Хөрн дөрвдгч бөлг

Манҗихнә хурл ик серглң һазр деер бәәрлҗ — Манцин ар ташун мөргн деер. Эндәс хәләһәд оркхла, Манц һолын ар ташу эңдән үзгдәд, уняртад бәәнә. Түүнә чилгчд өргн цаһан һол дольгалад, эргән цокна. Эннь — олна әмн болсн эңкр Манц гидг һолнь.

Хурла күрә — зөвәр олн гер, ар захд — хойр чонҗ, ик хурл, баһ хурл хойр Барун, зүн бийднь, дәкәд өмәрәнднь гелңгүдин өргәс, школ, зам бәәнә. Гермүд мөрнә туру дураҗ, хотлҗ.

Гелңгүдин өргәс — модн гермүд. Хальмг герәр нүүдг, орс гер үзәд уга хальмгудт эн өргәс икл өврмҗ болдмн. Иим ик өргәд нег гелң, хойр-негн гецл, манҗта бәәцхәдг.

Хавр-зуна цагт хурлд ик мөргүл болна. Үрс сард — 8, 16 хойрт мөргүл. Гегән завср хойр дәкәд нег ик мөргүл — ноха сарин һучнд болдг юмн — тер мәәдр.

Мәәдрин гегәнд мөргхәр хамг әмтн хәргәд хурлур аашна. Ик баһ уга, угатя байн уга мөртә, тергтә, йовһар әмтн тег хучад хайчкв. Тергтә-мөртә ирснь, күрән һаза зогсад мөрдән тәәләд идүлчкәд, хурл орҗ одцхана.

Ик хурла һаза өндр күрд зогсҗана. Түүг эргүләд, мөңг тәвҗ мөргәд әмтн хурлыг зөв эргҗ зальврҗ сөгдлдв.

Хурла оркестр-зогсл уга айс татад бәәнә. Тер оркестрт бүрә-бүшкүр, цаң, дуң — кесг олн зүсн болҗ һарв. Теднә татсн айс өөдән һарч, еңсг кевәр әмт дуудв. Оркестрин цоксн айс дахад манҗнр өргҗ, дууллдна.

Харчуд хурлзад, хурад күрәд ирв. Тер улсин өмн хурла багш һунзд хойр һарчксн, арднь оркестр дахҗ уульн-дуулн йовна. Эн олн-әмтн хурла күрәг зөв эргәд, күрә дунд бәәсн ик халцха деер ирҗ зогслдв. Гелңгүд орм-орман олҗ суулдв, оркестр айсан тата бәәнә.

Тал дунднь тәвсн дөрвлҗн өндр деер хурла багш һарч залрв. Түүг эргәд баячуд, сәәчүд, цань, ард бийд, арин улс һазр деер чөкллдв.

Хурла багш күрдән эргүләд, намчлҗ мөргәд, зәрлгән эклв.

Хамг улс цугтан хурлд мөргхәр ирҗ йовна гиҗ келҗ болшго. Зөвәр улс, тер дотр баһчуд, тергән эрглдәд, әмт һәәхәд йовад йовцхана. Хотн-хотарн бүүрлсн, күүнә хошмуд бас эрглднә. Нуһла ахта көвүд хәр хотна хош тал одҗ йовцхана. Өмнәснь кесг күүкд һарад ирцхәв. Өөгүр давад һарч йовад, күүкдин негнь хәәкрәд оркв:

— Ю, ичкевт. Дора хотна улс йовна, Ялма, яһлач? — болад, өндр цаһан күүкиг түлкҗ дундан орулад, цунцг цагт хурсн хөд кевтә шооһад одв. Күүкиг дундан орулҗ авад, толһаһинь альчурар бүркәд, төгәлҗ авад, көвүдиг өөрдхл уга йовцхав.

Зәңг орулсн, келсн күүкд хәрд һарч иртлән келсн хотна улст үзгдш уга йоста. Тегәд чигн күүкд Ялман чирәг Эрнцнә хотна көвүдт үзүлшгоһар йовснь эн. Көвүд нәр кеһәд, күүкд тал дәврәд, келсн күүкндән күрхәр седцхәв. Зуг күүкд эдниг цокад, түлкәд өөрдхҗ бәәхмн уга. Хурлзад, ут хормаһан салькнд делскәд, күүкд хурла күрәһүр орад ирцхәв. Энд, күрәд альвлҗ болшго, тегәд көвүд хәрү һарлдв.

Ода эдн хошмуд эргҗ, уята мөрд шинҗлв. Эн — урлдана, хатаһад орксн, геснь малян иш болҗ одсн мөрд. Дорҗин хошт һурвн мөрн уята. Теднәс негл саарл мөрн гүүһәд одх бәәдлтә болҗ, шинҗлгдв. Татасн мөрд Алтман, Көкән хошт бас бәәнә. Тедниг эргүлҗ шинҗләд, эврә мөрдлә дүңцүләд, аҗглҗ хәләцхәв.

Урлданд мөр тавлулна гисн, наадна төр биш. Сәәнәр тавлулхла, бүкл сар кергтә. Тавлулна гисн — мөрнә геснд, махмудт бәәсн усинь һарһҗ, махмуд хатуруллһн. Талын хотынь татад, күчтә хот — арва өгәд, усинь баһлад, өдрт хойр-һурв довтлад, авад ирдг. Сүүләрнь, усна ормд хар цә, үс өгәд, мөриг таг-яг кеһәд хайчкдг. Мөрнә геснь малян ишлә әдл болҗ татгдад, бәәсн чидлнь дөрвн көл талнь хурад орксн цагт, тиим мөрн арвн дуунад довтлвчн умш көлсн һарш уга юмн.

Көвүд тергнәс уята тавлсн мөрд шинҗләд, әәмшгтәһәс хойр-һурвн мөрн бәәнә гиҗ санцхав.

Аш сүүлднь көвүд мөргүл болҗасн һазрур ирәд, әмин ард көлән дарҗ сууцхав. Әмтнә толһа халхлад, юмн үзгдхш. Тегәд чигн эдн босҗ, зерглҗ зогсцхав.

