Дөчдгч бөлг

Үрс сарин чилгчәр Цедн хәрҗ ирв. Багшин сурһуль дуусад, Манҗихнә школд багш болҗ йовхнь эн.

Боолст орҗ ирәд, цаасан ахлачд өгәд, көвүн келв:

— Хоңһр ах, мендвт. Би күрч ирүв.

Бичҗәсн цаасан цааран тәвәд, толһаһан өндәлһәд, Хоңһр көвү үзв, үзн таньв.

Ахлачин өмн дердһр ээмтә, болвсрсн хо чирәтә, ик алг хар нүдтә, ярһг өндр хар көвүн зогсв.

— Цедн! Цедн! — болҗ келәд, Хоңһр босад, көвүг хойр һарарн хамҗ авад, теврәд үмсв.

— Цедн! — гиҗ эн байрлв. Минь одахн чимкән дүңгә көвүн билүс. Ода багш болад һарч ирҗ. Багш, эврә Манҗихнә көвүн йоста багш болад ирҗ йовх. Хүүвин йосна нилчнь ода эн. Адуч көвүн багш болад, күн болад һарад ирнә гидг эн.

Тиигҗ дотран байрлад, Хоңһр көвүг суулһад, бийнь төгәлҗ йовад шуукрв.

Эврәннь эңкр дүүһән гиҗ эн дотран санв. Байрлад, дүүврдәд, ахлач келв:

— Сән, Цедн, сән. Йоста залу болна гидгч эн. Школын герт багшнр патьрлдг нег сул өрә бәәнә. Ода деерән түүг эзлҗ авад бәәҗә. Бән-сун бәәҗ цааранднь медгдх.

Цедн байрта һарад йовад одв. Өрәд орҗ ирсн Уланд көвүнә УОНО-һас авч ирсн цаас өгәд, Хоңһр келв:

— Үзҗәнч, Улан! Бүкл багш болад күрч ирҗ. Дәкәд кедү күн сурһуль сурч йовна энч?

Улан цаас умшҗ. оркад:

— А, юн гинәт? Кедү күн? Элст, Әәдрхнд одач нәәмн күн сурһуль сурч йовна.

— Дәкәд деернь, энднь дөчн. Өөрхнәс сурһульта улс дала болн гиҗәнә. Улан, кезәңк цаг мартад уга болхуговч? Җал багш эврә дурар маниг цуглулад, сурһад суудг. Яһсн сәәхн заңта күмб, яһҗ олндан туслв! Җалас биш бидн бас сохр бәәх биләвидн. Хөөн-хөөннь ханлт өргнәв.

— Чик, чик ахлач. Җалас биш бидн бас харңһу үлдх бәәсн. Җалтн — теегтән герл орулсн күн. Теегин герл.

Иигәд залус кезәңк-язаңк күүндәд, улана йосна нилчәр өсҗ-өрггдҗ, йовхиг бас тоолцхав. Күүкд сурһуль дасад, күн болҗ өсҗ йовна. Нудрмчнр-баячудыг йосн бас алвар (налогар) шахад, ялчудтнь бооца (договор) келһәд, хара бәәлһҗ бәәхш. Ялч-угатя улсин ик зунь эврә йосна чидл медәд, иткәд, нурһан тинилһәд, күн болад, бәәхтә-чидлтә гиҗ әл уга, өмнәснь үгцәд, эврә зөвән күргдг болҗ йовна. Шин йосна диилврнь дала. Зуг кесг зун җилд тахшад бәәсн кесг авъяс цугтынь тиим түргәр гетлгҗ болшго.

Цедн школд ирәд, өрәдән орҗ авад, түүнәсн һарад Хоңһрад ирв.

Әвәш Баатр хойр гертән бәәҗ. Көвүг терзәр үзчкәд, күүкн босад, бийән ясад, чисм улан чирәтә өмнәснь тосв. — Менд бәнт! — гиҗ келәд, Цедн үүд алхад орв. — Цедн! Цедн! — гиҗ күүкн өмнәснь тосв.

Эн хойр теврлдәд, ду тасрад, альд-яльд бәәхән мартв. Күүкнд сегән орад, бийән татад келв:

— Цедн, кезә ирвч? Су нааран. Нурһнч өсәд бәәҗ. Цедн сандл деер сууһад, инәһәд келв:

— Зогсҗа, зогсҗа. Энч Баатр биший? Бөдүн залу болад бәәҗ. Наар, Баатр, би чамд наадһа авч ирүв.

