Арвн йисдгч бөлг

Ухань тогтнад, гемнь гетләд, Харла түргәр ясрв. Чирәднь цусн орад, саак күүкн кевтән болҗ, шар-улань асхрв. Эн зәңг Көкәд ирҗәнә. Залу гергән, баһ цогцинь санад, нөөрән геенә.

«Нанд гем уга, — гиҗ эн ухалҗана. — Бичә нууцхаг. Тоомсрта залуд давхр герг бичә өгтхә. Аҗрһ адуһан унулад, хәрҗ ирсн бийинь күн гиһәд күндлхлә, ямаран аюлла, му нернлә намаг харһулв? Цусна халунд, һарин шүрүнд харһҗ одсн күн». Иигәд бийдән зөвән авч сууна.

Кесг тиигҗ ухалад, Көкә сууҗ-бәәҗ ядад, тачанкан татулҗ авад, Эрнцнә хот хәләһәд, хурдлулад һарв.

Ик герин барун-өмн зогсад, тачанкас бууҗ йовсн цагла, гертәс дигтә Харла һарч йовна. Инәдтә-наадта, маңна деернь сар-нарн урһҗ. Бериг үзҗ оркад, Көкә менрҗ зогсв. Өмнкәсн сәәхрҗ, өрчин зүрк цокулв.

Харла түүг оньһҗ бәәхмн уга. Көкә өөрдәд, һаран сарсалһад:

— Харла, менд! — болв.

Цеңкр көк аһарт оһтрһу хаһрсн болв. Харла өмнән Көкәг үзҗ оркад, чирәднь хар үүлн бархлзад, хәрү хандад ду һарл уга йовад одв.

Көкә әмтнәс ичҗ-эмәһәд «чама биз, арһулд» — гиҗ аралдв.

Ачта күргән ирснд байрлад, хот-хол кехиг Эрнцн закв. Зүн бийдк орн деер көл-һарнь тәкрсн эмгн кевтнә. Шанһ Дүүцә бәрҗәнә.

Цәәһән уулдад, тер-энән күүндҗ оркад, залус эркн төрән эклҗәнә.

— Тана гем бас бәәнә, — гиҗ Көкә эклв. — Давхр бийинь медүләд орксн болхла, үрнд йилһәс уга, би тиим йовдл һарһхн уга биләв.

— Давхринь медсн хөөн тиигҗ өршәңгү уга йовдл һарһв. Бүчрнь әрә секгдсн бамб цецгәлм, көөрк. Тиигҗ кү зовадв.

Үүгән келн бәәҗ Эрнцн нульмсан арчв. Орн деер кевтсн эмгн күүрт орлцҗ бәәнә:

— Көкә хәәмнь, теңгр бурхн чам деер чигн бәәдг болх. Буйн болтха, чамас эрсм эн, күүким бичә көндәһич. Әрә гиҗ ухан орад, әмдрҗ бәәснь эн.

— Таднд келхд амр, — гиҗ Көкә үгән уттхв. — Тадн гертән, гергн залу хойр амбр-умбр гисн суунат. Би яахмб? Һанцхарн теегин гөрәсн кевтә, усн-өвснд эс күртсн муулян эдлҗ йовнав, яһдг болвч, гергн — мини. Мини гергн, мини герт бәәх зөвтә. Дәкҗ түүнд һар күрш угав. Тиигхд уурлад, һарин үзүрлә харһҗ одсн юмн.

Эн үгән келн бәәҗ дотран санҗана: зогсҗа, гертән орулҗ авсв, гергндән — залунь эзн, алну-булну — дурнь.

— Чини зөв, — гиҗ Эрнцн келв. — болв бас нег бичкн цаг гертән бәг. Тохньҗ авг, гертчнь эврән күргәд авч ирнәв.

— Минь ода чирәһинь үзүв, тохняд бәәҗ. Эркн биш гергән авч хәрхәр ирләв. Кергтә болхла, халун уснд авч одад эмнүлх санатав.

— Күүким алхар седҗ бәәнәч, Көкә. Әм авр, көөркүһим ода бичә көндәһич, — болҗ эмгн шугшҗ ууляд эрв.

