Һучн һурвдгч бөлг

Максим Бедриков Манҗихнәс зулдгнь бас орта болҗ һарчана. Улан Церг цаһачудыг көөһәд, зөвәр һазр

сулдхад, Яшкульд күрәд ирҗ йовх зәңгинь Аһшас улан цергчнр Ростов тал дәврҗ йовхиг Бедриков энд, теегт бәәһәд керг уга гиҗ санв.

Үлдл цергтәһән Элстд ирәд, одмн Балзна ирҗ рапорт өгчәнә. Көвүнә муурсн бәәдл үзҗ уурнь күрәд, одмн шин даалһвр офицерт өгв.

Өмн сөнь Балзна Гәрән цергәс зу һара көвүд орһад йовҗ одсмн. Тедниг көөһәд, күцәд, хәрү авч ирх даалһвр Бедриковд одмн өгв.

Арһ уга, хәрү эргҗ авад, даалһвр күцәхәр Максим һарад йовад одв.

Балзна Гәрә штабасн һарад, әктәмл машинд суум авад, эврәннь бәәшң, тал — Лола орад гүүлгв. Лолад һурвн давхр бәәшңгин өөр, чиндһң цаһан гер бәрчксн бәәнә. Герт Түмнә нойн Баатр (герой) Түмн өөрән хойр-һурвн офицермүдтә әрк-чаһрт авлгдҗ, нәәрлҗ суухнь эн.

Гәрә орҗ ирәд, цөгц әрк кеҗ ууһад, уха туңһаҗ суув.

— Мана одмн муурсн бәәдл һарад яһвт? — гиҗ нойн сурв. — Зәңгин сәәнәснь келҗәтн. — Сән юмн уга, — гиҗ Гәрә, бас нег кеҗ уучкад, келв. — Аһшас һарсн Улана Церг Баһ-Дөрвтд ирҗ, йовх зәңгтә, Әәдрхнәс һарснь Улан Эргд өөрдҗ йовдгҗ. Теегәс маниг бас көөһәд һарһҗ йовна.

Түмень войн, Әәдрхнә хазгин дәәнә одмна дарук болҗ йовсн кун, тегәд чигн Манцин кецә одмнур деегүр нүдәр хәләв. Эн келҗәнә:

— Гәрә, әәсн-эмәсн болад бәәдмт. Һар хоосн улачуд дала дә босхҗ, чадх билә. Хазгудан өмнәснь тәвәд, каалад хайчктн. Зуг эврәхсән йовул, мини церг ода деерән бичә көндә.

Гәрә өмнәснь:

— Өцклдүр мана цергәс зәрмнь орһад йовҗ одҗ.

— Кишванриг көөһәд, авч ирх кергтә, — болҗ нойна нүдн һал болҗ шатв.

— Көөһүл йовҗ, одла, — гиҗ Элстин одмн хәрү өгв.

Асхн, гү тәвх кемлә, Бедриков цаһан герт орҗ ирәд, зәңглҗәнә:

— Орһдулмудыг авад күрч ирүв.

— Толһачинь олҗ авх кергтә. Эс келҗ өгхлә, үктлнь маляд, — болҗ нутгин одмн закв.

Орһад һарсн залусиг зерглүләд зогсаҗ оркад, һазр деер доск тәвәд, деернь элк түргүр орһхар седснә түрүнь негинь Бедриков кевтүлв. Толһаһинь нег хазг

һазрт шахв, хойр көл деернь талдан хазг сууһад, долаһар гүрсн талта маляһар нүцкн нурһарнь татн цокв. Цокх болһн улан татасн махмудт үлдәд, деерәснь дәкәд цокгдхла, арсн тасрад, улан махн бултаҗ, цусн асхрв.

— Кен толһа татла, келҗ өг, зогсанав, — болҗ Балзна Гәрә сурв. Өөрнь Түмнә нойн тешкәҗ зогсв.

— Нойна зергәс, дәрк. Би гем угав, би гем угав, — болҗ, салдс хәәкрв.

— Гем уга болхла яһад һарч зулвч?

— Әмт дахлав, әмт.

— Кен экллә, келәд өгчк, цоклһ зогсанав, — болҗ зәәсң дәкн келв.

— Кенинь би альдас медхв. Нойн, зәәсңгин зергәс хәәрлтн, хәәрлтн.