Өөрдәд ирсн Хоңһрин көвүнә толһа иләд, хавтхасн бичкн хар маши һарһад өгв. Дәкәд деернь кампадь балта белглв.

Әвәш шурд гиһәд цә чанв. Баатр хормадан белгән бәрсн, машиһән һазрт тәвҗ наадв. Әвәш ирәд көвүнә өөр сууҗ, нүдинь гердв. Хойр нүдн харһад, байрта, дурта хәләцәр нег-негән шинҗлв. Мел өөлтг эс олҗ чадад, дурна зальд авлгдад, һар-һарасн бәрлдҗ, чаңһур атхлдв. Сана авсн кевтә Цедн келв:

— Әвәш, мартчкҗв. Чамд белг авч ирләв.

Тиигҗ келн, хавтхасн һарһад үнрнь каңкнсн улан боодл савң шар шилтә духи хойриг һарһад һартнь бәрүлв.

— Эннь эгч Харлад, — гиҗ көвүн бас улан боодл савң белг өгв.

— Нанд Хоңһр-ах патьр өгв, — гиҗ Цедн келв.

— Альд, школдый?

— Э, школд. Кесгәс нааран күн бәәһәд уга өрә бәәҗ кевтә. Невчк цеврлх керг. Чи нанд дөң болнч?

— Болна, Цедн, болна. Юн бәәх билә, уһаһад, арчад хайҗ оркхвидн. Юн бәәх билә.

Дарунь Әвәш цәәһән болһад авад ирв. Ширә деер тос, һуйр тәвәд цәәһән кев.

Тиигҗәтл Хоңһр орҗ ирв. Баһчудыг үзәд байрлв. «Эн көвүнд одхинь Әвәш нам чидхмн», — гиҗ дотран санв. Бийән медүлш угаһар, сууһад бас цә уув. Баһчуд бас бийән бәрх саната.

Болв, хая-хая күч өгл уга, эднә хәләц харһад дурна герләр герлтнә. Түүг үзәд, медәд Хоңһр цәәһән ууһад, кергтә болсн болад заллтан (парвляһан) темцәд һарв.

Көвүн күүкн хойр һар-һарасн бәрлдәд, удл уга школур орад ирв. Бичкн өрәд юн бәәхв, дарунь ахулад хайчкв.

Асхн бүрүл болад ирв. Терзин өмн хоюрн сууһад, ә-чимән тасрад одцхав. Зуг хойр зүркн негн кевтә дегц цокснь эднд соңсгдв.

— «Келсн үг, керчсн модн» болҗ, — көвүн эклв. — Ниднә чи сурһулян чилә гиләч. Ода төгскәд күрч ирүв. Тиигхлә ода керг күцх цагнь ирв гиҗ медҗәнәв.

— Би үгән хәрү авчахшив. Зуг элгн-садн манд бәәнә, теднәс сурх керг.

— Чини келсн чик. Түүгинь нанд даалһчк, йосар чамд зәңг орулнав.

Зөвдән багтад, баһчуд тарад хәрцхәв. Маңһдур-нөкәдүртнь Цедн хотан орад, хәрәд йовҗ одв. Хотна улс байрлад, хойр хонгт нәр кеһәд, шин улан багшиг йөрәлдв.

Аш сүүлднь, авһ Баазр герт үлдсн цагла, көвүн келҗәнә:

— Авһа, арһта эс билт, нег төрт дөң-нөкд болтн.

— Зәңг орулхмб? — болҗ Баазр таав.

— Медвт, зәңг орулх.

— А, хәәмнь. Түүгән нанд даалһчк, эргүләд-дуһрулад хайчкв.

— Танд би тер төр даалһҗанав.

Баазр инәһәд, дотран икәр байрлад, тааһа медә бәәвчн батлҗ авхар сурв:

— Мөрдин туру альдаран хәләлһхмб?

— Өмәрән, Боолстур

— Кемб? Әвәш?

— Медҗәнт.

Баазр уха туңһаҗ суув. Нуһлан туск йовдл бас эн меднә. Түүнәс ода зәңг-зә уга.

