Дөчн йисдгч бөлг

Өрин өмн, хар дүңлә Хоңһраһур Манҗ әмсхлсн гүүҗ ирв. Серүлҗ авад, адһад келҗәнә:

— Ахлач, бостн, бачм керг бәәнә.

— Юн болв?

— Бәәнә. Әмтн дә босхҗ йовна.

— Кен?

— Нудрмчнр (кулакуд).

Хоңһр үкс хувцлад:

— Гүүһәд әмт босх! — болв.

Манҗ һарч гүүһәд, Нуһлаг, Сергеевиг нань чигн әәмгин сәәчүдиг серүлв. Залус адһмар Боолстур ирв.

Хоңһр эврә ормдан сууҗ авчкад, келҗәнә:

— Манҗ, зәңгәсн кел.

Манҗ экләд келв. Кензән хотнас күн гүүҗ ирҗ. Талын хотн болһнас әмтн хурад белн болад, эндр өрүн Боолстур орҗ ирхмҗ. Деермчнрин багин (бандын) ахлачнь Кензә болҗ.

Дала зер-зев уга, хойр-һурвн буута, дөрвн-тавн нагата улс болҗ һарчана.

Ут тоодан һуч һар күн болҗ бәәнә. Түрүләд Манҗихнә Боолст авад, цааранднь Ик Буурл орх зуратаһар келгдҗ.

— Үкс гихмн, өтрлхмн, — болҗ, Манҗин үг күцц

соңсл уга Хоңһр адһав. — Манҗ, әмт цуглул, мөрд белдх кергтә.

Манҗиг хойр кү дахулад һарч одхла, Хоңһр келв:

— Зәңг би иткҗәнәв. Яахм гиҗ саннат, залус?

Нуһла келҗәнә:

— Адһмар өмнәснь босхмн.

Сергеев келв:

— Манд зер-зев бәәдв? Нутгт зәңглх кергтә.

Өр цәәһәд, һазрт нарна герл унад уга цагла, әәмгин

Боолстас өмәрән арв һар мөртә улс һарад одв. Хәләһәд авад ирхлә, хойрхн бу, һурвн наган — тиим зер-зев болҗ һарв.

Залус хоорндан күүндә йовна:

— Тооһарн тедн ик.

— Зер-зевәрнчн бас.

— Дәәлҗ болшго, — гиҗ Хоңһр келв. — Дәәлдҗ болшго. Диилҗ чадхн угавидн, һару һарх, күүнә цусн асхрх.

Дун уга зөвәр хатрад оркцхав. Нуһла келҗ йовна.

— Хойр бууһарн чигн тараһад хайҗ болх. Нанд төр даалһтн.

— Хойр кү өгтн, би өмәрән йовнав, — болҗ Хоңһр келв. — Зер-зев манд керго. Би теднлә күүндҗ үзнәв.

Сергеев үгд орлцҗана:

— Эвлҗ үзхмн. Дән угаһар. Хоңһр йовг.

Хоңһр Баазр хойр, дәкәд деернь батрачком көдлдг баахн көвүн Николай Баринов һурвн мөрдин шүрүн хатрлар тасрад һарад одв. Ард үлдсн залус бийән бедрв. Бәәсн хойр бу Нуһла Манҗ хойрт күртв. Нуһла бийдән команд авв. Хойр талан хойр кү өмәрән тәвҗ оркад, бичкн баг хурл ордг хаалһар хатрад һарв.

Нуһла дотран санҗ йовна: «Үнәр тедн босҗ йовхий? Яһҗ тиим ухрң уга йовдл эклв? Үнәр маниг, Хүүвин йос диилх саната болхий? «Холын зәңг холвата» гиһәд, үлүһәр эс келгдҗ йовхинь?».

Ирсн зәңг Манҗ иткҗ бәәнә. Баячуд Күмин шар хулс орад йовад бәәдгҗ гих зәңг соңсгдла. Хотдудар йовад чиңнсн, тер зәңг итклтә болҗ һарсмн.