Тиигәд зогсҗасн улсин ик зууһинь малядад һарһад оркв. Кен эклсинь күн келҗ өгчәхш.

Хатмл хар залуг хазгуд, хувцинь шуучад, хард гилһәд модн деер кевтүлв. Талта малян курен болһнд арсн тесрәд, улан цусн цальград бәәв. Көвүн өрәл әмтәл ухань орҗ-һарсн, хәәкрв:

— Бичә цоктн, келҗ өгнәв!

Цокдгинь зогсаһад, Гәрә өөрдв:

— Кемб? Кел.

— Эрднь, — болҗ әрә дун соңсгдв.

— Кен, кен?

— Эрднь, — болҗ көвүн нүдәрн салдсмуд дотр зогсҗасн өндр хо цаһан көвү заав.

— Чивч? — болҗ нутгин одмн көвүнәс сурв.

— Бив, — гиһәд цергч өмнәснь төвшүнәр хәләв.

— Босхтн, болҗ, — гиһәд көвүг босхад тәвчкәд, Гәрә нойн тал хәләв.

Нойн һаран дайлв. Гәрә зәәсң Бедриковд закв:

— Хаһад алчктн.

Сәәчүд цаһан герән хәрү темцв, хазгуд хавсрад, бәргдсн цергчнриг тег тал туув. Ик хол биш зогсаһад, нүк малтулад, көвүг амн деернь зогсаһад, арвн буута хазгуд авч ирәд Бедриков зогсав.

Заквр күләҗәсн хазгуд, бууһан көвүнүр зөвләд, сумлад оркв. Эрднь көвүн һаран өргв. Кимр цаһан чирәтә көвүн келҗәнә:

— Манахс, ода йирин арһ уга. Хөөннь иим элдү йовдл бичә һарһтн.

Иигҗ келәд, хойр һаран өрч деерән кирслҗ бәрәд, хазгуд тал хәләҗ көвүн зогсв. Теегин салькн хүвсхәд толһаһиннь үсинь иләд һарв.

— Хатн!

Арвн бууһин сумн дегц хаһрв, көк утан талрхла, көвүн өвдгләд киисҗ йовхнь үзгдв.

Хасн бууһин ә соңсҗ оркад чочад, дәкәд сана авсн Түмнә нойн ик гесән чичрүлҗ инәһәд:

— Күн цокад, дугту (конверт) хаһлулчкв болһв...

...Җалын баг (отряд) Җанчвахна Боолстар орҗ ирв. Бәәсн нег бичкн отряд, өцклдүр асхн Элст хәләһәд һарч одсн болҗ һарв. Баһ Буурлд церг йирдән уга бәәҗ. Орһахн әәмгт, тар-тур гиҗ халдад, цаһана цергә улс һарад зулҗ.

Ардас багиг (отрядыг) күцәд, Улан Эргәс йовулсн Будан Эрнҗәнә элч ирҗәнә. Охтр балһсн тал Улан Церг орхмҗ, Лолаһур Җалын цергиг дәвртхә гиҗ.

Сөөнь өрәллә, Лолан зүн өмн бәәсн хойр хар толһан сүүд ирҗ, зогсад, Җалын багин улс мөрдән амралдв. Өмәрән хәләвр кеҗ одсн улс үүнд ирҗ тосх бәәсмн. Зөвәр тиигәд зогсад, өр цәәҗ йовх цагла, харңһу тесләд, хойр мөртә күн һарад ирв. Нуһла мөрн деерәс үкс бун, адһад келҗәнә:

Цаһачуд һарад зулҗана. Тергтә, мөртә улс теңкән уга олн.

— Мөрдән унҗ автн! — болҗ Җалын дун теегин сөөд җиңнв. — Улана йосна хортнур, уралан! — гиҗ закад, Җал мөрнәннь амһаг сул тәвв. Хо һалзн хагдад һарв. Хурдн мөрнә гүүдлд хойр чикнд салькн шуугад, һазр өөрдкәд, хортнд күрәд ирцхәв. Өөрк дахсн көвүдән үзәд, чееҗ байрар дүүрч, чидл һарт урһв.