— Тадн, баһ улст. Комсомолд хоюрн бәәнәт. Тиигхлә хуучнаһар болшго. Хоюрн хоорндан күүндвт?

— Күүндв.

— Зөвтәй?

— Зөвтә.

Баазр байрлад одв.

— Нә, терч болна гидг тер Элг-садынь би үлмәдән орулҗ чадхув.

Авһ ач хойр таарад кесг күүндв...

Боолстд Баазр асхн шидр ирв. Хоңһр Харла хойр көдлмшәсн ирчксн цаг. Баазр орҗ ирәд, бортхта әрк, кампадь-балта ширә деер тәвәд, цемцәҗ суув.

Герин эздүд алң болад бәәв. Тер-эн болад, дала үг келҗәхмн уга. Хоңһр инәһәд, келҗәнә: — Баазр, хүрмд ирсн күн кевтә яһад цемцәһәд бәәнәч?

— Бийтн гиич болҗ ирҗ йовх күмб.

— Гиич?

— Гиич.

— Юн дала гиич-һууч болҗ йовхмт?

— Э, тадн иим түргәр төрим медәд авчкхар седҗәнәт. Тиигҗ болшго. Түрүләд, һанздм һал тәвҗ өгтн. Ундынь өгтн, учринь суртн.

— Һанзан һарһтн, — болҗ Харла сурв.

Һанзднь тәмк нерҗ өгәд, беш деер бәәсн халун цә һарһад, самрад, ааһд кев.

— Нә, тегәд, учрнь юмб? — болҗ Хоңһр неклдв.

— Учрнь бәәнә. Танахн тал хамринь хатхад уга цаһан торм бәәнә гисиг соңсад ирҗ йовнав.

— Баазр, чи нам әрк зөөҗ йовзгоч, — гиҗ Хоңһр өврв.

— Тер торминтн хамринь хатхх цаг болҗ гисәр ирҗ йовнав.

— Әрлһич цааран тер кезәңк-язаңкан, чиктнь, медгддг үгәр келич.

— Келҗ болхмн. Танад Әвәш гидг күүкн бәәдгҗ, манад Цедн гидг көвүн бәәнә. Мана көвүн эврә күн. Сурһульнь дала, бүкл сурһулин багш болсн күн. Эрүл-дорул, сән-сәәхн, алькарнь болвч өөлтг уга.

— Нә, болҗ, — гиҗ Хоңһр инәв.

— Зәңг орулҗ йовнч?

— Э, зәңг орулҗ йовнав.

— Нә, тиигхлә эн әркән тат. Би «зөв» гиҗ келҗәнәв.

Харла залуһурн догшн нүдәр хәләһәд авв. «Яһдг болвч күүкнлм, тиигәд «шалд-пилд», — гиһәд орксн эвго болҗ медгдв.

Баазр байрта, бортхин бөглә авад, һурвн ааһд әрк кев. Әркән эдлсн хөөн Баазр келҗәнә:

— Кезәңклә әдл кесг бортх гиһәд, татлдулад-мааҗулад бәәҗ болшго. Дәкәд шин йосна цаг. Хоюрн комсомолд бәәдг. Тиигхлә, эднә хүрмиг үкс гих кергтә.

Хоңһр бас түүгинь ухала бәәнә. Ухандан батрад келҗәнә:

— Ямаран дала хүрм-хәтәр бәәх билә. Улан, комсомольск хүрм кехмн. Әмтн үзг, үлгүр авцхаг.

— Болдг үг, — болҗ Баазр дөңнв. — Болвч, — гиҗ Харла үгд орлцв. — Болвч, бәәсн һанцхн дүүчнь, Хоңһр әмтн ю келх.

— Әмтн ю келх билә. Келхлә келҗ, йовг, келҗ-келҗ, уурх. Түрүн улан хүрм! Соңсҗант, үүрмүд, үлан хүрм. Тадн, бидн — коммунист, комсомольц улс түүг эс эклхлә, кен эклхмб? — болҗ, Хоңһр дүүврдв.

һурвулн таарҗ күүндәд, баһчудан гер-мал кех болҗ шиидцхәв. Улан хүрм кех болҗ бас тогтав.

Намр эклчксн, чиигтә-бурата цагла тер хүрм кегдв.

