Дөчн зурһадгч бөлг

Коммунист улсинь дәкн цуглулад, Боолстын ямтнрта негдүлҗ хург кеһәд, әңг-әңг баг (бригад) болад хотдудар цәәлһвр кехәр әмтн һарч йовцхав. Нуһла өөрән хойр-һурвн күүтә Деед хот орад һарв, Хоңһр Дунд хот, Санҗ, Баазр, Манҗ һурвн Дорд хот темццхәв.

Дорд хотн гиһәд келгдхәс биш, энд кесг хотна үвлзңгүд бәәнә. Цугтан нииләд, Дорд хотн нер авсмн.

Боолстас йовсн улс Дорҗин хотнд ирҗ бууһад, Яшкин гер тал ирцхәв. Кезәнә Җал багшин сурһуль (школ) бәәсн гериг ода әмтн Яшкин гер гиҗ келцхәнә. Хөөннь эн герт Яшкин өрк-бүл бәәсн, дәкәд Боолстын сурһуль (школ) — негдгч класст эврәһәрн ордг көвүд сурһдг бичкн сурһуль (школ) һарһсмн. Эн сурһульд (школд) багш болҗ, эврән кезәнә эн сурһуль (школ) чиләҗ һарсн, Баазрин ач көвүн Бокта бәәнә.

Көвүд кичәлән (урокан) чиләһәд һарч одсн цаг бәәҗ. Санҗ,

Манҗ, Бокта һурвн сурһулин (школын) класс хәләһәд, болх хургин тускар күр кев. Ода хотдудар элчнр тәвәд, асхн күртл әмт цуглулад авч иртхә гиҗәнә.

Эн заагур Баазр гер талан одад хот келһчкҗ. Хот-хол ууһад, невчк амрч авад, залус хәрү сурһуль (школ) тал ирв.

— Эн хотнд баячуд бәәнү? — гиҗ Оздан Санҗ сурв.

— Бәәнә, — гиҗ Манҗ милиц хәрү өгв.

Деерәс ирсн элч даһмасн цаас һарһҗ авад, буулһавр (списк) үзүлв.

— Эдн дотр нерднь бәәнү?

— Бәәнә.

— Кемб?

— Эн, эн, эн.

Санҗ цаасндан темдг кеһәд авчкв.

Үвлин өдр ахрхн, дарунь бүрүл болҗ одв. Сурһулин (школын) хойр өрәд ут сандлмуд (скамейкс) тәвәд, хойр ик шумр шатаһад, бичкн шар ширәг улан кенчрәр хучад, хургт белдцхәв.

Әмтн орҗ ирәд, суулдад бәәцхәнә. Өмн өрә дүүрч одв, дарук өрәнь бас. Кесгнь багтл уга үүдн хоорнд, сиинцд зогслдв.

Әмтн хоорндан күүндәд бәәцхәнә. Хург соньн болх гиһәд эр киистә юмн үлдл уга гишң ирцхәҗ. Сүл өдрмүдт Боолстын зәңг соңсгда. Деерәс ирсн улс Боолстын ахлачнриг му келәд хайчксар соңсгдсн. Дәкәд деернь «хамтрлң (колхоз)» гидг нег юм кехм гиһәд һаньдглад бәәдгҗ. Тегәд чигн эврә чикәрн соңсхар: үннмб, худлв гиҗ ирҗ йовх улс.

— Күүрән ахрдтн, манахс, — гиҗ Баазр ширән ардас босад келв. — Дор хотна олна хург секҗәнәв. Хург ахлх улс шиидх кергтә: ахлач пииср хойр.

— Баазр, эврән ахлач болад авчк! — болҗ әмтнә негнь келв.

— Баазр болг, — гиҗ әмтн давтлдв.

— Баазр ахлач болтха гиснь һаран өргтхә, — гиҗ Манҗ хәәкрв.

Цугтан һаран өргв.

— Баазр ахлач болҗанат, — Манҗ ормдан суув.

— Олн зөвтә гихлә, би чигн хургитн ахлсв, — гиҗ Баазр келв. — Ода бичәч (пииср) кергтә.