Довтлсн кевтән довтлад, Лолаһур залус орад ирцхәв. Халдан, чавчлдан, мөрнә инцхәллһн. Одач харңһу, кенә-янаньч медгдхш. һарч зулсн мөртә улсин ар дас халдад зөвәр көөлдҗ йовад, залус мөрдән хатрулв. Хәрү эргүләд ирхлә, Лолад тагчг, ә-чимән уга. Ик цаһан герин өөр харул зогсҗана, Яшк мөрнәсн бууһад орҗ ирв.

— Нааран сууһад, мах ид, — болҗ Җал Яшкд келв.

Ширә деер ик тавгт өөктә махн чимг-чимгәр чансн бәәнә. Өөрнь тавн-зурһан чиркс, шилтә әрк зогсҗана.

— Нәәрлҗәҗ кевтәм энтн, — болҗ Яшк келв.

— Алдад орквидн, — гиҗ Җал келв. — Минь эн чини суусн ормд Түмнә нойн сууҗ,

— Күцәд авхмн, кишванриг, — гиҗ, Яшк халурхв.

— Күц. Әктәмл машиһәр әрлсн нойн зәәсң хойриг альдас күцхмч?

— Күцхв! — болҗ Яшк халурхв.

— Күцх болхла, өтрлхмн, Элстүр дәврхмн.

Удан болл уга, баг (отряд) Элст хәләһәд цувад һарв. Элстин өмн зоод күрәд ирхлә, өр цәәһәд бәәв. Хар толһа деер һарад дурнавдхла, иим зург үзгдв: дорд би ид, зо деер дән болҗ йовна. Хойр талас кевтәд халдҗ бәәцхәнә. Барун бийд Әмтә Уст ордг зам улан хаалһар тергтә, мөртә улс хойр теерм давад һарч йовцхана. Тедниг күцәд, әктәмл машин гүүһәд, зо давшад һарч йовна. Багш, нойн зулҗ йовна, — болад, Яшк хәәкрв. Җал җолаһан көндәһәд, заквр өгв:

-Амдад тосхм. Манахс, уралан!

Тергд амдад, церг Тарваһад һарад одв. Мөртә улс үзәд, цаһана цергчнр хаалһас хаҗиҗ һарч зулцхав. Көвүд көөһәд күцәд чавчцхав. Минь эн цагла Элстәс зөвәр олн мөртә церг һарч ирәд, өмн болҗ, йовсн дән үзәд, хаалһас хаҗилһәд, сала хәләҗ, довтлдв, Эдниг зулҗ йовхинь медәд, Җал көвүдән дуудҗ цуглулв. Халҗ одсн улсиг хүмәд цуглулад автл, зөвәр цаг болҗ одв. Балһсн талас зөвәр баран дәкн һарад аашхиг үзәд, Җалын көвүд өмнәснь амдад довтллдв. Түрүнднь күрәд, һар бәрлдән болҗ йовна. Җал күрәд, негинь чавчад, мөрнә сәәр дәврүлҗ тәвәд, наадк талнь мөрән эргүлв. Үлдән өргәд авчксн залу һарад зулхар седҗәнә. Җал чирәһинь үзв, үзн — таньв. Бедриков Максим өмннь йовх болҗ һарв.

— Зулҗ һархн угач, — болҗ, Җал мөрән дәвв.

Үүд-түүд күргл уга хо һалзн хар кер аҗрһд эзән күргәд өгв. Ахлачан алдл уга, Яшк ардаснь дахлдв. Зулҗ йовсн офицер, мөрән генткн тотхн зогсаһад, өөдән һәрәдүләд, хәрү эргәд чавчв. Җал келтс гив, зүн һарнь тасрад һазрт унв. Хо һалзн хәврһшән авч зулв. Хар кер аҗрһ цуурдад өмнән харһсн мөрдиг омруһарн цокҗ әрәд, алдрад һарад одв.

Ардаснь көөлдҗ йовн, Яшк арһнь тасрад, асхрулҗ ууляд, нурһндан йовсн бууһан суһлҗ авад, кер аҗрһиг бәрлдүләд хав. Максим мөрнә дел теврәд бәәв. Хурдн мөрн эзән тевчәд, хурлзад һарад одв.