Хойр шарһиг татчксн тачанкд кеерәд орксн күргн күүкн хойриг Хоңһрин герәс һарһҗ авад, хотыг зөв эргҗ гүүлгәд, Боолстын заллтын ик цаһан герин өмн авч ирҗ буулһв.

Тенд хурсн улс тосцхав. Харла Дуня хойр күүк көтлв, Баазр Манҗ хойр көвү көтлв.

Заллтын цаһан өрәд орад ирхлә, ширән ард суусн Хоңһр босв. Өмнән кевтсн цаас авад, нердинь дуудв.

— Тана нерн Цедний?

— Цедн.

— Тана?

— Әвәш.

— Әвәш Цедн хойр Тадн эврә сән дурар гер-мал болҗант, эс гиҗ элгн-садн таниг негдүлҗәнү?

— Эврә сән дурар

— Нә, тиигхлә би, Боолстын ахлач, танд зөвшәл өгчәнәв. Нааран өөрдәд эн цааснд һаран тәвтн.

Баһчуд һаран тәвв.

Ахлач теднә һарта цаас өргәд, келв:

— Әвәш, Цедн... Та хойр түрүн болҗ шин йосна евәләр гер-мал болҗанат. Тадн — комсомольц улст. Тиигәд әмтнд үлгүр үзүлҗәнәт. Учр тиим болсар, өрк бүлтн бат болҗ, герәр дүүрң күүкдтә, ут наста, өнр- өргн болх болтн.

Заллтас һарад, көвүн күүкн хойр тачанкд суув. Күчтә хойр мөриг Манҗ-милиционер әрә гиҗ бәрҗәнә. «Но!» — гиһәд орксн, дор ормасн хагдад һарцхав.

Ардагшан һардг хаалһар үкн гүүхәрн һарад одв. Ардаснь кесг мөртә улс довтллдв.

Удл уга Дорҗин хотнахн баахн берән гертнь орулҗ авв. Шин улан хүрмән эклдг болвчн, хотна улс һурвн хонгт нәр кев. Тиигәд түрүн улан хүрм шин, хуучар хольгдад, цугтаннь седкл хаңһаһад, олнд тааста болҗ үзгдв.

Әвәш Цедн хойр һар-һарасн бәрлдсн, чирәднь нарн тогтсн, учрх җирһлин өмнәс һарч йовхнь эн болв.

21.V — 78 җ., Пицунда.

Нармин Морхаҗ

ХАР КЕЛН ТОҺРУН

 

ҺУРВДГЧ ДЕГТР

ДӨЧН НЕГДГЧ БӨЛГ

Хойр шарһиг тачанкд татулҗ авад, Манҗ милиционер җолачта, Хоңһр, әәмгин заллтын (парвляна) гериг зөв эргүләд, Согин сала һатлад, хооран һардг зам улан хаалһар, Элст хәләһәд һарад одв.

Зунын халун номһрҗ йовх цаг. Хаалһин хойр амнд хөд-үкр, дала мал идшлҗ йовна. Эднә ард бийд йовһар шовалдад малч-ялч (батрак) улс геңгр-геңгр гиҗ йовхнь үзгднә.

Хоңһр, ода томһта сахлта, идр наста хар улан залу, әәмгин ахлач болад кесг җилдән бәәвчн, дотр бий тогтнҗ, төвкнҗ өгчәхш. Малын ард шовасн хар көвүд-залус үзәд оркхинь, седкл санатулҗ, зовлң өрчд буслна.

«Акад юмн, — гиҗ эн бийләһән күүнднә, — хаана йос хамх цокад, улана йосан харсад, кесг улан цусан асхад, ода харчуд әвртә йоста җирһҗәх.

Өдгә хальмг улс эврә йосан делгрүлсн бәәнә. Элст ода — Хальмг таңһчин хотл балһсн. Ик йосн Әәдрхнәс нүүһәд күрч ирсн, әмтн өсәд-босад йовцхана. Чапчаев Арш, Амр-Санан ахта ик толһачнр ик сурһуль сурад, Москва тал көдлҗ йовх болҗ соңсгдна, Җалга Хохол Пүрвән Анҗур хойр ода таңһч һардҗ бәәдг болна.