— Эрнцн күүкитн би алх-булхар санҗ бәәхшв. Болв, төриг негн деернь һарһхмн. Өрәл алсн моһа кевтә хайҗ болш уга. Зөвтә болхла зовән келтн, зөв уга болхла — түүгән келтн. Бийтн одачн көгшн бишв, нурһ дарҗаһад күүнәс хорҗ ирсн биш, севгр күүк авч чадхв. Ха, ха! Зуг таниг күндләд ирсм эн. Кемрҗән үгдән эс багтхла, аҗрһ адуһим, авсн төлтәһинь түдл уга тууһад авч иртхә.

Адуна тускиг соңсад, Эрнцнә көлнь чичрәд, һарнь унтрад бәәв. Бүкл аҗрһ адунас хольҗна гидг, болшго үг! Күүнә күн биш, йосн залунь, гергән авад хәрх зөвнь.

Эрнцн тиигҗ нег мөсләд, Дүүцәг тәвәд күүкән дуудулна. Харла орҗ ирәд экиннь өөр суув. Ардаснь Нуһла дахлдад орҗ ирәд, барун иргд, Көкән җолач залун дару чөклв.

— Залучн чамаг авч хәрхәр ирҗ, — гиҗ Эрнцн эклв.

— Би гемтәв, Харла, гемим тәвҗ ас, — болҗ Көкә җөөлрв. — алх-булхар чамаг цоксн угав, уурин мөргнд харһҗ одсн күнч. Әмтнә өөр үгән өгч бәәнәв: чамд дәкҗ һар күрш угав.

Көкә экиннь геснәс шин һарсн хурһн мет, нүл уга бәәдл һарһҗ, гелдглзв.

— Кишва көгшн зүгдг, күүким дәкҗ бичә ал, — болҗ эмгн залудан уурлв.

— Күүнә улс биш, гергн залу хойр гүвдлдә-цүүгә бәәдмн. Түүгәр төр кеһәд тус уга, — болҗ Эрнцн бүүринь ясв.

— Тиим, тана келсн мел чик, — гиҗ Көкә дөңнв.

Ду һарл уга, менрч суусн бер, догшн нүдәр Көкәг сиичәд, нег мөсләд:

— Көкә, та медх зөвтәт. Тана гергн кезәнә үкҗ одла. Та түүгән эврәннь һарар цокад алчклат. Бийтн тана гергн бишв, тана герт дәкҗ мини көл ишкго.

Эрнцн адһад:

— Кукн, түрд ги, айстан эс болх үлү үг бичә кел. Залу баавһа хойрин цүүгсн болһ цуглулад йовхла, толһан үсн күрш уга.

— Хәәмнь, Харла, санад ухаллчн, — болҗ Көкә эвлв. — Өмннь ямаран ни бәәләвидн. Чи Җаңһрин аһа Шавдл мет җамаһад суудг биләлмч. Чамар күн көдлмш келһүлҗ, бийичн зовасн уга. Чини зөв — уурлх зөв, болв би бас үксн күн биш, һашута үг соңсад, ухаһан геечкҗв.

Мини гем, гемим нег тәвҗ өг.

— Юн далаһар эрәд сурад бәәнәч, Көкә. Гергн — чини, дахулад хәр. Болад бәәснь тер, — гиҗ Эрнцн догшрхв.

— Тергн-көлгн белн, хәрәдл бәәхугов.

Герин иргд суусн Нуһла көвүн халурхад, үгд орлцҗ бәәнә:

— Көкә, келит, күүнд кедү җирһл бәәдв?

— Генн юмч, көөрк. Күн — негл җирһлтә.

— Тиигхлә, нег җирһлинь та мини эгчәс авчклат. Үкчкәд хәрү әмдрсн эгчм эн. Эрсв танас: эгчим бичә көндәтн, күч үзүлхәр бичә седтн.

Көвүн бас эврә тускан ухалад авчксн, нег мөслҗ бәәнә. Арһ тасрсн цагт, эгчән көтләд, Тевкә эдниг темцх саната.

Көвүнәннь келсн үгд ханҗ, «залу болад бәәҗ», — гиҗ эмгн байрлсн кевтв.

— Чи, кичг, юн гиһәд бурад бәәнәч! — болҗ Эрнцн хәәкрв. Медәтә улсин күүрт яһад орлцҗ бәәхмч? Залунь гергән яһна-кегнә — эврән медг. Цокхла — цокг, алхла — алг. Заячнь тиигәд заячксн юмн.

Эзн альх ташад оркхла, хойр залу орҗ ирнә.

— Цаг үрәһәд керг уга. Хувцлҗ ав, залуһан дахад хәр, — болҗ Эрнцн бас һацв.

