.

Гиичнриг дахад Харлан ахта хойр-һурвн саальчнр орҗ, ирв. Сергеев келв:

— Цугтан нааран орцхатн, күр кех керг.

Ардаснь дахлдад бас әмтн орҗ ирв. Тедн дотр үкр хәләдг санатад бәәх Сәәнцг өвгн.

Сергеев, әмт эргүлҗ хәләһәд, эклв:

— Таньлдтн, медцхәтн. Нутгин ик һардач улусин күцәгч зөвллин ахлач Айта Келкетович Келкетов гидг күн манд гиич ирсн бәәнә. Сурх, келх үг бәәхлә сурцхатн, келцхәтн.

Сурдг күн һарч бәәхш. Улусин күцәгч зөвллин (уисполкомин) ахлач чилм хар үсән гедргән цокад, самлҗ оркад, инәмслсн хойр нүдәрн әмт эргүлҗ хәләһәд, келв:

— Танд сурх үг уга болхла, нанд бәәнә. Тасгтан (фермдән) ямаран бәәнәт? Көдлмш юн болҗана? Өмн, салу бәәдгәс ода олна җирһл ямаран?

Хәрү өгдг күн һарчахш. Сәәнцг өвгн Харлаг өмәрән түлкәд, келв:

— Тасгин (фермин) ахлач келҗ өг.

— Харлан хәрүһинь өг, — гиҗ саальчнр дөңнцхәв.

Харлан өмәрән һарад ширә деер кевтсн девтр (тетрадь) авч хәләһәд, эклв:

— Мана үснә тасг (ферм) тогтад хойр җил болҗана. Ода мана тасгт (фермд) арвн тавн саальч, тавн туһлч, дөрвн үкрч улс бәәнә. Энҗлә то-диг гем уга, сән гиҗ темдглх кергтә. Үкр-туһлас һару уга, үкр болһнас миңһәд литр үс сааҗ аввидн. Шаңһд өгх үснә зура давулҗ күцәвидн.

Нутгин ахлач хавтхасн хар һадрта бичкн блокнот һарһҗ авад, юм бичҗ авад бәәв. Сергеев Харлана келҗәх үг соңсад, заг угаһар келҗәхинь соңсад, зөвәр байрлв.

Харлан халад, сара-басан, өвсән яһҗ үвлд белдҗ авсан келәд, өмн нүүрт йовх улсин нер келәд һарад ирв.

— Дөрлдән ямаран болҗана, дөрлдән? — гиҗ Айта сурв.

— Дәрлдән гиснь юн билә? — гиҗ дораһур саальчнр шимлдв.

— Дөрлдән гиснь, дөрәд нег-негнәсн давхар гүүлддг юмн эс болхинь, — гиҗ, Сәәнцг негнднь хәрү өгв.

Харлана чирә улаһад, зөвәр зогсҗ бәәһәд, сегләтр тал хәләһәд, тасгин (фермин) ахлач келв:

— Дөрлдән гих юмн манд ода деерән уга.

Эднә түрҗәх бәәдл медәд, ахлач эврән эклв:

— Дөрлдән гисн ик чинртә төр. Үүлдлңгин (фабрик-заводын) көдлмшч улс хоорндан дөрлдә кеһәд, тавн җилә зураг дөрвн җил дундурт күцәхәр седҗ йовна. Дөрлдән гисн күн болһн, тасг (ферм) болһн бийдән даалһвр авх кергтә.

Танд эдү-тедү үс саатн гиһәд зура эс өгнү? Өгнә хоорндан дөрлдҗәх улс тер зураһас давулад күцәх йоста болҗана.

Суусн әмт эргүләд хәләҗ оркад, Келкетов цааранднь үгән келв:

— Һанцхн үүлдлңгин (фабрик-заводын) көдлмшчнр биш, тадн, үснә тасгин (фермин) улс бас дөрлдә кеҗ чадн гиҗәнәт. Хоорндан дөрлдәд, саах үснәс үлүһәр сааҗ авад бәәхлә, тер йоста дөрлдән болҗана.