Мал-гер, хөн-хурһн өсәд-өрггдҗ йовх. Эн сүл җилмүдт теңгрин бийнь деерәс хәләҗәх бәәдлтә. Дала тиим киитн-шуурһта үвл болхш. Хавра-зуна цагт хур-боран цагтан ордг болсар һазрин өвсн чигн сәәнәр урһна. Үвлзң, зуслң уга — кезә чигн өвдгцә ноһан өвстә. Мал гисн юмн һазрин көрс бүтәһәд ирв.

Тиим болв чигн... Тер мал кенәв? Онц эздүдин. Ик зунь — баячудын. Дундын, угатя улс чигн бас зөвәр малта болҗ йовцхана. Зуг одак ялч (батрак) улс одачн эзнә малын ард хатад-харлад йова.

Теднә хөвнь кезә ирхм болҗана? Зәрм баячуд мел кезәңкәрн бәәһәд бәәнә. Ялчла бооца келһнәвидн. Нег күүнлә бооца кесн болчкад, бүкл хотн кү за-рад сууцхана. Мана ялчин зөвлл (батрачком) бооцан яһҗ күцәгдҗәхинь одахн йовҗ хәләснд, кесг хаҗһр үзгдв. Бадла байн Босха ялчдан сарин 48 арслңгин ормд арвн тав өгдг бәәҗ. Наадк баячуд бас тиигҗ көлснә өрәл-дөрвнә ялчнртан (батракудтан) өгдг бәәснь илдв.

Үүнд бас мана ялчнрин (батракудын) харңһу орлцна. Бооца кесн цаасан чигн умшх арһ уга, кедү-яду көлснд авхан чигн кесгнь медхш.

Мөңгән икдүлтхә гиҗ сурҗ ирсн Муузра ялчан Кенз-байн цокад, толһаһинь цустаһад тәвҗ. Бидн бас болхарн орлцад, байныг зарһд өгүвидн, болв Элстд күрәд, эврә бийдән зөвән авад, хәрәд күрч ирв. Ода эднлә, харчудын цус-көлс шимдгүдлә, яһҗ ноолдсн сән болхмб?

Кезәңклә әдл баячуд эврән зарһан кеһәд бәәдгнь уурсн. Ода йосар кехмн боллдна. Мана йосн юмб? Баячудыг алвар (налогар) шахнавидн, Малан хулдад, мөңгән авч ирәд тедн өгчкнә. Нань яахмб? Нань кү көндәдг арһ уга.

Көдлмшчнр, әәрстә һартнр балһснд яһад тиим ик йоста болҗ одв? Фабрик-үүлдлңгүдән (заводмудан) бийснь һартан авад, эздүдинь көөҗ әрлһәд, эврә йосар бәәдг болцхав. Теднәс үлгүр авх кергтә. Манд, селәнә һазрт, тиим йосн юңгад уга болҗахмб? Нудрмчнрин мал бидн авч чадшгов? Авад, негдүләд, ялч болдгарн эврән болад бәәхлә яһдви?..»

Иим кесг ухан орад, яах-кехинь медгдҗ өгл уга әәмгин ахлачиг зоваһад бәәнә.

Хойр шарһ хатрадл йовна. Манҗ ке цаһан киилгән тәәләд өөрән тәвчксн, гиңгр-гиңгр гиһәд ду дуулад йовна. Манҗин тускар Хоңһр бас ухалв. Басл ик хөвтә күн эн Манҗ. Бәәсн ухань, бәәдлнь — цугтан һаза, чирәднь. Нуух юмн уга. Бәәсән һарһад келчкнә, кехәр седсән күцәчкнә. Деед хот орад йовлда бәәҗ, алтн цохтлыг ухандан орулад авчкв. Бийәснь ах терүг хойр көвүтә бийинь бийдән буулһв. Уханднь хар цег уга, у саната, цаһан седклтә күн болҗ Хоңһрт эн шинжлгднә.

Гү тәвх кемд нег зо деер һарад ирхлә, Элст өмн цәәһәд бәәв. Ик-ик цаһан гермүд зооһин девсңд дерәлдв, һол көөһәд бәргдсн гермүд көк моднд ташрлгдв.

Эрг деер бәәх олн давхр цаһан бәәшң Хоңһрин нүдн илдкәд авв. Эн областин күцәгч зөвлл (облисполком) намин (партин) обком хойр бәәдг гер.