Хәләхәр, соңсхар одсн теднә бас зөв. Багш зәрлгән чиләҗ. Олна дунд улан кенчр делгәд татчксн хойр ут хаалһ үзгдв. Хойр талас хойр баахн гелң һарч ирәд, эркән эргүлҗ зогслдв.

— Хойр гевш дагцл хайлдн гиҗәнә, — гиҗ нег гергн өөрән суусн эмгнд шимлдв.

— Хәләй, хәләй, — болҗ эмгн толһаһан гекв.

— Негнь мана гевш. Наадкнь альдас ирсн болхв? — болҗ бас нег гергн соньмсв.

— Орһахна гевш, хавра бас ирлә, — болҗ медәтә залу хәрү өгв. Гелңгүд генткн хоорндан ду һарлдад, улан хаалһ деегүр йовлдад, хәрү ирлдәд бәәцхәв.

— Ю келнә эднчнь, соңсгдну? — болҗ эмгн берәс сурв.

— Соңсгддгнь соңсгдна. Зуг ю келҗәхнь медгдҗ өгхш.

— Манд медгдшго, — болҗ медәтә залу келҗәнә, — таңһдар ном шүүлдҗәнә.

— Эврәһәрн келхлә яһдв? — гиҗ эмгн соньмсв.

— Ик сурһульта улс, таңһд сурһульта, ода хоорндан метклдәд, шүүврән өгчәнә. гидг эн, — болҗ медәтә залу цәәлһв.

— А, нам тиим гиһит, — гиҗ эмгн чикән өгв.

Хойр гевш хоорндан кесг үг келлдәд, эркән эргүләд, йовлдад бәәв. Тиигҗ йовад, эврә гевш альхан ташад, чаңһ-чаңһар үг келәд оркв.

— Мана гевш шүүҗәнә, — болҗ медәтә залу келҗәнә.

— Яһад медәд бәәнәч, таңһдар меддвч? — болҗ эмгн соньмсв.

— Меддгов. Хәләхнтн, альхан ташад, деерлкәд ирвш, — болҗ залу зөвән авв.

Хойр гевш дагцл хайлдад, нег-негндән сурвр өглдәд, зүтклдәд, номин евәл болҗаснь эн. Түүг харчуд медҗ бәәхш.

— Мана гевш шүүчкв! — болҗ эдн байрллдв.

Тер юңгад гихлә, сүл талнь эврә гевш альхан улм-улм семрҗ ташад, амнаснь көөсн цахрсн, эркән эргүлҗ шивәд, нүднь һалзурад ирв.

— Мана гевш шүүчкв! — болад, әмтн ормасн босцхав.

Мөргүлин улс хурлзад, хошан темцәд һарцхав. Мөргүл чилсн, ода бөк ноолдх, мөрнә урлда кех болҗ һарцхав.

Хурл эргәд кесг тергтә гүүлгәчнр зогсҗ. Эн Арзһрас ирсн ю-бис хулдҗ йовх улс. Мөргүлд ирсн улс гүүлгәчнрин-терг бүсләд, тоһш, балта, кампадь аршан гиҗ авч бәәснь эн.

Хурлын барун ар бийднь тиньгр һазрт әмтн хурад күрч ирцхәв. Тал дунднь төгәлң һазр һарһҗ, өгв. Бөк ноолдлһн эклҗәнә. Тенд-энд теләд татчксн чачр дор бөкнр бийән белдв. Щалвр деер бүс бүслсн, шалдһр махмудан әмтнд бардмнсн, һуян ташлдад, бөкнр агслдв.

Марһанд ик мөрә өгх болҗ. Цугинь шүүсн бөкд эмәлтә-хазарта мөрн, дарукднь — туһлта, бүрүтә үкр, наадкднь — хальмг цә, аш сүүлинкднь — эдин тасрха — альчур.

Түрүн дару әмтн хойр әңгрв. Хурл бөкмүдән тәвхлә, харчуд талын әңг болҗ тусв. Хурлын нерн деерәс һартан бәрсән торһдго, шүүрәд авсан таслад хайчкдг Бор бөк шалхг-шалхг гиҗ йовдңнв. Бориг таньдг улс хорҗ эмәһәд ноолддг бөк һарч бәәхмн уга.

Ноолда һардҗасн улсин негнь келҗәнә:

— Борла ноолдх күн бәәнү?

Әмтн тагчг.

— Бәәнү? — болҗ дәкн хәәкрҗәнә. — Уга болхла, Бор диилв гиҗ әмтнд герчлх кергтә.

Минь эн цагла, олн дундас һарсн ә соңсгдв:

— Бәәнә. Арһулдтн.

Харчуд төгәлҗ ирәд, дундан йовсн күүг өмәрән һарһад оркв.

Атхр үстә, нәрхн цогцта хар көвүн һарад ирв.

— Хар баатр, Хар баатр! — болҗ әмтн дөңнцхәв.

Шалхасн Бор бөк уул кевтә эңкиҗ зогсв. Тер бийәрн Хар баатрин сүр дархар седсн болҗ седгдв. Хар баатр хәләҗ оркад, махмудан хатурулҗ чичрүлв.

— Әрлһтн үүгән, Бор эн көвүһитн алад хайчкх, — болҗ зәрмнь хөрлдв.

Хойр бөк бийән өглго эрглдв. Бор бөк шалхаһад, нанд эн ю кеҗ чадхм гисн бәәдләр, чон мет, бәәсн бийәрн эргв. Хар баатр хаҗуһарнь эргәд, хая-хая шүүрәд, Борин ууринь күргәд ирв.

Тиигҗ йовад, һар-һарасн авлдад, татлдад, таш-пиш бәрлдәд одцхав. Бориг түлкәд-чичәд авв. Ормасн көндрҗәхмн уга. Бор көвүг амрар өргҗ авад, һазрт цокх сана ухалв. Зуг махмудт шигдҗ одсн көвүг бийәсн салһҗ чадад бәәв. Хар баатр һазрт цокгдсн төмр һасн мет, һазрас өргҗ авхар седхлә, тасрч һарч өгч бәәхмн уга.

— Бәрсән торһдго эс билч. Бор, яһвч, өргәд ав, өөдән шив! — болҗ хурла гелңгүд бөкән магтлдв.