Сәәнцг өвгн күзүһән суңһад, күүрт орв:

— Кезәнә хотна өвгд келдг билә: мөрнәс — мөрн һардг, залуһас — залу һардг, — гиҗ. Дөрлдән гиснтн тиим учрта юмн болҗ бәәхм кевтәмб.

— Урлдад, ата-марһан болхла тиигҗ келдг, — гиҗ Дүүцә келв. — Тертн талдан төртә юмн болх. Миниһәр болхла дөрлдән гисн, үлгүринь келхд, бидн хойр саальч хоорндан -дөрлдҗ бәәнәв бидн. Кень ик үс сааҗ авна, тернь диилсн болҗ һарчана.

— Хәрнь, би келә бәәнүс, — гиҗ Сәәнцг болв. — Дөрлдән гисн манаһар келхд урлдан гиһич. Тернь манд медхд амр.

Әмтн инәлдв.

— Инәх юмн угал үүндтн, би чикәр бодҗанав, — болҗ Сәәнцг үгән эс булагдв.

Ахлач Сергеевлә нүдәрн харһҗ оркад:

— Дөрлдәнә тускар танд үрин (ячейкин) сегләтр сәәнәр цәәлһҗ өгх. Дөрлдә кех кергтә. Нә, тернь ирх төр. Ода деерән тату-тартг, үлү-дутунь юн болҗана? Түүгән келтн.

— Бичә эмәһәд-ичәд бәәтн. Улусин күцәгч зөвллин (уисполкомин) ахлачд әрүн үгән келҗ өгх кергтә, — гиҗ Сергеев үгд орлцв.

Сәәнцг өвгн хоолан ясад, сурв:

— Әмтнә зәңгәр болхла, мана хоша бәәсн «Улан малч» хүүвин ахун улс сар болһн җалван шиңгәдгҗ. Мана хамтрлң (колхоз) болхла, өдрә көлсн (трудодень) гидг юм бичәдл сууна. Түүнә орунь кезә ирхм болхв?

— Өрәл җилә аванс өгсн уга билт? — гиҗ ахлач Сергеевәс сурв.

— Өглә, — гиҗ Сергеев хәрүцв.

— Өглә, неҗәд бичкн буудя, — гиҗ Сәәнцг орлцв.

— Удл уга җилә то-дигин олна хург болхмн, — гиҗ Айта эклв. — Тер хургин хөөн оруһан өдрә көлснд (трудоденьд) тоолад, олс-олсарн хуваһад авх улст. Хамтрлңгин (колхозин) йоснь тиим.

— Йирр кен меднә кедү-яду болхинь? — гиҗ Сәәнцг маһдлв.

— Икәр бичә зовад бәәтн, — гиҗ Сергеев келв. — Энҗләк ору сән болх зөвтә. Дәкәд буудя чигн, мөңг чигн авхт. Тер дотр малд йовсн, җилин дуусн таслвр уга көдлсн улст олврнь зөвәр болх зөвтә.

Күүндврән чиләһәд, залус хар машиндән сууҗ авад, Боолст хәләлһәд гүүлгәд һарв. Өмн сууҗ йовсн Айта, ардагшан, Сергеев тал хәләһәд, келв:

— Манджиева Харлантн тасгин (фермин) ахлач бер терв?

— Э, мана Харлан бидн тер.

— Болһамҗта бер болх бәәдлтә.

— Келтә-амта, бод-бод гиһәд бәәдг күн.

— Сурһульнь ямаран?

— Тавн класс. Хойр дәкҗ ахр девсң (курс) чиләв. Һурвн сара Улан герин ахлачин девсң (курс), зурһан сара тасгин (фермин) толһачин девсң (курс).

— Болҗана. Чадҗана. Тана шин көдлмшин тускар әмтн энд меднү?

— Уга. Күүнд келәд угав.

— Ода деерән бичә келтн. Коммунистнрин хург деер келҗ өгтн.

— Тиигх санатав.

Айта хәрү эргәд, өмнк хаалһ хәләһәд, ә-чимән уга болад одв. Харлан үүнд таасгдв. Дала үлү үг уга, бод-бод гиһәд, ахрар цәәлһәд, цуг көдлмшән медүлчкв. Сурһуль-эрдмәрн чигн әмтнәс тату биш. Баахн коммунист.