— Бокта багшиг бичәчд (пиисрт) шиидхмн, — болҗ хойрдгч өрәһәс күн хәәкрв.

— Боктаг бичәчд (пиисрт) суңһхм гиснтн һаран өргтн! — Әмтн цуһар гишң һаран өргв.

— Бокта, нааран һарад, сууҗ ав, — болҗ Баазр келв.

Дунд нутга элч Манҗ хойр хоорндан күүндәд, цаас хәләһәд суув. Тедниг оньһл уга хургин ахлач келҗәнә:

— Мана хургт хәләгдх негхн төр бәәнә...

Баазриг күцц келүлл уга, Санҗ босв.

— Ахлач, түрд гилт, — гиҗ эн эклв. — Эндр мана олна хург. Тер учрар үүнд орлцхнчн эс орлцхнчн хурцхаҗ. Олна күүрт орхнь ялч, угатя, дундын малта улс. Нудрмчнр (кулакуд) — чист лишен болсн (эрк-зөвинь хассн) улс. Теднә хоолынь Хүүвин йосн хазад хайчксн юмн. Тер учрар олна төрт тедн орлцх зөв уга. Учр тиим болсар байн, нудрмч улс мана күр хайх зөвтә.

Тедн хургас һартха.

Әмтн цугтан ормалдв. «Мууха цумрха үгтә күмб. Залусин мууд яһтлан орҗахмб?» — гиҗ кесгнь дотран ухалв. Тер-бийнь кү харсҗ босхнь һарчахш. Олн дотр, өмн өрәд орҗ суусн Дорҗ Эдля хойр зөвәр хултхлзҗана.

— Дорҗ байн, та келсн үг соңсҗахшийт? — гиҗ элч цәәлһв.

Әмтнәс ичәд, дотран хавтаһад, арһ тасрад, өвгн босҗ авад, һазр хәләһәд, һарад одв.

Эдлә инәмсклсн болад үлдв.

— Та, Эдлә юңгад эс һарчахмт? — болҗ Санҗ амраҗахш.

— Би, би бас... Намаг дундын малта гиҗ эс келдг билү? Нанд кезә болвчн ялч уга билүс. Би бас һархм?

— Чист лишен голоса (дууһин эрк-зөвинь хассн), һархмт! — болҗ нутга элч эврәһән некв.

Баазрт үүнә кеҗәх керг таасгдҗ бәәхш. Болв, хурган эклхәр ахлач күн болад, келв:

— Нә, Эдлә, бас һарад йовҗ йовтн.

Эдлә хуухлзад, бас һазр хәләһәд, һарад одв.

— Нань лишен (эрк-зөвинь хассн) күн угай? — гиҗ нутгас ирсн күн сурв.

Уга болҗ һарв. Баазр келв:

— Хәрнь, мана хургт негл төр: әәмгт хамтрлң (колхоз) бүрдәлһнә туск. Эн төрәр дунд нутга күцәгч зөвллин (исполкомин) гешүн

Оздан Санҗ илдкл (доклад) кехмн.

Оздан Санҗ босад, хоолан ясад, илдклән экләд келв. Ик холаһур эргүләд авч йовна. Хүүвин йосна тууҗ, түүнә нилч, чик хаалһ зааһад, һазадын ордудар юн болҗахиг захлад, өдгә цага җирһл таңһчд, нутгт

ямаран болҗ йовхинь зааһад ирв.

Багш Ленинә заасн заавр — крестьян улс ниигм җурмд (социализмд) хамцана (кооперативн) зураһар дамҗҗ ирхиг цәәлһв. Тер хамцана (кооперативн) зура гисн, өдгә цагт эркн төр болҗ йовхиг бас темдглв.

Коммуна намин (партин) ик хургин, таңһчин, нутга намин зөвллин (парткомин) болн күцәгч зөвллин (исполкомин) шиидвр һарсар келв. Тегәд ода әәмг болһар хург кеһәд, хамтрлң (колхоз) бүрдәҗ йовхнь эн болҗ һарчана.