Үрвәд хатра йовҗ залус һолын өмн зоод күрәд ирв. Хәврһд йовсн көвүд довтлад ирҗ йовна.

Өмн зооһин кецд мөртә улс баглрад одсн бәәнә. Нааһас Хоңһр ахта улс күрч йовна. Нуһла әмтән зогсаһад, мөрдән хәрү һарһад, бийснь зо деер кевтәд, өмн юн болхинь шинҗлцхәв.

Һурвн мөртә улс зергләд хатрад йовв. Хойр таласнь мөртә -хошад күн эдниг хавсрад довтлҗ йовна. Бүслҗ авад, өмнән тууһад һарцхав. Зер-зев угаһинь үзәд, залус догшрхҗ йовна:

— Ахлач, түргәр хатртн, — гиҗ туула урлта шар залу, мөрн деерән кецәҗ сууһад, келҗ йовна.

— Юн болад, намаг тосҗ йовхмт? — болҗ юм эс медсн бәәдләр Хоңһр залуһур хәләв.

— Юн болҗ йовхинь тер улст күрәд медхт.

— Энтн юн дала мөртә улсв, —болҗ, өврсн бәәдлтә Баазр келв.

— Әәмгин сәәчүд, — гиҗ маштг хар залу келв.

Эн залуг таньсн батрачком Николай Баринов соньмсҗана.

— Үлмҗ, чи мөртә яһҗ йовхмч?

Маштг хар залусиг хәләҗ оркад:

— Бийтн ода ялч бишв, эзмб, бийдм зөв мал-гер өгәд, өнчим салһчкла.

— Чамаг би ялч күн гиһәд, мендич медхәр йовлав, — гиҗ Николай келв.

— Нә, залус, үнинь келтн, юн болҗ йовна энтн? — болҗ дәкн Хоңһр сурв.

— Таниг бәрҗ авхар һарч йовлавидн, — гиҗ маштг хар келв. — Ода бийстн эврән орҗ ирвт.

Иигә йовҗ архаһад зогссн әмтн тал күрәд ирцхәв. Хоңһр шинҗлҗ хәләв. Кензә көөрәд, зүн бийдән үлд өлгәд, барун ташадан наган унҗулсн, дәәнә күн кевтә бәәнә. Залус дунд Алтма үзгдв. Үүнд зер-зев уга болҗ медгдв.

— Мендвт, залус, —гиҗ Хоңһр келв.

Әмтн хәрү өгсн уга. Өвдгәрн дәвәд, өмәрән мөрән һарһад, Кензә келҗәнә:

— Кенәс менд сурад бәәнәч, бидн чини товаршг бишвидн.

— Ода юн болад зер-зев зүүсн йовхмт?: — Хоңһр хәрү сурв.

— Тадн ямаран кергтә, аль орҗ йовхмт?

— Хотдуд эргҗ йовнавидн. Олна кергәр.

— Бидн Боолст орҗ йовнавидн. Таниг бәрхәр, — гиҗ Кензә эклв. — Тадн, Боолстын ямтнр-коммунистнр, угатьнриг җулһлад хайчквт. Неҗәд бичкн мал-геринь бас тараһад хайчквт. Эн әмт үзҗәнч, эдн цугтан хоосн үлдв. Ода эдн эврә җирһлән хәәҗ йовна.

Хоңһр залуһин өмнәс гердәд хәләҗ оркад, наадксинь эргүлҗ хәләһәд, келв:

— Залус, ухалтн, тоолтн. Эвго һарһҗ йовзгот. Улана йосн танд ямаран му юм кев? Отг-нутг тогтнв. Әәмгт мал-гер өсв. Сул-сәәхн бәәнәт. Тегәд ямаран ө-һундл болҗ йовхм?

— Ө-һундл. Әмт өгрәһәд хайчкад, үүнә келҗәх үгнь? Залус, үүнә үг бичә соңстн. Цол уга, һурвлаһинь күлтн. — Хошад күн өөрдәд, залусиг мөрнәснь буулһхар седв.