Халдан уурад, дүң-дүлә болад одв. һазр деер цаһана мана уга, кесг улс түңшҗ кевтв. Яшк Җал тал довтлҗ, ирәд, бун-киисәд, даальңд йовсн цаһан киилгән һарһҗ, авад, Җалын шав боов. Әмтн цуглрад ирцхәв. Шавта улсан өөр бәәсн гермүдәр орулҗ кевтүләд, цергән гермүдин хашад орулад, мөрдән амратха гих заквр өгәд, Җал герт орад, ус уув.

Ямаранчн дән халун болвч, харулын төрән алддго, Нуһла балһс орад, бәәдлинь хәләһәд, хәрү ирҗ йовна. Җалын цаһан церд болсн чирә үзәд, сана зовад, сән зәңг сүрә өгх гиҗ тоолад, Нуһла байрта келв:

— Улан Церг балһс авчксн бәәнә. Хүвсхлин зөвллтд (ревкомд) улан туг өлгчкв. Олн толһачнр заагт Эрнҗәниг, бичәч (пииср) Эрнҗәниг үзүв.

Сән зәңг сүрә толһачд өгв. Мөрән унҗ авад, Нуһла Яшк хойриг дахулад, Җал хүвсхлин зөвлл (ревком) тал ирв. Мөрдән тедүкн моднас уйҗ оркад, улан туг һәәхҗ залус зогсв. Өндр улан тугнь оһтрһуд күрч делсчәнә. Өмн болх җирһлд омг, чидл урһаҗана.

Хаалһата үүд түлкәд, хүвсхлин зөвллин (ревкомин) ик өрәд залус орҗ. ир в, Эрнҗән, хойр-һурвн толһачнр сууна. Эрнҗән ормасн босад, байрта:

— Күрәд ирвч, мана күн! — Җалыг теврәд үмсв.

Цуста һаринь үзәд:

— Шавтвч?

— Өрәсн һарм Бедриков авад йовҗ одв.

— Барун бийәс манд дөң болсн күүнтн эн, — болҗ Эрнҗән толһачнрт келв.

— Ханҗанав, ик дөң болвт, — гиҗ келәд, ах толһачнь босад һаран өгч мендлв.

Улан цергчнр цаһачудыг көөлдәд йовҗ, одв. Җалын баг (отряд) Элст харҗ үлдв.

Эрнҗән хүвсхлин зөвлл (ревком) бүрдәв, Җалыг ахлачин дарук, багин толһач кеҗ. үлдәв. Яшк милицин ахлач, багин (отрядин) толһачин дарук болв.

Җалын шавнь баалад, эмнүлңд (больницд) орв. Соңсад, Вера Боолстас ирв. Эмнүлңд (больницд) Җал ухаһан алдсн бәәҗ. Вера Җалыг асрад, хәләһәд, өөрнь һурв хонв. Дөрвдгч өрүн Җалд ухан орв, сандл деер үрглҗ, суусн Вераг үзәд, Җал нүдән секәд:

— Вера?

— Җал! Биич ямаран?

— Би чамаг үзҗәнәв, Вера, һаран өглч...

Вера эврә һаран Җалын барун һарин альхн деер тәвв. Җал чаңһур атхад:

— Вера... — залуһин нүднәс заядар халун нульмсн асхрад бәәв.

— Җал, Җал, — гиҗ күүкн элкдв. — Дарунь эдгхч. Җал бийән татад, ора (потолок) хәләҗ кевтв.

Дарунь эмч орҗ ирв. Күүкн байрта зәңглв:

— Ухата, ухань орҗана.

— Сән, — болад, эмч сандл деер ирҗ суув. —Юунч өвднә?

— Шав.

— Шавд әәмшг уга. Дарунь эдгҗ одх. Толһа өвдхший?

— Уга. — Тиигхлә сән. Вера Ивановна, ода әәмшг уга. Та хәрәд невчк амрч автн, — болҗ эмч босв.

Вера Җалын патьрт ирәд, хувцан тәәлл уга орн деер кевтн унтҗ одв. Зүүднд үүд цокснь соңсгдв. Серхәр седхлә, серҗ, болҗахш. Хәрү унтҗ одв.

Цокҗ-цокҗ үүд күн эс тәәлҗ өгхлә, Андрей үүд татад орҗ ирв. Орн деер унтҗ кевтсн дүүһән үзәд, өөрнь ирҗ, суув.