— Хамтрлң (колхоз) гиснтн тегәд юмб, манд медгдҗ бәәхш, — гиҗ харңһуһас күн хәәкрв.

— Кен сурвр өгчәнә? Нааран һарад өг, — болҗ Баазр келв.

— Соңсгдсн хөөн йилһән бәәнү, сурврт хәрү өгтн.

Харңһуд әмтн хар-хур гиҗ түлклдв.

— Йислә, сурвр өгхәр седҗәхлә өмәрән һарад, күн кевәр сурхнч, — гиҗ бас негнь келв.

Йислә өмәрән һарч өглго чирдәв.

— Хамтрлң (колхоз) гисн, — гиҗ Санҗ келв, — коллективное хозяйство. Орсас буулһхла — олна мал-гер негдүллһн, ниицәнчн гиҗ орчулҗ болхмн. «Һанц модн түлән болдго» гиҗ көгшдүд келдг. Тиигхлә, ялч (батрак), угатя улс һанцар, салу бәәҗ кезәчн җирһлд күрш уга. Тедн нииләд, оларн, демәр бәәхлә, теднә кишгнь ирх зөвтә.

— Ни-негн, демәр бәәнә гисн сән йорта юмн, — болҗ Нүрвә өвгн орлцв. — Зуг тедн негдәд ямаран олна көдлмш кен гиҗәнә?

— Өвс хадх, — болҗ бас негнь келснь соңсгдв.

— Өвсч хадх... — уха сансн дааврта (уполномоченный) инәмсәд, Баазр тал хәләһәд, келҗәнә: — Танахна нег хотнд ТОЗ һарһад, өвс хадҗ гиҗ соңслав. Тер ТОЗ-ин гешүн болҗ нудрмч күн бәәҗ. Медтн залус. Нудрмч улст хамтрлңд орм уга. Оларн хурчкад ю кехмб? — гиҗ

сурҗана. Хамтрлңд көдлмш дала. Тадн нам хамтрлңд һар хоосар орхар седҗәхмт, яахмт? Хамтрлңд орсн улс мал-герән негдүләд, түүгән хәләһәд бәәхм болҗана.

— Мал-герән негдүлхм? — гиҗ Йислә харңһуһас хәәкрв. — Бәәсн саадг үкрән олнд орулҗ өгчкәд, эврән харһнад үкхмн болҗану?

— Кен тендәс оппортунизм һарһад бәәнә? — болҗ Санҗ харңһу тал гердв. — Нааран, герл тал һарлч, кенинь үзий.

Бас зөвәр хар-хур гилдәд түлклдәд, шамин герлд Йисләг герлткәд авад ирцхәв.

— Юн күмб эннь? — болҗ Санҗ сурв.

— Ялч, ялч күн, — гиҗ Баазр тогтнулв.

— Нә, нә. Болдг болвчн, ямаран мал-гер негдүлтхә гиһәд келчквт? — гиҗ Пүрвә дәкн сурв.

— Цәәлһҗәнәв, — гиҗ Санҗ эклв. — Цуг көлг: цар, темән, мөрн, тергн, тәрәнә зер-зев, машин. Тедн мет юмн уга улс үкр, һунҗн, бүрүсән негдүлх керг. Эс тиигхлә, кезәңк кевтән бәәсн болҗ һархмн.

— Холхозтн ода медгдҗәнә. Манд ирлцшго бәәдлтә, — болҗ харңһуһас келснь соңсгдв.

Харвад хәләсн Баазрт харңһуд бәәсн улс баһрад, тарад һарчахнь медгдв. Хойрдгч өрәһәс әмтн бас бослдад һарцхав. Өмн өрән улс одачн суулда.

Нутга элч илдклән чиләһәд, цаас, харнда (карандаш) авад, өмәрән сууһад, келв:

— Нә, хамтрлңд орх саната күн бәәнү? Цааснд бичгдтн.

Әмтн ә-чимән тасрад одв. Үүг олзлад, цагнь болҗ гиһәд, Баазр үг авв.