Хойраһинь өмнәснь түлкчкәд, Хонһр келв:

— Түрд гилт, залус. Бидн һар хоосм бидн. Тадн зер-зевтәт. Юунас әәнәт. Улана йос хольвлна гисн уул цалмдад татч унһахар седсн әдл. Хад чолунас бүрдсн хад-хар уул деесәр татҗ юмн болдм биш.

Күлхәр седәд дәврсн залус алмацад, хәрү цухрҗ зогсв.

— Келсиг юңгад эс күцәҗәхмт? — гиҗ келәд, Кензә мөрнәннь омруһар залусиг түлкв.

Теднь үкс шүүрлдәд, залусиг мөрнәснь буулһад, һаринь арднь күләд оркв. Өргәд, мөрн деернь суулһад, һурвн мөриг цулврарнь холвад оркцхав.

— Кензә сантн. Өңгәр әмтнә улан цус асхн гиҗәнәт. Түүг медтн. Һал дөгәд уга деер эн түүмрән ахрдтн, — болҗ Баазр тендәс келв.

— Юн гиһәд яңшад бәәнә эднчн? Ду тасртн! — гиҗ хәәкрәд, Кензә үлдин мөргәр Баазриг цокад авв.

— Кезәңкән һарһҗанч, Кензә! Ода чаддм бишч! — болҗ Баазр хәәкрәд: — Залус, иим дала улс, эн харчудын цус ууҗ билхәсн, ховдгарн делкәд туурсн кишва әңгин (классин) хортныг дахад, альдаран йовҗ йовнат? Эврә харчудын өмнәс босҗант? Яһҗахмт?

— «Залу күн — заңһсн талан, зандн модн — нәәхлсн талан!» Иигҗ мана хальмг улс келдг. Залус, өмәрән, заңһсн талан! — гиһәд Кензә мөрән көндәһәд һарв.

— Кензә, зогс! — гиҗ Хоңһр хәәкрв. — Эрт деернь зогса, эс гиҗ элкич мошкад авад оркхв.

— Мини элк кен мошкхмб?

— Би!

— Чи күләтә бәәнәлмч.

— Мини күлә тасрх, чини күлә тасршго. Сул бийчнь күләтәд орхинь дорч.

Баг баглрад һарад йовв. Хоңһр дәкәд хәәкрҗ йовна:

— Залус, харчуд! Кенән дахҗ йовнат? Ю хәәҗ йовнат? Ора болад уга деер зогстн! Күндән бичә гөңгрүлтн.

Зөвәр йовад орксн цагла, өмн зо деер мөртә улсин баран үзгдв. Өмәрән йовулсн улс довтлад хәрү ирҗ йовна.

— Кензә, өмн баг. Уланахн кевтә.

— Альдас медвч? Зертә-зевтә, нань кен болхмб?

— Җееҗихнәхн эс болхинь. Теднә һарч ирх цагнь болҗ йовна.

— Кен меднә.

Зөвәр йовҗ оркад, мөрдән зогсаһад, Кензә Алтма хойр тедүкн һарад хүүвлв.

— Җееҗихн биш, — гиҗ Алтма келв. — Энч Боолстын улс. Медәд өмнәс һарч йовна. Ода эднчн манд даагдҗ өгдм биш. Өрүн хар дуңлә, кевтртнь бәрхм билә. Ода энчн юмн болҗ өгшго.

— Тегәд яахм гиҗәнәт? — гиҗ Кензә урньдв.

— Яах билә. Эднинь тәвәд көөчкх. Хәрү һарад әрлхмн.

— Манд ода йилһәс уга. Хәрү цухрҗ — олз уга. Дәәлдәд медхмн.

— Арһулд, Кензә. Йирин түүрмд орҗл бәәнәвидн.

— Дәәлдәд медхмн. Җееҗихнәхн ирх. Ардасм бидн Күмин шар хулсна улс аашнала. Юунаснь әәнәч?

Кензә хәрү багин өмн һарч ирәд, келҗәнә:

— Өмн уланахн. Дәәлдхмн. Деерәс Җееҗихнәхн ирхмн. Ардас хулсна улс өөрдҗ йовна.