— Төмр-болд эс билч, тавгинь цәәлһҗ цок, — болҗ харчуд бөкән магтлдв.

Хойр бөк алцалдад, нүрлдәд, эрглдв. Бор бөк бийән көндәҗ чадшгоһинь медәд, санамр, бөдүн күзү үзүлв. Эрглдҗ саҗлдҗ йовад, көвүг сегсрәд, өргәд авб. Көвүн барун көлиннь хурһдар һазрт әрә тулҗ теслдв.

— Хоңһрин ач эс билч, хәврһән бичә өг, сүвәһәрн шамд, сүрәлкәд ор! — болҗ харчуд шууглдв.

Көвүн сана авсн мет күгдләд, теврсн Борин һар сулдхад, хойр көләрн һазр ишкәд, хәрү гүҗрәд, Борин сүвәһәр түлкҗ күрәд, барун көләрн дегә өгәд, санамр йовсн бөкиг шалдалһад һазрт цокв. Деернь киисн, хойр һараснь шүүрч татад, өвдгәрн чееҗинь дарад, Борин далыг һазрт күргәд оркв.

— Болв, диилчкв! — гиҗ харчуд шуугв.

— Яһв? Хурла бөк диилгдвү? — болҗ сәәчүд, баячуд өврлдв.

Бор бөк зөвәр шалдаһад кевтҗ бәәһәд, өндәҗ босад, чачр талан үрвәд һарв. Хар баатриг харчуд өргҗ авад, хәрү һарлдв.

— Хәлә! Харчуд байрта бәәнә, — болҗ хурла багш келв— Олн мана баячуд заагас арһта көвүн һарш угав! Марһаһан харчуд авн гиҗәнә!

Өөрнь суусн Көкә, Алтма эднә цуснь халҗана.

— Харчуд хурла бөк диилнә гисн эвго, — гиҗ Алтма келҗәнә. — Та, Көкә, бөкән босхтн.

Торһн чачр дотр зогсҗасн бөк талан хәләһәд, Көкә келҗәнә:

— Үзвч, Арслң! Ясинь хамхлад, үүләд чигн орк. Ялынь би өгнәв. Олн сәәчүд бәәһә бәәҗ, өнчн көвүнд диилгднә гисн эвго.

Үрст босн гиҗ дамшад бәәсн, Арслң нер зүүсн азд хар бөк алцр-алцр ишкәд, өмәрән һарв.

— Одак бирмдтн альд йовна, нааран үзүлтн! — болҗ эн йовдңнв.

— Талын бөкнр босг, — болҗ әмтн хәәкрв, бөк болһнла һанцарн тер яһҗ ноолдҗ тесхв?

— Туула зүрктә болад, теегән темцәд зулхла түүнә зөвнь. Тер цагт мөрә мана болх, — гиҗ Арслң шаарһлв.

— Арслң зүрктә төләдән олна өмнәс босҗанч? — болҗ Нүрвә өвгн халурхв.

— Күргәд өгит, күмләд авсв, — болҗ бөк омглв.

— Ноолдад үз эн донамла, нәәһинь ол, харчудын нер бичә һута, — болҗ харчуд көвүг ээрв.

Ичр хату болад, өвгдин келсн үгд орад, Хар баатр хәрү эргҗ аралдв.

Хавсрад ирсн залус заагас Хар баатр хәәкрәд һарад ирв:

— Арслң, Арслң гихлә акрад бичә бә!

Хойр бөк эрглдәд, шуукрлдв.

Залуһас залу һардг, мөрнәс мөрн һардг. Эргүлҗ шүүр, элкинь мошкрулад цок, — болҗ харчуд сүрә өглдв.

Хойр бөк бәрлдәд, зууньрад одцхав. Кесг-кесг сегсрлдәд, кен-негән авч чадл уга бәәцхәв. Тиигҗ кесг ноолдад, чидл хәрәд ирсн цагла, көвүн өмәрән түлкҗ йовад, сун цокад, би деегүрн Арслңгиг ачв. А! гиһәд һазрт нурһарн туссн бийнь, шүрүтән шүрүн болад, хойр һарарн көвүнә һар дарад, күч өгл уга бослдад ирцхәв. Хар баатр нурһн деерән йовсн бөкиг өмнән авад шивб. Арслң өмәрән киисн көвүг татад, хәврһдән кевтүлҗ цокв. Хойр бөк һазрт көлврлдәд, элк-бөөрәсн авлдад, әңкләд, арһад ирцхәв.

— Авад од, ачад орк! — гиҗ келәд, Көкә бөкнр тал өөрдәд, Арслңгин көләс авад, чирәд, дөң болад оркв. Арслң бийән чикләд авсн, күгдләд, көвүг һазрт шахв.

— Дөң болчкв! — болҗ харчуд хәәкрлдв.

— Йосн биш йовдл! Бөк улст өөрдхм биш, — болҗ шууглдв.

Арслң бөк көвүг тәвчкәд, өндәҗ босад, нәәхләд, көшг-чачр талан өөрдв.

— Дәкн ноолдг, дәкн! — болҗ хәәкрснь соңсгдв.

Баазр Көкән хормаһас татад:

— Элдү йовдл һарһвт. Дөң болхм биш билә! —

— Юн! Юн гиһәд яңшад бәәнә энч, — болад хәрү хәлән Баазриг малядад авв.

Хамрасн һарсн улан цус үзчкәд, Баазр хәәкрв:

— Кезә әмт алад бәәдгән уурхм эднч, — гиҗ келәд, әрҗ орад, Көкән һарас маляһинь булаҗ авад, бийинь цохарнь өгч унһав. Әмтн аарглад ирцхәв.

— Цоктн кишванриг, караглад бәәдгинь һартнь бәрүлхмн! — болҗ хәәкрәд Цедн һәрәдәд орв.

Авлдан-тоодш, Кен-кенән цокҗаснь медгдхш. Һар күрсәрн цоклдад, хувцинь татч шуулад, идән-будан болад одв. Хурла багш ахта сәәчүд гүүлдәд һарцхав. Ардаснь әмтн көөлдҗ, кен-янан медл уга, күрсән күцәд, күмләд, давталад һарад ирцхәв.