Ямаранчн көдлмшт чадад бәәхмн.

Айта ахлачиг хәрснә хөөн, хойр долан хонг болад, Манҗихнд әәмгин коммунистнрин хург болв. Эн хонгудын дунд нутгур Баазр Сергеев хойриг дуудулҗ, күр кецхәв. Тер төрин ашнь эндрк хургт һарчана.

Улусин зөвлл (уком) намин (партин) болн улусин күцәгч зөвллин (уисполкомин) шиидврәр әәмгин намин үрин (партячейкин) сегләтр бәәсн Иван Васильевич Сергеев хоша бәәсн «Улан малч» хүүвин ахуд (совхозд) һардач (директор) болҗ одҗ бәәдгҗ. Эн тускиг хургт Баазр цәәлһҗ өгв.

— Олн җилд, ончта сәәнәр көдлсн төләднь, Иван Васильевич Сергеевд ханлт өргҗ шиидвр һарһхм, — болҗ Баазр келв. Әмтн цугтан зөвтә болҗ, ниргәд альх ташлдв.

Дарунь Сергеев үг авч босв.

— Улусин зөвлл (уком) нам (парть), — гиҗ эн келв, — әәмгин партячейкин сегләтрәр Баазр Болдыревичиг тәвтхә гих заавр өгчәнә. Олн зөвтә гихлә, эндрк хургт бидн энүг суңһх зөвтәвидн.

— Ахлачнь яахмб? Хойраһинь даахмб? — болҗ негнь соньмсв.

Сергеев хәрүцв:

— Өөрхнәс хамтрлңгин (колхозин) җилә хург болхмн. Тиигтл хойр үүлиг хойраһинь дааҗаг. Җилә то-дигән өгснә хөөн тадн, хамтрлңчнр эврән медхт. Хамтрлңгин (колхозин) ахлачд талдан кү орулна гихлә, талдан чигн кү орулҗ чадҗ бәәнәт.

— Баазр чадх, — гиҗ бас негнь келв.

— Буру гиҗәх күн угай? — гиҗ Сергеев сурв.

— Уга. Тиигхлә, Манҗихнә әәмгин намин үрин (партячейкин) сегләтрт Болдырев Баазр Болдыревичиг орулхм гиснтн һаран өргтн.

Цугтан, дегц һаран өргв. Сергеев эргүлҗ әмт хәләҗ оркад:

— Цугтан, нег дууһар, — Баазрин һар авч атхв. — Шин ямитн йөрәҗәнәв. Көдлмш байрта болтха.

Шин сегләтр суңһҗ авсн әәмгин коммунистнр босад һарцхав. Хоорндан әмтн күүндҗ йовна: «Одак келсн үг медвч?» — гиҗ негнь сурв. «Эс медх дала юн бәәнә түүнд? Хәләһә бәлч, манд деерәс шин ахлач авч ирҗ тәвх». «Тиим юмн бәәхий?» «Бәәдм. Эврә күн уга болхла, хәрин гиич ирдмн».

Иигҗ тааҗ күүндәд, болх йовдл ухалад, әмтн герән темцәд һарцхав.

...Цасн асхнас эклҗ орв. Салькн гих юмн уга. Эңдән дулан, тег бүркәд, цәәлһәд ирв. Өр цәәтл орад, зөвәр ик цасн болв. Зуг салькн уга болсн учрар, шуурһн шуурч бәәхш.

Өрүн өрлә Баазра хорад (кабинетд) әмтн орҗ, ирцхәв.

— Юн гидг цасн болҗ одв? — гиҗ Баазр сурв.

— Әәх юмн уга, — болҗ Боолстын беш түлдгт көдлҗәх Сәәнцг өвгн келв. — Шин цасн хуучан авн одх.

— Зөвәр орчкв, — гиҗ Мөңкт келв. — Малан эргх кергтә.

— Чик. Тасгин (фермин) ахлачнр үкс гиҗ йовад, малан хәләһәд ирцхәтн, — Баазр әмт эргүлҗ хәләв.