— Хамтрлңд мана кишг, — гиҗ эн эклв. — Хоосм бидн гиҗ зовхмн биш. Бәәсн бичкнән негдүлчкәд, шаңһас (государствас) мөңг сурҗ авад, маши, көлг хулдҗ авхмн. Дәкәд, манахс, хавр болхла һазр хаһлад, тәрә һарһҗ авхмн. Хурла гелңгүдин тәрән урһну? Урһна. Мана

тәрән юңгад эс урһх билә? Урһх.

Баазр халад, буудя цуглулҗ авад, хулдад, байҗад-билгәд бәәхиг цәәлһҗәнә. Аш сүүлднь, эн келҗәнә:

— Намаг түрүн болҗ бичтн. Намаг, би бас эн хотна күмб. Дәкәд мана ТОЗ-ин улс ортха гиҗ дуудҗанав.

Келсн үг кесгтнь таасгдв. Болдгчн үг. Тәрә тәрхлә, көдлмш дала. Шаңһ (государств) дөң болхнчн орта.

Санҗ-элч буулһаврин (спискин) толһад Баазрин нер бичәд авад оркв. Дахлдад Хулхач, Хаалһ, Балдн ахта улс бичгдҗәнә.

Арв һар күн бичгдәд оркв.

— Хоосн болдгнь бичгдҗәнә. Геедг юмн уга, — болҗ харңһуһас келснь соңсгдв.

Дәкҗ бичгдх күн һарч өгчәхш. Ардаһур бәәснь хәрлдәд һарцхав. Санҗ кесг дәкҗ сурҗ оркад, дәкҗ күн эс бичгдхлә, келв:

— Эндр арвн хойр күн бичгдв. Сән эклц. Наадкснь бас ухалтн. Бидн хот эргәд йовад бәәх улсвидн. Хамтрлңгин (колхозин) үүдн сул — орхар седснь кезә болвч ирәд бичгдтхә.

Иигҗ келәд, деед һазрин элч деегүр кевәр әмтнүр хәләв. Болвчн, эн дотран санҗана: «Көшүн керг болх бәәдлтә. Баазрас биш тарҗ одн гив. Баазр — йоста коммунист».

Дорд хотна олна хург иигәд чилв. Наадк хотдудар төр бас күцҗ өгчәхмн уга. Нуһла өөрк улстаһан Деед хотна залус һурвн хонгтан ээрв, дала юмн болсн уга. Хамтрлңд долан күн бичгдҗ. Дунд хотнд одсн Хоңһр ахта улс арвн дөрвн кү бичҗ авч.

Арһта, малта-гертәһәс күн уга. Ялч (батрак), мал-гер угань — угатьнр болҗ һарцхав.

Цугтан хәрү Боолстд хурад, негдсн кергин аш тоолцхав. Манҗихнә миңһн өркәс һучн һурвн күн хамтрлңд бичгдсн болҗана. Төрлһәр (процентәр) авхла дала ик биш, болвчн, Буурл теегин җирһлд бүрлдшго заг орҗ одв гиҗ эдн санв. Элч келҗәнә:

— Шамдх кергтә. Эс гиҗ төрлһн (процент) цагтан күцх бәәдл уга. Дәкәд хамтрлңган бүрдәх кергтә. Бичгдсн улсинь цуглулҗ бүрдәмҗин хург кех кергтә.

Эн болад, төрин күцмҗ деегшән соңсхҗ оркад: хотдудар әмт тәвәд, бичгдсн улс цуглулҗ, хамтрлңд бүрдәмҗин негдгч хург болв. Бичәнд бәәсн улсин хөрн тавнь ирҗ. Наадкснь гертән уга бәәсн болҗ һарв. Болв, деернь арвн күн шинәс немәд ирсн болҗ һарв.

Деернь Боолстын ямтнр немәд, күцәгч зөвллин (исполкомин) герт олна хург болв. Хург экләд, Хоңһр ахлач бичәч (пииср) хойр

суңһх төр тәвв. Санҗ Баазрин нер һарһв. Әмтн буру гиҗәхш. Тиигәд Баазр ахлачд шиидгдв. Бичәч (пииср) болм күн олдҗахш. Тер күн сурһульта, әмтнә келсн үг бичҗ чадх күн болх зөвтә. Зөвәр шуугҗ бәәһәд, Әвәшәр бичәч (пииср) кех болцхав.