Минь эн цагла, ар зо деерәс чашкан өргҗ нарнд хүрүлсн мөртә улс ниргәд орад ирцхәв. Әмтн тедниг үзәд, үзг-үзгтән һарч зулцхав. Мөртә улс амдад, әмтиг хәрү эргүләд, хүмәд, хармад авад ирцхәв. Зәрм арһтань алдрлдад, хурла күрәһүр гүүлдәд, һатлҗ һарад хошмудт күрәд, мөрдән унлдад, салаһар довтлад һарцхав.

Ардаснь хазгуд көөлдәд, хойр-һурвинь хаҗ алад, зәрминь күцәд, көөһәд әмтнүр авад ирв. Эдн дунд Баазр үзгдв. Маляһар цокулсн, чирәнь улан һалзн цуста.

Әмтн хөн мет шоолдв. Хазгин ард бийәс хойр мөртә улс тасрад һарч ирв. Олн дотр әмән халхлҗ йовсн Көкә тедниг үзәд, һарад ирв.

— Залус, залус! — гиҗ эн хәәкрв. Хойр хо һалзн мөр унсн залус, мөрдән биилүлв.

Хазгин ахлачнриг үзәд Алтма, Дорҗ, хурла багш ахта хәрү эрглдв. Алтма эдниг хәләҗ оркад:

— Максим, Максим, — болҗ әмт әрҗ гүүв.

Беедргә Максимиг күн далаһар таньҗахш. Өөрнь йовсн офицер көвүг зәрм әмтн таньҗана.

— Көкән Каңка бәәҗ энтн! — болҗ, әм аврх гисн бәәдлтә нег залу келв.

Максим Каңка хойрин мөрдүд доран бәәҗ чадад, уудан кемллдәд, һәрәдәд, цегләд бәәцхәв.

Эднә ардас мөрн деер суух, һарнь арднь күләтә күн үзгдв. Хойр хазг харҗ, хавсрсн йовна. Олн үзв, үзн таньлдв, Хоңһр болҗ һарв.

Көкә һарч ирәд:

— Көвүдин мөр авх билә, — гиҗ закв.

Хойр-һурвн күн гүүҗ одад, мөрдин хазарт зуурлдв. Болв, залус буусн уга, мөрн деерәс Максим келв:

— Арһта залус бәәхлә, нааран өөрдтн.

Баячуд, гелңгүд болдгарн хурад, өөрдв. Алтма одад, Максимин һар авч мендлв. Әмтн ормалдҗ хәләлдв.

Көкә көвүнәннь мөрнә өөр зогсад, әмтн тал ширдҗ хәләв. Көөһәд авч ирәд, Хоңһрин өөр бәргдсн улсиг зогсав. Хоңһр Баазр хойриг үзҗ оркад, Көкә бахнь ханҗ. байрлв.

— Кишванр, бәргдвт! Икинь бас бәрх билә, Җалынь! — болҗ, эн хәәкрв.

Цаһана цергә баг (отряд) Боолстас һарч ирҗ. Бәәсн һанцхн Хоңһриг бәрҗ авад, наадк сәәчүдинь хәәһәд нааран ирҗ йовхнь эн болҗ һарв.

— Җал бәргдсн уга. Энд йовдг болх гиҗ хәәҗ йовнавидн.

Энд үзгдсн уга, — болҗ Көкә келв. — Үзгдсн уга. — Уха сансн кевтә. — Харчуд татдг улс бас бәрх кергтә.

Боолстын сәәчүд бәәхлә өмәрән һарг! — болҗ Максим хәәкрв.

Күн һарсн уга. Әмтнә өмн зогсҗасн Нүрвә өвг үзәд, Көкә көвүндән келв:

— Эн җуукиг бас бәртн, элкнь буру, тиигән киисәд бәәнә.

Офицер хазгт докъя өгв, тернь түргәр шамдҗ өөрдәд, өвгиг олнас таслад авв. Өвгиг тууһад бәрәнә улсур орулчкв. Дорҗ өвгн дораһур өөрдәд Көкәд шимлдв:

— Әрлһтн цааран, өшә некнә гидгән. Өвгиг өңгәр бәрвт. Тәвүлҗ үзтн.

Көкә кулыҗ хәләһәд:

— Та юн гиҗәхмт! Хар бөкән яһҗ магтсинь соңсвт?

Әәмшгтә өвгн энтн, әәмшгтә!

Максим мөрән биилүләд, эмәл деерән ишклҗ босад, келв:

— Олн танас сурҗанав. Ода эн улсиг ямаран засгла харһулый?

Көкә өмәрән һарад, кааклзҗ ишкәд:

— Кишва улс, кудх кергтә.

Әмтн шуугад одв. Алтма өмәрән һарад:

— Эвго үг келҗәнәт, Көкә. Айстан алад-булад бәәҗ болшго. Гемтәнь бәәх, гем угань бәәх, йилһх кергтә.

— Гемтә, гем угаһинь йилһәд суудг зав альд бәәнә, — болҗ Көкән Каңка келв. — Каарулх кергтә!

Хурла багш өмәрән һарч, намчлҗ мөргәд:

— Бурхн-шаҗна һазрт бузр йовдл бичә һарһтн, дәрк, сурҗанав танас, офицерин зергәс.

Алтма Максим тал өөрдәд, мөрнә дел самлҗ зогсад, Беедргә Максимд үг келв. Тернь толһаһан гекәд, зөвшлсн бәәдл һарв.

Офицер хазгт үг келв. Хазгуд бәрәнә улс хавсрҗ авад, хурл хәләһәд һарв. Ардаснь дахлдад, баячуд, хувргуд бас адһлдв.

Баячуд, багш эдн багшин өргәһүр орцхав. Хазг офицермүд герәс тедүкн мөрдән зогсаһад, җолаһинь мөрчнртән хайҗ өгәд, өргәһүр ирцхәв. Удл уга Көкән Каңка хәрү һарч ирәд, хазгудт заавр өтәд йовулчкв. Замин ард бәәсн үвлд арһс дүрдг катгт бәрәнә улсиг авч ирәд дүрчкәд, хазгуд харул тәвчкәд, бас күрәһәр тарлдҗ одв.