Тасгин (фермин) ахлачнр бослдад, махлаһан дарҗ өмсцхәв.

Баазр эднд келв:

— Хургт әмт авч ирхән бичә марттн.

Тасгин (фермин) ахлачнр һарч одхла, Баазрин өрәд нутгас ирсн хойр залу орҗ ирв. Эднә негнь Оздан Санҗ. Ода Санҗ нутгин хамтрлң (колхоз) төвин (центрин) ахлач болсн бәәнә. Наадк күнь Баазрт таньгдҗ бәәхш. «Җиг» гисн зәңг колхозин ахлач санв. «Мана хамтрлңд хәр кү авч ирҗ ахлач тәвхмҗ», — гиһәд әмтн келҗ бәәсн. Тиигхлә ода тернь эн көвүн болҗана. Тиим уха ухалҗ, Баазр суув.

Оздан Санҗ җилә хургт белдвр яһҗ, болҗахиг сурв. Баазр цәәлһҗ өгв. Илдклнь (докладнь) белн. һурвн хонгас нааран сурһулин (школын) ик класс-өрәд һал түләтә.

— Әмтн цагларн ирхий? — гиҗ Санҗ соньмсв.

— Ирх зөвтә. Цугтаднь зарллавидн. Тасгсар (фермсәр) элчнр тәвчквидн.

— Заллтын гешүн болх улсан күүндҗ авцхавт?

— Белн. Намин (партин) товчанд (партячейкд) хәләһәд, белдәд авчклавидн.

Баазр ширән татдгас һарһҗ авад цаас нутга ахлачд өгв.

Умшад, хәләҗ оркад, Санҗ келв:

— Ахлачнь? Ахлачнь кен болхмб?

— Ода деерән би бәәнәв. Тооцана хөөн кен болхинь тадн, нутга ахлачнр зааҗ өгх гиҗ санҗанав.

Санҗ өөрк күн талан зааһад, келв:

— Таньлдтн, Баазр. Ольдан Бор гидг залу. Орһахна хамтрлңгин (колхозин) ахлачин дарук болҗ көдлҗәсн күн.

Баазр һаран өгәд:

— Ода тегәд манад гиич болҗ ирҗ, йовхмт?

— Тиим болҗ һарчана, — гиҗ Санҗ келв. — Та юн гиҗ, саннат?

— Би юн гихв. Һазр-усан меддг күн болсн болхнь сән билә. Болв, нутга ахлачнр зөвтә гихлә, манд келдг үг уга.

— Улусин зөвлл (уком) нам (парть) илгәв. Тер учрар бидн хойр — та — әәмгин ахлач, би — нутгин ахлач, тер даалһвр күцәх кергтә болҗ һарчанавидн.

— Даалһвр бәәхлә, күцәхл керг.

Залус цааранднь таарад күүндв. Баазр бичәд авчксн илдклән үзүлв. Дала чиклвр кесн уга.

— Олна көрң (фонд) баһ, —гиҗ Санҗ келв. — Арвн төрлһн (процент), баһ.

— Би чигн тиигҗ санҗанав, — болҗ Баазр келв. — Зуг заллтд күүндәд, эдү болҗ һарв.

— Хаҗһр, — гиҗ Санҗ келв. — Арвн тавн — хөрн төрлһн (процент) олна фоңдд үлдәхмн.

— Хургт тәвхмн, — болҗ/Баазр келв. — Олн яһҗ шииднә, түүгәрнь болхмн.

— Олн — оларн, йосн — йосарн, — гиҗ Санҗ хәрүцв. — Олн-олн гиһәд айстан амһаһинь тәвҗ өгәд бәәхмн биш.

Күүрән чиләһәд, хәрин залус һарч одв. Баазр асхн күртл хорадан (кабинетдән) суув. Әмтн орҗ-һарад бәәцхәнә, илдклән (докладан) дәкәд нег хәләдг цол болҗ бәәхш. Тегәд чигн эн асхн-бүрүл болад ирхлә, хәрәд һарв. Хот-хол уутл, илдклән (докладан) дәкнәс хәләҗ автл, дигтә хургт одх цаг болх.