Манҗ хувцан өмсәд, бийән бедрәд сурҗана:

Таниг альдаран күргхмб, ахлач?

— Чи альдаран одхар седҗәнәч?

— Би Яшкиниг темцнәв.

— Би, тиигхлә, Җалын тал йовхм кевтә.

Манҗ бас тоолн йовна: «Хойр күн нег герт бәәсн күнд болхмн. Дәкәд, эврән кергтә йовх күн. Яшкта асхн күүндәд авчксн деер болх». Бүрүллә авч ирәд, Җалын патьрин һаза Хоңһриг буулһчкад, Манҗ цааранднь хатрулад һарв.

Хоңһр үүд цокад орҗ ирв. Герт электрошам шатчана, өдрлә әдл сарул. Наадк өрәһәс Вера һарч ирәд, Хоңһриг үзәд, байрта келв:

— Гиич ирҗ йовхм кевтәм, Җал, наарлч, кен ирҗ йовхинь үз.

Дөнтә-тавта бальчхр шар көвүнә һараснь көтлсн Җал цааһас һарч ирв.

— О, гиич гидг гиич! Менде! — гиһәд һаринь ат-хад, Җал ик байрта болв. Өөрк көвүһән түлкәд, — дәәдәләрн мендл, — болв.

Көвүн барун һаран өгв. Хойр сүүһәснь көвүг өргҗ авад, хойр халхаснь селн үмсәд, Хоңһр буулһв.

— Мергн, би чамд кампадь авч ирүв, — гиһәд, Хоңһр хавтхасн халата кампадь һарһад көвүнд бәрүлв.

Залус Җалын өрәһүр орҗ одцхав. Вера хот кехәр заман (кухнь) талан һарв. Бүкл җилдән үзлцәд уга улс. Тегәд чигн кен-негнәннь келсн үг ик тааста болҗ һарв. Эн-тер, эрүл-мендән медлцәд, Хоңһр эврәннь ухалсн тоолвр цәәлһв.

Теегт төвкнүн, аңхун. Җирһл өмнк кевәрн гишң. Мал-гер өсәд-өрггдҗәх. Хар ялчнр хатрад йова, нойн-зәәсң уга болвчн, теегин хар баячудын мөрн теңкән уга гидгәр гүүһә йовна.

— Эн төрәр тадн, ик һазра улс, ухалдвт? — гиҗ Хоңһр сурв.

— Ухаллго яах билә, бас сана бәәцхәнә, — гиж Җал хәрү өгв.

Минь эн цагла Вера залусиг хот уутха гиҗ дуудв. Хот уулһн деер хойр залу эклсн төрән һарһҗахш. Хоңһр өөрк улсан шинҗләд, тәвҗ өгсн хотынь өлссн күүнәһәр идәд, ю-бис келәд суув. Вера мах-шөл бәрәд, тернь бийднь зокад, идр наста гергн болсн болҗ тоолгдв. Җал кезәңк мергр хар кевтән. Зуг үснднь невчк буурл орад бәәҗ. Нүднь одачн ивтркә хәләцтәһән. Күн тал хәләсн цагт, күүнә дотрнь күн бәәхиг үзҗәх болҗ медгднә.

Үвлә болсн хургт Җалыг Хальмг областин күцәгч зөвллин (облисполкомин) ахлачин дарукд шиидәд, таңһчин ЦИК-ин гешүнд (членд) орулҗ. Гегән-герлин, эрүл-мендин төр эн ода һарджах күн болҗ һарчана.

Вера йирин ирснәс нааран багш болад көдлә.

Ода Улан сурһулин (школын) һардачин (директорин) дарук болҗ көдлҗәнә.

Әрә тав күрсн Мергн көвүн келәд-кевшәд бәәнә. Хальмг орс хойраһарнь сән келтә.

Эврә гер-бүлин тускар Хоңһр келҗ өгв. Баатр көвүн зөвәр бооҗсн, Харлан Улан гертәһән хотдудар йовх, Әвәш Цедн хойр гер-мал болсн. Таньдг-үздг улсин тускар сән зәңг соңсад, герин эздүд байрта сууцхав.