Багшин бәәшңд әмтн ах-захарн суулдв. Зодв багш күрдән эргүләд, урлнь җовр-җовр дотран ном умшад сууна. Зүн һарт Алтма, Көкә, Дорҗ ахта улс. Барун һарт — хазга офицермүд. Кимр цаһан чирәтә өндр цаһан манҗ донҗгта цә авч ирәд, ааһд кеһәд, әмтнд бәрүлҗ бәәнә. Ширә деер тоһш, цаһан тосн тәвәтә.

Хурсн улс халун цә сорлдад сууцхав. Зөвәр тиигҗ, сууһад, Алтма эклҗәнә:

— Эврә улс цуһар хурсн бәәнә, Максим. Соньн сормгаснь келә бәәтн.

Максим, нәрхн хар сахлан илҗ оркад, нүдәрн хурсн улс харвад, тууҗан эклв.

— Теңгә һазрт дала ик церг хурсн бәәнә, — болҗ, эн келв. — Тер цергиг Деникин гидг инрл толһалҗана. Теңгә-әмтн цуг босад, тогтсн улана йос хольвлҗ хаяд, Москваһур дәврхәр белн болҗана.

Хурсн улс ә-чимә тасрҗ, чикән өгч соңсв.

— Аһшиг дәәлҗ авад, цааранднь Әрәсән һол балһсд авх: Москва, Пиитр Эврә йосн һар деер ирнә гидг эн. Ода бидн, Элстүр дәврәд һарч ирүвидн. Хүвсхлин зөвлл (ревком) гидг юминь эзинь зальгулҗ тараһад, улана йосинь хамх цокад, эврә, цаһана йосан тогтавувидн. Балзна Гәрә Лоладан күрч ирсн, нутга йосан һартан авчксн бәәнә.

Герт бәәсн баячуд даб гисн бәәдл һарлдад одв. Күн болһн эдн эврә ухата сууцхана Көкә санҗана: «Кишванрас өшәһән авад, бичкн бер Харлаһан хәрүлҗ авхла, болх,» — гиҗ, Алтма әәмгин йосан санҗана. «Нутгт йосн хәрү тогтсн болхла, әәмгт чигн тиим болх». Дорҗ дотран санҗ сууна: «Яһҗ хәрү агт адуһан хәрүлҗ авхв?» Зодв багш нүдән аняд ном умшад сууна, ю чигн тоолҗах бәәдл уга. Болв, әмтнә келсн үг чиңнә бәәнә.

— Нутгт эврә йосн тогтсн болхла, әәмгт бас йосан һартан авх кергтә, — болҗ Көкә эклв.

— Улана йосинь каарулувидн, ода эврән медцхәтн, болҗ, Максим келв.

Хурсн улс ормалдад, Алтмаһур хәләлдв. Эн юңгад эс ду һарна?

Көкә көвклзәд, ахлач болх саната сууна. Алтма өмннь бәәсн ямасн көөгдсн, ода хәрү тәвхн уга гиҗ санҗана. Тендәс Дорҗ әәһән өгчәнә:

— Әәмг йосн уга бәәҗ чадш уга, адг-ядхдан мал хулдх цаасн кергтә. Ахлач кергтә, ахлач.

— Ахлач кергтә, — гиҗ Көкә деегүр бәәдләр харвв. — Кеҗ күцәҗ, үүл дааҗ чадх күндтә күн кергтә.

Эврә нерән һарһҗ чадад, өөрк улсурн хәләв. «Келтн, нерәдтн,» — гиҗ эн нүдәрн идв.

Багш нүдән секл уга, номан умшн бәәҗ, зәрлг болв:

— Кенән хәәһәд бәәнәт? Әәмгин ахлач ман дотр сууналм. Алтмаг бидн эс шиидлүвидн? Кен түүг йоснаснь буулһв? Харчуд, улана йосн. Ода тер йоснь альд? Уга!

Дәкн эркән эргүләд, урлан көндәһәд, ду тасрад одв. Көкә күләһәд бәәв. Болв, үүнә нер күн һарһҗ бәәхш.

— Алтмаг әәмгин ахлачас кен буулһсинь бидн медхшвидн, — гиҗ Беедрг келв. — Алтма ахлач кевтән бәәһә.

— Бийтн, — гиҗ Алтма үг келхәр седв. Наадк улснь яргад одв.

Алтма, Алтма! Әәмгин ахлач көлтә-һарта, келтә-амта. Нань кенән хәәхв?

Алтмань иигәд, хәрү ахлачдан тохрх болҗ һарв.

Шин зәңг соңсад сәәчүд байрлад одцхав. Зуг Көкә, киитн хурин үүлн болҗ, бархлзҗ суув. «Кезәч эн Алтма мини туша болад йовна,» — гиҗ эн дотран аралдв.

Удл уга, өндр цаһан манҗ мах авч ирәд тәвв. Ардан бәәсн бортх шүүрч авад, Алтма мөңгн цөгцд әрк кев. Өдрин дуусн өлсәд бәәсн улс хотла зуурлдад одцхав. Хурла багш күрдән цааран авч тәвәд, ширә деер тәвсн махнас хойр хурһн һадрта хөөнә хавс шүүрәд авв.

— Одак улсан яһвт? — гиҗ Көкә көвүн талан хәләв.

— Катгт дүрәтә.

— Әмт шуугулад бәәхәр, өтрлх кергтә.

— Өтрлх гисн? — болҗ Алтма өврҗ хәләв.

— Өшәһән авнав. Эврә бийдм харш болла. Ода күртл нам теднәсн цөкрәд угавт? Эртинә бүкл адуһитн тууһад авч эс одлу? Теднәр үксән кенәт? Һаруд һарһчкхмн. Хөөткинь әмтн сана бәәх.

— Гемтә-бурутаһинь йилһх кергтә, — болҗ Алтма хөрв— Яһвч әәмгин залус, әмтн манд хөөннь ю келх.