— Хамтрлңгин (колхозин) гешүн биш күн бас хург һардхмб? — болҗ негнь сурв.

Нуһла хәрү өгв:

— Хамтрлңд орхар эрлһ өгчкхлә, эндр орулҗ авхмн.

— Тиигхлә болҗана.

Нуһлан келсн бас орта. Бүрдх хамтрлңд ахлачнр кергтә, тер учрар өцклдүр күцәгч зөвлл (исполком) намин үрин (партячейкин) товчан (бюро) хойр сүүр (заседань) кеһәд, Баазриг ахлач тәвхд темдгллә. Әвәшиг избачкомас авад, хамтрлңгин (колхозин) бичәчд (пиисрт) шиидхмн гицхәв. Тегәд Әвәшиг хамтрлңд ортха гиҗ намин (партин) үр (ячейк) селвг өгсмн.

Хург цааранднь болв. Улусин күцәгч зөвллин (уисполкомин) элч Оздан Санҗ хотнд хург яһҗ болсиг цәәлһв.

— Манцин буурл теегт шин үрн төрсн бәәнә, — гиҗ эн эклв. — Мана өмн болх, ирх, мана идх-уух, бәәх-бәрц, мана олна өмнк җирһл эн үрнә һарт. Тегәд чигн бидн эврә үрән, баһ болвч, эндрәс авн эңкрлҗ, өргҗ-өскх кергтәвидн.

Иигәд залу эклхлә, хургт суусн улсин кесгиннь нурһн заратрад бәәв. Ямр төр болҗахиг эдн одачн сәәнәр медҗәхш. Зуг, болвчн, эндр өдр эднә җирһлд шин, байрта девсң эклҗәх бәәдл һарч, зүрк түгчүлв.

Әмт эргүлҗ хәләҗ оркад, улаҗ байрлсн чирәһинь үзәд, Санҗ өмнк кевтән өгтмнҗ келв:

— Шин төрсн үрнд нерн кергтә. Нерн уга бәәҗ чадш уга.

— Үрн төрхлә, нерн кергтә, — болҗ Сарң өвгн келв — Зуг олнд тааста, амр нерн кергтә.

— «Улана йосн», — болҗ негнь хәәкрв.

— «Буурл Манц».

— «Бухин өвр», — гиҗ Будаш келв. — Бод мал өскхмн.

Зөвәр тиигҗ хәәкрлдүлҗ оркад, Хоңһр үг авад келв:

— Залус, эндр өдр эврә зүркнд таасмҗта ик байрта өдр. Эндр бидн эврә сән дурар әәмгтән ниицә бүрдәҗ бәәнәвидн. Мел эндр-маңһдур мана җирһл ясрад одх гиҗ би танд келҗ чадхн угав. Болв, мана колхоз

цагтан чинә авад, өсәд-босад, зергләнд орсн олндан җивр урһаһад өгхнь лавта.

Төрсн үрнд эврә нерн кергтә. Тер үнн. Әмтн кесг нер заачкв. Тегәд эднә зааснас иштә, би нег нер нерлҗ үзсв. Мана хамтрлңгин (колхозин) нерн: «Улан Манц» болтха.

— Мел чик, «Улан Манц», — болҗ әмтн ниргв.

— Эн нерн дигтә ирлцҗәнә, — болҗ Хоңһр цааранднь келв. — Улан — улана, мана йосн. Манц — мана һазр. Манцд делгрсн улана йосн гисн ухан.

— Чик. «Улан Манц» болтха чигн, — әмтн дөглдв.

Баазр әмт тогтнулад, келҗәнә:

— Манҗихнә шин тогтсн хамтрлңд «Улан Манц» гидг нер өгхм гиснтн һаран өргтн.

Цугтан һаран өргв. Баазр бас халҗ хәәкрв:

— Мана «Улан Манц» хамтрлңгин (колхозин) хаалһ кезәч сарул болтха!