Андрей Әәдрхнәс ирҗ йовна. Шавнь эдгснә хөөн үүг Чапчан Арш дуудҗ авад Хальмг военкоматд көдлмшт тәвв. Хүвсхл дәәчин хүүвәс (советәс) хальмг улсиг Улана Цергт авхм гисн цаасн ирсн, түүг күцәхәр нутг болһар элч йовулцхаҗ. Манцин кецд Хальмг Облвоенкоматын элч болҗ Андрей ирҗ йовхнь эн болв.

Манцин кецә хүвсхлин зөвллтд (ревкомд) одад, цаасан үзүләд, әәмгүдәр цергт йовулх залус цуглулх зөвшәл авад, Җалын зәңг соңсад, эмнүлңд (больницд) золһад одҗ. Зуг, эмчнр эс тәвҗ. Тегәд, геринь хәәһәд ирҗ йовснь эн.

Андрей дүүһиннь өөр сууһад, дер деер делгрҗ унсн шар үсинь иләд, кезәңк бичкн цагтнь өкәрлдг кевәр, толһаһинь илв. Вера серәд, нүдән секв.

— Андрей?

— Вера.

Ах дү хойр теврлдҗ үмслдв.

— Әмд-менд...

— Әмд-менд.

Вера бир тәвәд уульв.

— Бичә ууль, — гиҗ ахнь таалв, — бичә ууль. Дән ода чилҗ, йовна. Бидн бүрн-бүтн.

— Җал күнд бәәнә, — гиҗ Вера келв. Ода өрәсн һарта, көөрк.

— Эмнүлңгәр (больницәр) орад һарч ирүв. Күнд бәәнә гиһәд орулсн уга.

— Ода яһҗ йовнач, Элстд удан бәәхвч?

— Хальмг улс цергт автха гисн йосн һарсн бәәнә. Манцин кецд Облвоенкоматын дааврта (уполномочен) болҗ ирүв.

— Дәәнә хувцн чамд зокҗана.

— Зокв эс зокв цергә зергләнд орчкв. Көвүдән цуглулҗ, авад, Хальмг негдгч бухд (полкд) күргҗ өгх күмб.

Вера босад цә чанв. Андрей даальңгасн дала хот һарһад ширә деер тәвв: өдмг, заһсн, хала банкста цуцгшл (консерв).

Асх дахад, ах дү хойр эмнүлңд (больницд) ирв. Вераг цаһан халат өмскәд тәвчкв. Андрейиг тәвҗәхш. Күүкн Җалын ясрсн бәәдл үзҗ, байрлв. Серглң, чирәнь цаһан, чинәнь тату гихәс нань дала әәх юмн уга. Андрейин тускар келҗ өгв.

— Альд бәәнә?

— Бәәнә, бәәнә.

— Ир ги, эркн биш ирг.

Вера һарад, ах эмчд келәд, зөвшәл авад Андрейиг көтләд авад ирв.

— Андрей! — Җал инәхәр седв. Чирәнь инәҗ өгсн уга.

— Җал!

Андрейиг зөвәр хәләҗ оркад, Улан Цергә дәәнә толһачин хувцинь үзәд келв:

— Улан толһач, цергә хувцн чини цогцд зокҗана.

Андрей әәтрүлх санаһар, Әәдрхнә зәңг келҗ, өгчәнә. Хальмг таңһчин нутгуд цаһачудас цугтан сулдсн, таңһчин һардачнр нутгудар тарлдад, улана йос әәмгт бүрдәхәр йовҗ одцхав. Баһ-Дөрвд орад Чапчан Арш йовҗ, Манцин кецүр Амр-Санан аашх болҗ һарчана.

Москваһас, Хүвсхл дәәчин хүүвин закврас иштә, Улан Цергт хальмг улс авхар ирҗ, йовхан цәәлһв. Цаһанас сулдсн әәмгүдәр мобилизац кех болҗ.

Җал сүл дәәнә тускар келҗ өгхәр седв, чинәнь күрч өглго, әкрмдҗ зогсв.

— Җал, хәәмнь, чинән татуч. Эмч чамаг бичә ду һар гилә, — гиҗ Вера күүрт орлцв.

Мендләд, Андрей йовҗ одв. Вера Җалын өөр үлдв.

Җалын бийнь ясрад, шавнь эдгәд ирв. Яшк, Нуһла, Манҗ эдн ирдг болв.