Зүн тал бәәсн салаһар мөрдән орулҗ бултулад, залусан мөргн деер кевтүләд, Кензә йовдңнв. Зо деерк улс, хая-хая һарч ирәд, хәрү зо көмрәд орҗ одад бәәнә.

Кензә буута хамгинь негдүлҗ кевтүләд, өөрнь бийнь кевтв.

— Хәрү шоваһад һарад ирсн цагтнь хатн, — гиҗ Кензә көвүдтән заквр (команд) өгчәнә.

Залус бууһан сумлҗ авад, гетәд кевтв. Дөрвн-тавн мөртә улс зо деер һарад ирв. Залус дегц бууһиннь чавг дарв. Сумн гиинәд һарад одв, болв зооһин на тусад, теднд өөрдл уга бәәв. Мөртә улс хәрү һарч одв. Тендәс халдана ә һарчахш.

Тиигәд, хойр-һурв һарч ирәд, Кензән улс халдад бәәнә. Тендәс күн хәрү хаҗ бәәхш. Генткн, Кензән залус босад, мөрн талан гүүлдв. Кензә хәлән, үзв: зүн

талас, нарнд чашкан гилвкүлсн улс мөрнә хурдар аашна. Кензәг гүүһәд мөрндән күртл, эдн өөрдәд күрч ирв.

Деермчнрин багин (бандын) улс тарад, һарад зулҗ йовна. Кензә мөрн деерән мордҗ авн, нагаһан шүүрч авад, эврә улстан хәәкрв:

— Зогстн!

Теднь мөрдән шавдад, улм хурдар довтллдв. Өөрдҗ ирҗ йовх улс үзәд, салан гүүнд бәрәтә бәәсн улсин өөгүр довтлҗ йовад, Кензә Хоңһриг бәрлдүлҗәһәд хаҗ оркад эврән бас һарч зулв. Өмнән хәләһәд орксн: хурдн мөртә Алтма әмин өмн йовна. Ардк улснь бас өөрдәд ирв. Кензә бор аҗрһин амиг сулдхад тәвв. Хасн бууһин сумн мет шивгдәд аҗрһ, өмнән йовсн мөрдиг

давад, һарад ирв. Хәләһә йовтл, бор аҗрһ тасрад һарад одх бәәдл һарад ирв.

Бууһан һартан бәрсн, зөвәр өмн йовсн Үлмҗ залун өөгүр бор аҗрһ ольс-ольс гиһәд давад һарад ирв. Маштг хар күн мөрән шавдв, күлгин көлнь ээдрәд, сүүлән шарвадад ирв. «Алдрад һарад одх бәәдлтә», - гиҗ санад Үлмҗ бууһан сумлад авв. «Пиш!» — гив. Бор күлгин нурһн деер йовсн күн күлгин дел дерләд бәәв.

Көөлдҗ йовсн улс күцәд-күцәд, давад йовна. Күцгдсн хамгнь һаран өргәд, мөрдән хәрү хатрулв. Буута хамгнь бууһан хаяд, бийәсн зааглв.

Нуһла Манҗ хойр көөлдәнә түрүнд йовна. Зулҗ йовсн улс күцәд ирдг болвчн, чашкан нарнд гилвкүлвчн, кү чавчҗ йовхмн уга.

Кензән деермчнрин багин (бандын) ик зунь бәргдәд хуурв. Арв һар хурдн мөртәнь тасрад һарад одв. Теднә өмн толһад Алтман зеерд йовна. Сул җола медәд, бор аҗрһ зөвәр хатрҗ йовад, зогсв. Деернь йовсн күн «пилд» гиһәд һазрт унв.

Зо деер бәәсн улс. Кензән улс Һарад зуллһнлань, бас довтлад орад ирв. Салад үлдсн эврәннь күүһән үзәд, мөрнәсн бун-киислдәд, теднә күлә тәәлв. Мөрнәннь өөр цусан асхад унсн Хоңһриг эдн өргәд авв. Әмд, зуг цусн икәр һарчана. Цусинь зогсаһад, шархинь бооһад, салан мөргн деер кевтүлв.