Хотан ууҗ дуусад, залус эзнә өрәд орҗ ирцхәв. Ик шар ширә, хойр ик үкүгт (шкафт) дүүрң дегтр. Хоңһр өврҗ зогсв.

— Багш, эн дегтрмүдән цугтынь умшсн болхийт?

— Цугтынь умшад угав. Зуг ямаран дегтрәр ю кехинь меднәв.

Җал һанздан һал тәвҗ авад, сууһад, утар ута бүргүлв. Ик һазрт бәәх зәңг-зә эклҗәнә. Үвлә болсн намин (партийн) баһ хурл (конференц) деер намин (партин). Хальмг обкомин негдгч сегләтр болҗ Җалга Хохол шиидгдҗ.

Юн күүһинь цәәлһҗ өгчәнә. Салга заһсч болад кесг җил көдлҗ. Иргнә (гражданск) дәәнд Улан зу (сотнь) бүрдәһәд, түүнә толһач (толһач) болад, Улан Цергт кесг ач-тусан күргсн баатр залу болҗ һарв.

Заһсна салгин көдлмш меддг күн болсар, дәәнә хөөн заһсна Хальмг трестд көдләд, терүг һардҗ йовҗ. Иим олн ик тус күргсн күүг коммунистнр нег дууһар негдгч сегләтрт суңһҗ.

Хальмг ЦИК-ин ахлач Пүрвән Анҗур болҗ. Хоңһр Анҗуриг өмннь таньдг, Әәдрхнд девсңд (курст) йовтл комсомолын халхар көдлҗ йовсн көвүн. Хурц ухата, олмһа келтә, олнла ээлтә көвүн болҗ тиигхд медгдлә. Ода таңһчин нег һардач таньдг күн болснд, Хоңһр икәр ханҗ, байрта суув.

Яшк бас ямаран зөвәр өөдләд одҗ. Таңһчин милицин ахлачин дарук болҗ. Көвүн күүкн хойрта, Дусятаһан эрүл-менд, амулң бәәхәр зәңглв.

— Нуһла ямаран бәәнә, Нуһла?

— Нуһла мөңгнә ахлач бәәнә, бүкл Госбанк һардҗана.

— Гер-мал боллу?

— Уга. Одачн һанцхарн.

— Мууха юмб, — гиҗ Хоңһр саначрхв. — Андреяс зәңг бәәнү?

— Андрей Аһшт военком болҗ йовна.

— Дәәнә халх керг түүнд зокхмн.

— Полковник болсн бәәнә.

— О, әрләд йовҗ оч кевтәм терчн!

— Москвад дәәнә гүн сурһуль чиләһәд ирв.

— Тиигхм тер, шамдһа, һавц билә.

Иигәд кесг сууҗ оркад, Җал цааранднь эклв:

— Саахна чини келсн үг орта. Теегин харчудынчн тускар нам (парть) бас ухала бәәнә. Мана багш Ленинә герәс кеҗ үлдәсн номд эн туск тодрхаһар бичәтә. Үүлдлңгин (фабрик-заводын) көдлмшч улс — көдлмшч әңг (класс). Эдн эврән бийснь көдлмшән толһалад, һардад кеҗ йовна.

Зуг селән һазрар бәәдг улс, крестьян улс күн болһн салу, эврә бийән хәләсн бәәдг. Крестьянд — крестьян бәәнә. Тедн дотр, ялч, угатя, дундын мал-гертә улс. Дәкәд деернь баячуд, нудрмчнр (кулакуд). Ода тегәд, Ленин багшин зааснас иштә, нам (парть) заавр өгчәнә. Көдлмшч әңг (класс), нам (парть), тер ялч (батрак), угатя, дундын малта улсиг баячудас таслҗ авад, эврә үлмәдән орулад, бас олна көдлмш дастха гиҗ, ниицән — кооператив бүрдәтхә гиҗәнә.

— Болдг үг, болдг! — болҗ Хоңһр байрлв. — Эн тускар би чееҗдән гүвдлдн гиҗ үкчәнәв.

— Дегтр умшх кергтә. Соньн (газет) бас, сәәнәр. Оньдинд онц, эврәһәр бән гиҗ дассн улсиг негдүләд, гидг амр төр биш. Нам (парть) келҗәнә: көдлмшч әңг (класс) эн төрт орлцад, крестьян улст дөң болад, ниицән — кооператив бүрдәһәд, балһсна болн селәнә улс кезәчн залһлдата бәәхиг дурдҗана. Хадур алх хойр нииләд оркхла, ниигм җурм (социализм) цааранднь делгрәд бәәх юмн.