— Нүрвә өвгиг сулдхх кергтә, — болҗ Дорҗ үгд орлцв. — Айстан халурхад келчксн хойр-нег амн үгәр аца авад керг уга.

— Гем уга көвүд бас йовна, — болҗ Алтма келв. — Теднинь бас сулдххмн.

Хурла багш Алтман келснд зөв өгч толһаһан гекв. Иигәд күүндә бәәҗ хойрхн күүнә нерн үлдәд бәәв. Хоңһр Баазр хойр болҗ һарв.

— Буйн болтха, бурхн -шаҗна һазрт аюл бичә һарһтн. Маңһдур авад йовтн, яһнат-кегнәт дурнтн, — болҗ багш зәрлг болв.

Удл у-га Каңка һарч одв. Катг тал ирәд, хазгудт заквр өгв. Пүрвә өвг, наадк улсинь һарһад тәвчкв.

— Эднинь өр цәәтл мантн, — гиҗ келәд, Каңка Хоңһр Баазр хойр тал заав.

...Тачин царң гидг хотнд хонсн Җалд зәңг ирв. Тавн өвгн довтлҗ ирәд, мөрнәсн бун киисәд:

— Тарҗ одувидн! — гиҗ хәәкрв.

Җал ормаһад, өмнәснь босад ирв. Тавн чичрәд, зоһдн бәәҗ Боолстд болсн аюл келҗ өгв. Цаһана мөртә церг ирәд, Боолстын заллтыг (парвляг) хамх цокад, Хоңһриг бәрәд авч одсн болҗ һарв.

Җалыг хәәһәд, эс олдҗ өгхлә, ик уурта йовдг болна. «Боолст тал бичә хәләҗ ир,» — гиҗ медх улс келүлҗ.

Җал герт орҗ сууһад, уха туңһав. Деникинә церг орҗ, ирнә гидг тер. Тиигхлә, тедн йосан хәрү тогтаҗана. Ода хотдудар зәңг өгч, әмт босхҗ, теднлә ноолда кех керг. Эмкәһән зууһад суусар эв ирҗ өгш уга. Үкс гих учр, баг (отряд) бүрдәх.

Деникина церг орҗ ирхинь ахлач медә билә. Тер учрар чигн Яшк ахта улс Арзһр орулад, бу, зер-зевд тәвснь тер. Ода тер зер-зев күләҗ, Манц деер бәәсн хотн тал ирснь, эн болҗ һарчана.

Хоша улс цуглулҗ авад, хотдуд болһнар тәвәд оркв. Арһта хамгнь, бу даахарн нааран ирҗ, улан багдт (отрядт) ортха гиҗәнә.

Асхн бүрүллә Нуһла довтлҗ ирв. Хурлд болсн аюл бас келҗ өгв. Хоңһр Баазр хойр бәрәнд бәәхиг цәәлһв. Хотна улс цуглулад, хүүв кев. Теднд яһҗ дөң болдг болхмб?

— Сөөһин харңһу олзлад, дәврҗ орад, дәәлдвр кеһәд алдулҗ, авч үзхм! — болҗ әмтнә күр чиңнҗ суусн Нуһла халурхв.

— Тиим чидл-арһ манд уга, — болҗ Җал хөрв. — Бу-селм чигн, дәәллдәнд орх улс чигн.

— Чидләр болҗ өгнү-угай. Мек-тах хәәх керг, — болҗ цаһан буурл үстә Сарң өвгн келв.

— Чидләр болҗ өгшго, — гиҗ Җал саначрхв, — Арһ хәәх кергтә. Арһ бәәх зөвтә.

— Җал, тер төрән нанд даалһтн. Деерм минь эн көвү өгтн, нань күн керг уга, — болҗ өвгн келв.

— Төр бачм, өр цәәтл эс күцхлә, маңһдур ора болҗ одх, — гиҗ Җал хәрүцв.

— Тиим болхла цаг үрәһәд керг уга— Өвгн үүдн тал суусн көвүнд: — Үкс гиһәд мини мөр тохлч, — болв.

Сө сарул. Олн оддуд теңгртән һарчксн, энд-тенд чирмлдв. Ончта сарнь төгргтҗ һазр деер үсәрв. Эңдән сунсн тег аңхун, тагчг, номһн. Хойр мөрн сувр-сувр хатрлта йовна. Деернь суусн ик бичкн хойр хоорндан күүндвртә. Эргнд эднә күүндсиг соңсдг күн уга болвчн залус хоорндан шимлдҗ күүнднә.

Өвгн эврә мекән цәәлһҗ йовна. Замч гелң, өвгнә ач болҗ һарчана. Көвүг сәәчүд эрг гиҗәнә. Тедн ю күүнднә, ю кеҗәнә, түүг медҗ зәңглх болҗ һарчана.

Хурлын ард бәәсн чахр хотнд ирҗ бууһад, мөрдән таньдг күүнә герин бүсәс уйҗ үлдәһәд, хоюрн хурл тал күрч ирнә. Өвгн зам темцнә. Нуһла багшин өргә тал ирнә.

Багшин өргәд хурсн улс зөвәр сән тавта, ю-бисән күүндҗ бәәнә. Бедриков Максим дәәнә хувцнаннь товчинь тәәлсн, чирәнь чисм улан, келҗ сууна:

— Улана йоснтн удл уга буйсхмн. Деникина церг Аһш авад, цааранднь Москвад күрх зөвтә. Энд-тенд бәәсн чахрмуднь мана һара цаасн.

Зодв багш күрдән эргүләд, номан умшсн болад сууна. Көкә салвадад, келҗл сууна.

— Бурхн әәлдг, бурхн-багш. Тиимл болтхал.

Наадк улснь бас зөвшәрҗ, толһаһан геклдсн, тәвгдсн седклтә амрчацхана.

Нуһла хәрү цухрад, өргәһәс һарчана. Өмн бәәсн өргәһәс күүнә чишксн ә соңсгдв. Гүүһәд орхар седхлә, үүднд зогсҗасн хазг орулҗ бәәхш. Харулнь хазг хальмг көвүн болҗ һарв. Нуһла өөрнь зогсад, сурҗана:

— Цаач юн болҗана?