Әмтн ниргҗ альх ташлдв. Үүнд хурсна ик зунь эдү мет хургт орҗ үзәд уга улс. Кеер кец дерләд, күүнә малын ард хатад-шатад йовдг, хург-хуран гидг юм үзәд уга бәәсн. Нүдән ээҗәх нохан кичгүд кевтә, делкә деер бас иим җирһл бәәдгҗ гисн бәәдләр, чаңһур альх ташҗ, ик байрта бәәхән медүлцхәв.

Нуһла үг авч босв. Шин хамтрлң (колхоз) бүрдсн тускар байрин үг келҗ оркад, намин үрин (партячейкин) сегләтр соңсхҗана:

— Әәмгин намин үрин (партячейкин) болн әәмгин күцәгч зөвллин (исполкомин) шиидврәр, мана хамтрлңгин (колхозин) ахлачд Баазриг шиидхм гиҗ селвг өгч бәәнәв.

— Баазр чадх, Баазр болг, — гиҗ әмтн нирглдв.

— Баазрар хамтрлңгин (колхозин) ахлач шиидхм гиснтн һаран өргтн, — болҗ Әвәш босв.

Әмтн һаран деегшән суңһцхав.

— Баазр әәмгин «Улан Манц» нертә хамтрлңгин (колхозин) ахлачд шиидгдҗәнә, — болҗ келәд, Әвәш альх ташв. Әмтн бас дегц альх ташлдв. Һаран өргәд, әмтиг төвкнүләд, Нуһла келв:

— Бас нег төр бәәнә. Ахлач бәәхлә, бичәч (пииср) кергтә. Бичәч (пииср) угаһар төр бүтшго. Тер учрар хамтрлңгин (колхозин) бичәчд (пиисрт) Әвәшиг шиидхм гиҗәнәв.

— Болх, чадх. Бийдән болм сурһульта, — гиҗ Баазр келв.

Ниргҗ альх ташлдад, бичәчән (пиисрән) бас суңһв. Дарунь Баазр бичәтә цаас умшад, шинәс хамтрлңд орҗах улс батрав. Тер буулһаврт (спискд) Әвәшин нерн бас йовна.

Түрүн, бүрдәврин хург тиигәд төгсв. Зөөр, гер-мал тату болвчн, хамг уга-ядунь хурад-нииләд ирсн, шин җирһлд шилтхәр седҗәх серл Хоңһрин уха байрлулв. «Ясн бәәхлә, махн деернь урһх», — гиҗ эн дотран санв.

Шин хамтрлң (колхоз) бүрдәсндән нутга элч бас байрта бәәнә. Цуг эн төриг цааснд буулһад, бел кеһәд, мөртә кү Улан Эргүр йовулх болҗ шиидцхәв. Өөрән суусн Хоңһр, Нуһла, Баазр һурвнд:

— Хамтрлңган бүрдәвидн, — гиҗ Санҗ келв. — Тер сән. Зуг, залус, төрлһн (процент) баһ, төрлһн (процент). Хоңһр, Баазрт көдлх орм һарһҗ өгтн. Болсн хургин шиидвр тохнятаһар бичәд, деегшән йовулх кергтә. Манд ода гертән суудг арһ уга. Хәрү хотдудар йовҗ, хург кеҗ, даалһсн төрлһ (процент) күцәх кергтә.

Эн «төрлһн (процент)» гидг үг Хоңһрин чикнд хоңх болҗ җиңнв. Хот уувчн, көдлмштән бәәвчн, сө унтвчн чикнд мел «төрлһн» гиһәд җиңнәд бәәнә. Өгсн даалһвр төрлһнд (процентд) күрнә гидг хату төр. Әәмгин һурвна кесн нег хүвинь орулҗ авх кергтә.

Маңһдуртнь залус, мөрдән тохҗ авад, мордад һарцхав. Хотдуд кедҗ, хамтрлңд орхиг дурдҗ, өдр-сөөһин кемҗә мартад, хург кеҗ, әмт бутхачцхав.