— Тиигхлә, селәнә әәрстә һартнр нудрмч-баячудын уңгинь таслх гисн ухан болҗ һарчана.

— Чик, үнн. Болв, тедниг уга кенә гидг наадна төр биш. Эн төрәр бас ик шууган һарч йовна. Селәнә эдл-аху орн-нутгиг идх-уухар теткх зөвтә. Түүг уга яду улс ода деерән күцәҗ чадш уга. Өдмг-һуйр өгдгнь — бәәхтәнь болҗ һарчана. Баячуд хамгинь хамхлх болхла, теднә ормд орн-нутг теткх эдл-аху кергтә.

Тернь кемб? Ялч (батрак), угатьнр? Теднд тиим чидл ода деерән уга.

— Байн-нудрмч улсиг, тегәд, кен сольхм болҗана? Ялч (батрак), угатя улс нииләд, баячудын мал-гер авад, көдлмшч әңг (класс) кевтә эврән һардад бәәхлә яһдмб? — болҗ Хоңһр соньмсв.

— Мел үнн. Тиим хаалһ мана Коммуна нам (парть) зааҗана. Зуг тер чик хаалһ хаҗилһҗәхнь бас бәәнә. Бухарин, Рыков ахта улс нудрмч-нудрмсиг батлхм, теднд дөң-нөкд болхмн гиҗ зүткдгҗ. Нудрмчнриг сольдг, теднә өгдг тоотыг күцәдг улс нань уга гиҗәх ухан тер болҗана.

— Мууха үүл биший. Тиим сурһальта, ухата улс яһҗ тиим эндү хаалһ заадг болхмб? — гиҗ Хоңһр һундв.

Җал босад, үкүгәс (шкафас) нег дегтр авад, хәрү ирҗ сууһад, үгән йовулҗ келв:

— Ленин — мана багш, Ленин. Эн тускар кезәнә келәд, зааһад өгчксн бәәҗ. — Дегтр секәд, халхинь олҗ авад, умшна: —«Если мы будем сидеть по-старому в мелких хозяйствах, хотя вольными граҗданами на вольной земле, нам все равно грозит неминуемая гибель». Медвч? Иим сәәхн, тодрха кевәр келҗ.

— Хурцар келҗ. Ода мана бәәдл мел тиим. Сул-сәәхн бәәнәвидн, зуг кезәңк кевәрн, салу-салу, неҗәдәр, — болҗ Хоңһр орлцв.

— Цааранднь, — гиҗ багш умшв: — «Через кооперацию — путь к социализму». Медҗәнч? Хамцлһар (кооперацар) дамҗад ниигмд күрхм болҗана. Кооперация гисн нег зүүтә юмн биш. Бас дотран йилһлцтә. Потребкооперация гиҗ бәәх. Дәкәд селәнә эдл-ахуд маши хулддг, мөңгәр дөң болдг хамцлһн (кооперац) бас бәәнә. Түүнә хөөннь ТОЗ, хамтрлң (колхоз), коммуна гидг бәәҗ. Зуг Ленин зааҗана: хамцлһнд (кооперацд) әмтн эврә дурар орад, амраснь экләд, аш сүүлднь, күцлднь күрх зөвтә гиҗәнә.

— Тиим хамцлһн (кооперац) гидг юмн мана таңһчд тегәд бәәдв?

— Бәәнә. Нарн суух нутгт ТОЗ-д әмтн ниицҗ, дәкәд хойр ортг (артель) — хамтрлң (колхоз) бүрдсн бәәнә.

— Юн гидг юминь, яһҗ көдлдгинь одад хәләхм

бәәҗ түүгич.

1 Ленин В. И. Соч. Күцц хураңһу, 32-гч боть, 187 халх.

— Соньмсҗахла, йовад хәләһәд ир. Һазр дегәд хол биш.

Иигәд кесгтән теегин хойр залу эврә, олна сә хәәҗ, багш Ленинә номд шилтҗ, сарул хаалһ олхар шүтлдв.