— Әәх юмн уга. Каңка күүкд-берәдлә нәәрлҗәнә, — болв.

Күүнә чишксн ә һаньдглад, аңхун сө эвдәд одв. Ардаснь бууһин ә бас һарв.

— Алчкв, алчкв, — гиҗ келәд, хувцнь шуурад, буурч одсн цаһан бүшмүдтә күүкн гүүһәд һарад ирв. Хазг бәрҗ авад, хәрү орулхар седв. Нуһла маначин һараснь бәрәд, күүкиг алдулад авв. Күүкн гүүһәд, сөөнь аһарт булхад, геедрәд йовҗ одв.

— Эс болх улсла айстан шальшад бәәнәт, — болҗ Нуһла баахң хазг тал хәләҗ келв. Уурлх бәәдл һарчкад, сән хувцта көвүг үзәд, хазг номһрв.

— Цань чи һурвн үлдв, — гиҗ эн келв.

Нуһла түүнәсн һарад, замчин тал хаҗив.

— Өвгн замчин өргәд орҗ ирнә. Зам толһалдг хар гелң зөвәр сән тавта, өмнк ширә деер хот-хол тәвчксн сууҗ.

Өвгн орҗ ирәд, намчлҗ мөргәд, ширә деер цаасн мөңг тәвәд суув.

— А, авһ ирҗ йовхм кевтәм, суутн-суутн, — болҗ герин эзн зөвшәрв.

Өвгн зәмлҗ сууһад, ач талан хәләһәд, шүрүлкҗ келв:

— Әмтн әгрәд, һазр догдла бәәтл ямаран хүрм-хүтәр болҗахмб?

Авһан күндлҗ дассн ачнь, толһаһан сегсрәд, Сергей болад:

— Багшин зергәс, зәрлг болсн бәәнә. Дәәнә улсас хот бичә хармнтн гиҗ. Тегәд, бүкл цар алад, сө өдр уга мах чанад, гиич кеҗ бәәнә в.

— Әмтән гиичлүлл уга, эврән согтад суудг юмб? Багш сән гихн уга. Һанцхарн бишв. Теднә арвна ахлачта суунав. Бәрәнә улсан хәләхәр һарч одв. Дарунь ирх, — болҗ хар гелң келв.

Өвгн ә һардган уурад, уха туңһав. Арвна ахлач манач улсин ахлач болхнь, улм сән.

Өвгн адһҗ келв:

— Бәрәнд кен бәәхинь медҗәнч?

— Медҗәнә. Хоңһр бәәдгҗ, дәкәд нег адуч. Наадксинь асхн тәвәд көөчкв.

— Әәмгин нег залулмч. Нөкд болх кергтә. Чонын амнас тедниг алдулҗ авхмн.

— Би ю кеҗ чадхв?

— Чадхмч. Мөңгн бәәнү, алтн?

— Мөңгәр ю кехмт?

— Бәәхлә арвн арслңта алт ас.

Гелң, ардан бәәсн хәәрцг уудлад, алт һарһад авһдан өгв.

— Цергчнр альд бәәнә?

— Замд хот ууҗ сууцхана. Цугтан согту.

— Әрк бичә әрвл. Ууһад бәәхләнь, услад бә.

Тиигҗәтл һазаһас нәрхн хар хазг хальмг көвүн орҗ ирв.

Замч альх ташад оркв. Манҗ гүүһәд орҗ ирв.

— Цаадксчн яһҗана?

— Хотан ууҗана.

— Әрк-чигән бәәнү?

— Бәәнә.

— Әәрг бичә әрвләд бә. Багшин зәрлг бәәнә. Хот-хол бичә әрвлтхә гисн.

Манҗ гүүһәд һарч одв.

Өвгнд гелң келҗәнә:

— Бааҗа, нааран сууһад хот идтн, һал авһм, һазр деер хәләсн һанцхн элгм, — болҗ замч хазг көвүнд келв.

Хот уулдад, залус сууцхав.

— Яһвчн, эврә хальмг, бурхн-багшин евәл залҗ йовх улслмт, — гиҗ өвгн эклв. — Орчлң иигәд догдлулад йовхларн, теңгр-бурхнас әәхшийт? Деерәстн оһтрһу цокад оркхла яахмт? — Бурхн-шаҗн, элгн-садн. Болвчн, эдниг дахсн күн элгн-садан мартх кергтә.

— Төрл-садан мартҗ, теегин гөрәсн болҗ йовсн сән болхий?

— Тертн чигн чикл. Эднә һарһдг аальнь бас чигн элдү. Зүркн ишкрх юм һарһцхана.

Өвгн ормаһад, ухалҗана: «Үнәр келҗәнү? Эс гиҗ бийим сөрҗәнү?»

Уусн идәндән авлгдад, көвүн цааранднь цәәлһҗәнә:

— Нутгт тогтсн улана йос хамхлҗ йовнавидн. Элстд арв һар кү хаҗ алцхав. Хүвсхлин зөвллиг (ревкомиг) цугинь гишң. Орһахнд — дөрвиг. Ик Буурлд — хойриг. Зуг тана Манҗихнә Боолстд коммунист улс баһ бәәҗ. Ода негинь бәрәд авч ирсм бидн эн.

— Кениг бәрсән медҗәнч?

— Уга, кенинь медҗәхшив. Бәртн гив, бәрүвидн.

— Цергт одад ирсн, Манҗихнә гилмәцг болҗах Манҗин Хоңһр гидг күн терч.

— Ямд бәәдг күмб?

— Ямд бәәдг эс болвчн, түүнд орхин давуһар олнд тусан күргдг күн.

— Дегәд ик эс болх базр-азр һарһад йовнавидн. Эднәс нам яһҗ алдрдгин арһ хәәҗәнәв, — гиһәд хазг алдсн болад оркв.

Өвгн даб гиһәд одв, болв ухаһан ода деерән медүлҗәхш.

— Дү көвүн, — болҗ эн үгән утдхв. — Дү көвүн, олнд нег сән үүлдвр үзүлҗ үз.

— Ю кехмб?

— Бәрәнә улс тәвх кергтә.