Хоңһр нүдән секәд, Нуһлаг үзәд, келв:

— Яһв?

— Цугтан бәргдв.

Д... — үг келхәр седчкәд, цахад-хахад одв. Ахлачин әмн һарад бәәв.

Ахлачин цогциг хойр мөрнд ачад, бәргдсн улсиг йовһар өмнән тууһад, Боолстын баг хәрү һарв.

Хоңһр ахлач хортна һарас хорҗ гисн зәңг хотн болһар тарв. Йовһн мөртә уга, хотдуд болһнас харчуд асхрад орад ирцхәв. Элстәс Җал багш әктәмл машиһәр гүүлгҗ ирв.

Хоңһр ахлачиг ончлад, түүнә кесн ач темдгләд, Боолстын өмн бәәсн ик хар толһа деер оршав. Кесг улс цогц деернь үг келв. Ахлачин җирһлин тууҗ Җал цәәлһҗ өгв.

— Олна төлә, теднә сәәхн җирһлин төлә әмән әрвлдго күн билә, — гиҗ эн үгән төгсәв.

— Йоста үр биләл, йоста! Залу биләл, залу! — гиҗ келәд, Баазр нүднәсн асхрсн нульмс бәрҗ ядад бәәв.

Аш сүүлднь, Сергеев келҗәнә:

— Эндр бидн элдү коммунист кү оршаҗанавидн. Әңгин (классин) хортна һарас эн хорв. Хоңһр ахлачин кесн-күцәснь дала. Әмтн меднә. Зуг ода урудад, усн-цасн болад бәәхмн биш. Хоңһр хамтрлңгин (колхозин) төлә, шин җирһлин

төлә зүткҗ йовад, әмән өгв. Тиим күүнә нерн ман дотр мөңкрҗ үлдх зөвтә. Тер нерн маниг кезәчн өмәрән көтлх болтха!

— Тер -учр, деерәс, — гиҗ Сергеев хәәкрв. — Хоңһрин нерн мөңк болтха!

Әәмгин баатр коммунистин цогц нүкнднь әмтн орулв. Хар толһа деер һурв дәкҗ бууһин ә һарв. Тиигәд әәмгин ахлач Манҗин Хоңһр мөңкинд Манҗихн-

дән үлдв.

...Манҗ Үлмҗ хойр Манҗинд сууцхана. Хот идәд, дарунь цә өмнк ширә деерән тәвчксн сууцхана.

— Нә, кел, юн болв? — гиҗ Манҗ эклв.

Үлмҗ келврән эклв. Кензә Алтма хойр, кү илгәһәд, бийснь ирлдәд, нүүрцәд бәәҗ. Дарунь мөрд, эмәл белдәд, бу-селм цуглулҗ. Эдниг дахх улс дораһур хәәлдәд, эвинь олад ирнә. Өмннь Манҗин келсәр Үлмҗ бас бичгдҗ. Сүл өдрмүдт адһлдад, үкс гилдәд одҗ. Тер дотр Кензә хәрҗ ирчкәд: «Ода йилһәс уга, — гиҗ келҗ. — Йирдән эдн манд амрл өгшго болв». Болв, тиим түргәр

босх гиҗ Үлмҗ санҗ бәәсмн уга. Генткн өцклдүр өрүн Алтма әмтән дахулсн, зер-зевтә Кензән хотнур күрч ирҗ. Өдрин дуусн бедрлдәд, сө һарч йовад, өрүн Боолстд күрхәр седҗ күүндсн күр Үлмҗ герин һаза зогса бәәҗ соңсҗ. Тер болад, сө кү тәвснь эн болҗ һарчана.

Келсн үг соңсҗ оркад, Манҗ келв:

— Дегәд адһад оркҗч, әмдәр авхмн билә.

— Арһ уга болад бәәв. Бор аҗрһин хурднынь меднәт, мини мөр ардан хаяд ирв. Дальтрад һарад одх бәәдл һарв. Арһ тасрад, хаһад авсм тер.