Нег дәкҗ Яшк келҗәнә:

— Цаһана церг көөгдәд әрлҗ йовх цагла зелүн гидг деермч һарч йовна. Деерәс һарч ирәд, хотдудар йовад, бас тонх, мал көөх, алад-булад хайҗ йовна.

Җалын багас (отрядас) медәтә хамгинь сулдхҗ гер талнь тәвәд, баһчудынь ЧОН гидг багдт орулҗ. Орһахнд зелүн деермч ирҗ гисиг соңсад, ЧОН-ын баг (отряд) йовҗ одсар келв.

Бийнь улм ясрад, шавнь эдгәд, дарунь Җал эмнүлңгәс (больницәс) һарад, патьртан ирв. Асхн шидр багш талан Нуһла Манҗ хойр ирв. Хоюрн Улан Цергә дәәнә хувцта. Мендләд, көвүд чөкллдв. Орһахнд деермчлә болсн дәәнә тускар келҗ өгцхәв. Канар, Маслак гидг хойр деермч теегәр орҗ ирв. Дала буута, зер-зевтә, пулемётта, товта йовдгҗ. Экнәс, дәкн тер дәәснлә дәәлдх болҗ һарчана.

Баһчудыг шинҗлҗ багш байрт авлгдв. Ут күзүтә нәрхң хар көвүд бәәсн, ода дал-ээмнь дердәһәд, чирәнь залушрад, йоста дәәчнр болад бәәҗ.

Мана Манҗ сүл дәәнд ончта дәәч йовдл үзүлв, — болҗ Нуһла келв. — Олна олн болад, хортн хурад ирсн цагла, салаһас гүүлгәд һарч ирәд, Манҗ «максимәрн» цольгв. Кесг деермчнр каарв.

— Йоста дәәч болна гидг тер. Залус болад бәәвт, көвүд, йоста залус, — болҗ Җал байрта, нүднәс һарсн нульмсан, медүлшго санаһар арһул арчв.

— Җал-багш, бидн цергт мордҗанавидн, — болҗ Нуһла келв.

— Цергт гисн?

— Улан Цергт. Ма хойрин насн тусҗ. Тегәд Андрей маниг долан хонга болзгар герүрм бидн тәвҗәнә. Золһад ирх төр болҗ һарчана.

— Сән, йир сән, залус. Күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга йовтн, көвүдм, — гиҗ өндәһәд, Җал һаран өгв. Көвүд үкс босад, багшин халун һар атхҗ, байрлцхав.

Вера өрәд хот авад орҗ, ирв.

— Нә, бидн йовнавидн, — болҗ көвүд бослдв.

— Халун хот ууһад һартн, — гиһәд, Вера тәвҗәхш.

Хот-хоолан ууһад, ю-бис күүндә бәәтл ора болҗ одв. Көвүд казарман орад йовҗ одцхав. Вера Җалын ор ясв, бийдән ик авдр деер ширдг делгв.

Җал хувцан тәәләд, орндан орҗ кевтәд, Вераг дуудв.

— Сандл авад, нааран сулч, невчк күүндий, — болв.

Вера сандл авад суув. Зөвәр саначрхҗаһад, Җал эклв:

— Бидн хойр нег-негән кезәнәс нааран меднәвидн. Сурһулян чиләснә хөөн хаалһ салад, холҗҗ оркад, цагин эрги, болад хәрү нииләд ирв. Ода тегәд яахм гиҗ санҗанач?

— Яахинь келнәч. Гер-мал болад бәәх зөвтәвидн. Ода ирҗ чамаг би хайҗ һарч чадш угав.

— Вера, чи нанд сана бичә зов. Мөч уга болсндм дөң-нөкд болхар бичә сед.

— Мөч уга гиҗ би чамд сана зовҗахшив, йоста күн гиһәд, зөргтә дәәч гиһәд, зальр зандн сәәхн залу гиһәд, дуран өгсндән чини гергн болхар седҗәнәв.

Җал саначрхад, кииһән давхцҗ, кииләд, күүкнүр шилтҗ хәләв. Мелмлзсн көк нүднәснь һарсн бүлән нульмсан цальгрулад, күүкн иньг өрч деернь киисв. Җал өрәсн һарарн толһаһинь илҗ, оркад, улаҗ байрлсн чирәдән күүкнә нульмста чирәһинь шахв.