— Медхләрн маниг өршәхн уга. Йир күчр өршәңгү уга улс. Ах-дүүһән, эк-эцкән чигн әрвлш уга.

Өвгн ширә деер арвн арслңга алт тәвәд:

— Күн-ян услх-бәрх кергтә болхла, эн.

Көвүн алт хәләҗ оркад толһаһан зәәләд:

— Нанд алтн-мөңгн керг уга. Әмән зааглҗ авх санатав, әмән.

Замч гелң ном умшсн болад, нүдән аняд, ода күртл төрт орлцл уга суула. Ода генткн нүдән секәд, келҗәнә:

— Нә, залус, тиим болхла та хойрин санан-седкл ниилнә гидг тер. Бәрәнә улс деер эн көвүг, авһ, авч йовтн. Өвгн өвдглҗ сууһад:

— Үнн үг келҗәнәт хар гелң. Әәхлә маниг дахад йов, — гиҗ хазг тал хәләв. — Манцин шар хулснд бәәх улсвидн.

Хазг зөвәр уха туңһаһад сууҗ бәәһәд, нег мөслҗ келв:

— Көгшн ах, өтрлх кергтә, өр цәәх өөрдҗ йовна.

Манҗ орҗ ирв. Хар гелң сурҗана:

— Цаадксчн ямаран бәәнә?

— Хот-хоолан эдләд бәәнә.

— Әрк-чигәһинь бичә әрвл.

Хотнд одад, хойр бортх авч ирүв.

— Тиигхлә, сән.

Өвгн келв:

Манд хойр мөрн бәәнә.

— Би эврәннь мөр авнав, — болҗ хазг келв.

Өвгн хазг хойриг һарч йовхла, өмнәснь Нуһла тосад һарч ирв.

— Ахлачнрнь унтад кевтнә, — гиҗ өвгнд шимлдв.

— Үүнд күләҗәтн, — болҗ келәд, хазг катг тал йовҗ одв.

Манач нуһрад унҗ оч, бунь өөрнь кевтнә. Хазг өөгүрнь җивҗ давад, катгин үүд тәәләд, хойр залуг босхад, тууһад һарв.

Сүүдрт зогсҗасн өвгн көвүн хойр өөрдәд ирсн улепи көл-һаринь сулдхв.

— Маниг дахтн, — болв.

— Бичә гүүтн, арһул йовтн, — болҗ хазг келв. — Би таниг күцәд ирхүв.

Хотнд өөрдҗ йовсн цагла хазг ардас күцҗ ирв. Өвгн Нуһла хойр мөрндән күрәд, хошадар сундлҗ авад, залус тег хәләһәд һарв. Һурвн мөрнә туруна ә, ә-чимән тасрсн теегин сөөд соңсгдв.

Өрүн серәд, хувцан өмсҗ авад, Каңка катг тал ирв. Үүднь хаалһата, оньста Манҗах хазг эргәд йовад бәәнә.

Хәрү ирәд, Бедриковд рапорт өгчкәд, хот-хол уулдв.

Хурла һазрт азр-бузр һарһҗ болш уга гиҗ санад, Беедргә Максим баган (отрядан) хуратха гиҗәнә.

Мөртә улс дердәлдәд зогсад оркҗ.

Бииләд бәәдг хо һалзн мөртә Бедриков Максим заквр өгч бәәнә. — Бәрәнә улсан һарһтн!

Нег хазг гүүһәд түлкүр хәәнә. Манач келҗәнә:

— Эн бәәнә, оньсднь.

Залу хәләнә, оньсин нүкнд түлкүр дүрәтә. Хазг үкс гиһәд үүд тәәләд оркна, хоосн:

— Күн уга, — болҗ эн хәәкрв.

— Яһв? — болҗ харулч гүүв.

Хазг эргүлҗ хәләһәд, ораһинь цоолсинь үзәд.

— Ора цоолад һарч одцхаҗ.

Максим толһач һаньдглв.

— Манулын ахлачиг!

— Цондинов яһв, Цоңдинов?

Манулын ахлач Цондинов уга болҗ һарв.

— Йен манад зогсла? Нааран һарһад зогсатн.

Манад бәәсн арвн өмәрән һарад зогсв.

— Бәрәнә улс яһв? Манан ахлач? — болҗ Беедргә Максим цәәлзв.

Манад бәәсн улс дун уга, һазр хәләлдҗ зогслдв.

— Би танас сурҗанав: сөөнь дуусн кениг манад бәәсмт? Хоосн катг.

— Прапорщик! — гиҗ Максим хәәкрв.

Көкән Каңка өөрнь ирҗ мөрән һәрәдүлв.

— Прапорщик Кекеев, — болҗ багин толһач закв. — Эн арвнас хойр кү давулад, һурвдгчинь нааран йилһәд һарһ.

Каңка тоолад һурвдгч болҗ зогсҗасн, һурвн хазгиг һарһад авад ирв: хойр хальмг, нег орс көвүн харһҗ. Мөрәрн дәврүләд, тер көвүдиг зөвәр цааран һарһҗ, оркад, Максим наадк үлдсн манулын хазгудт закв:

— Хүмәд зогстн. Бууһан сумлтн, эн һурвн кишваг төвләд автн.

Көвүд өөрдҗ шахлдҗ зогсад, бууһан сумлад, һурвн залуд төвлв.

— Залус, арһулдтн! — болҗ һурвна негнь хәәкрв. — Манд гем уга, Цондинов гемтә.

— Тадн яһад унтад кевтвт? Манулд эс бәлт?

— Каңка, — болҗ бас негнь хәәкрв. — Әм авртн, әм авртн! Тана төлә әмән әрвлл уга йовналм бидн. Әм авртн...

— Хатн! — гиҗ Максим хәәкрв.

Көвүд дегц хаһад оркв. Өмн зогсҗасн һурвн хазг арһул һазр деер киислдв. Негнәннь толһаһас улан цусн деегшән хаҗ бульглв. Максим биилсн мөрнә амынь татч һәрәдүләд, заквр өгв.

— Марш, марш!

Мөртә улс ард-ардасн дахлдҗ, цүврлдҗ һарв. Хурлын күрән дунд һурвн күүнә цогц үлдв.