— Нә, гем уга. Болснь болв. Зуг цугтнь эс бәрҗ чадснд һундҗ бәәнәв.

— Күмин шар хулс орад әрлсн. Тенд бас теднә әмтн бәәнә гиҗ келлдҗ йовла.

— Холд одхн уга, олдх, — гиҗ Манҗ келв. Босад, дола хадг нага авдрас татч авад, өгәд, келв: — Бууһичн үлдәҗәнәв. Эн наган ав. Күүнд бичә үзүл. Болв бийәсн бичә хөөһүл. Хәрү эргәд ирсинь бәрҗ авхин арһ хә.

Үлмҗ, хувцан өмсәд, нагаһан өрчдән дүрҗ авад, һарч одв.

Манҗ шанаһан түшҗ сууһад, уха ухалв. «Һәәвһә залу биләл. Йоста үр, иньг, — гиҗ эн ухалв. — Ода яахв, арһ уга. Түүнә эс күцәсиг — күцәхәр зүткх кергтә. Нань арһ уга».

Иигәд гейүрәд суутл, Нуһла орҗ ирв. Тәвүр тәвәд, Манҗин гергн ирсн күүнд хот кеҗ өгв.

— Алта, цаач нег шил бәәсн кевтә билә.

Алта бер нег шил цаһан әрк авч ирәд, ширә деер тәвв. Хойр чиркд кеһәд, Манҗ келв:

— Нә, Нуһла, үүрән санад өргий. Сәәни орнд төрх болтха.

Чиркән өргәд, хойр залу уучкв. Нуһла хотан уув.

Эзн залу эклв:

— Басл сәәхн заңта билә. Мел зөвинь хәләһәд йовдг...

— Күүнд шүрүн үг келдго билә. Мел зөвәрнь кедг, — болҗ Нуһла дөңнв.

Дәкәд неҗәд кеҗ ууһад, Хоңһрин җирһл илдкәд, залу-сәәхн җирһл болсиг темдглцхәв.

— Мууха юмн, одачн көвүнь бичкн, — гиҗ Манҗ келв. — Өнчрәд үлдв, көөрк.

— Өнчрхн уга, бидн бәәнәлм.

— Мөн. Бидн әмд бәәҗ үүриннь көвү өнчрүлхн угавидн.

Дәкәд неҗәд ууҗ оркад, Нуһла уйдад, нульмс асхрулад бәәв.

— Эгчм, көөрк, дәкәд өнчрәд үлдв.

— Меекә болад бәәҗч.

— Һанцхарн гөрәсн мет бәәһәд бәәхлә меекә болхч. Чамд гер-мал бәәнә. Күүкдчн өөрчн унтад кевтнә. Сәәхн гергнчн саңнаһичн илнә.

— Нуһла, хәәмнь. Наснчн ода болад ирв. Теегин гөрәсн кевтә, һанцарн яһад йовад йовнач. Бас нег тааста күн яһад эс харһна?

— А, Манҗ, хәәмнь. Дәкҗ нанд күн олдш уга юмн.

— Медҗәнәв. Болдг болвчн кедү цаг давв. Мартх болҗ йовнач.

— Мартҗ чадш угав. Өөрнь иигәд бәәһәд, чирә-зүсинь үзәд бәәснь бийнь нанд болх. Нань юмн керг уга.

— Болдг болвчн, мел һанцхарн, «һатлһна һанц модн» болад...

— Ода һанцхарн бишв. Зем бәәнә, эгч. Теднән ода хәләнәв.

— Ора болад бәәҗ, — гиҗ Манҗ келв. — Маңһдур эрт босх. Манад хоннч? Алта, Нуһлад ор яс.

— Уга, би хәрнәв. Эгчдән одҗ баран болнав.

Нуһла һарад йовҗ одв. «Көөрк, көөрк, — гиҗ Манҗ сана зовв. — Дурн гидг акад юмнҗ. Кедү цаг давв, тер бийнь мартл уга бәәхинь. Талдан күн олдҗ өгдго болҗану? Ода тиимчн болҗахгов».