— Болһатн, Эрнцн, зөвәр кехмн, — болҗ Көкә эвлв.

Өвгн босад, орҗ ирсн залуст закҗана:

— Көтләд һарһҗ өгтн!

Эркә Йисә хойр күүкиг көтләд босххар седнә. Күүкн эк хойр теврлдҗ уульлдна. Залус күчләд, хаһцулад, Харлаг босхад авна. Эндәснь Нуһла һәрәдҗ нег залуһинь унһана, тендәс-Дүүцә дәврәд наадк залуһинь һар бәрнә. Харла сулдад һарч зулна.

Үүмәнд Көкә үкс дахлдн һарад Харлаг хотн дунд күцәд, өргҗ авад, тачанк деерән суулһҗ авад, гүүлгәд һарна.

Гертәс һарсн әмтн түүг үзнә. Эмгн Дүүцә хойрин һаньдглсн дун соңсгдна. Нуһла ар сала орҗ гүүнә. Тачанк өмн зо һатлад һарад одна.

...Хө услад, авч ирәд кевтүлчкәд, Мөңкт Хоңһр хойр тергнә сүүдрт цә ууҗ сууна. Хоңһр өцклдүр асхн ирҗ хонсн, сөөни дуусн, эндр өдрин өрәлд, кесгәс нааран харһад уга хойр үр ю-бис күүндцхәв. Хоңһр эврә зовлң-җирһлән келҗ өгв. Мөңкт хотна зәңг нул уга цугинь цәәлһв.

Харлан зовлң соңсҗ оркад, зүркнь ишкрәд бәәв. Күн кедү зовлң дааҗ чадхм болхв? Дәкәд, эдгҗәнә гисинь соңсад, зүркн невчк төвкнв.

Ээҗиннь туск зәңг соңсад, кесгтән менрч «ээҗиннь өшә нек» — гиҗ зүркн хәврһән цокв.

Иим кесг ухан толһад орҗана. Асхндан хотндан күрх, Харлала харһад чигн бәәхв. Тегәд негинь олх. Ода севгр күүкн биш, хойр залуд одад хәрҗ ирсн гергн. Ичәд-эмәһәд керг уга, шин йоста евәләр һараснь атхад авад йовҗ одх керг.

Өмн зо деерәс хойр мөртә күүнә баран һарад ирв.

Икәр адһҗ йовх бәәдлтә, мөрдин хурдн гүүдләр хош тал аашна.

Залус ууҗасн цәәһән һазрт тәвәд, ормалдҗ хәләлдв.

Өөрдәд ирсн улсиг Мөңкт таньв:

— Баазр Нуһла хойр.

Мөртә улс хошур довтлад орад ирцхәв. Мөрн деерән зогсад, Баазр келҗ йовна:

— Мөңкт, үкс ги, мөрән тох.

— Юн түүмрв? — болҗ Мөңкт сурв.

— Түүмрәс даву. Харлаг харсҗ авхмн.

— Харлаг... — суусн залу өсрәд босв.

Минь ода ирҗ Баазр Нуһла хойр оньһв.

— Хоңһр, Хоңһрийч? — болад Баазр мөрнәсн буув.

— Бив, Хоңһрв, — болҗ көвүн башрдв.

Залус теврлдв.

— Эн, Нуһла биший? — Хоңһр өврв. — Йоста залу болад бәәҗ.

— Бив, — гиһәд, мөрнәсн бууһад, көвүн Хоңһрин өрч деер киисәд асхрулҗ уульлдв.

Уульн бәәҗ Нуһла болсн йовдл келҗ өгв.

— Яһсн чилдго зовлңв! — болҗ Мөңкт мөрән тоха бәәҗ хәәкрв.

Хоңһр адһад, унҗ ирсн Яшкин хо маштг бас тохв. Удл уга, дөрвн мөртә күн нарн суух үзг хәләһәд, күлгүдин шүрүн хатрлар һарад одв.

Көкән тачанкиг хотнд күргл уга залус күццхәв. Көкә яах-кехән ухалҗ, әмт шинҗлв. Адуч-ялч улс. Эдн дотр зуг нег орс сахлта таньдго залу.

— Орһдул-тонулч улс бишт, күүнә көлг яһад зогсавт?

— Көкә, кү алчкад эс медсн болад бәәдгчн уурв. Күүким бидн тәв, чамд һар күрхшвидн, — болҗ Баазр цәәлһв.

— Мини герг булахар ирсмт?

— Тана гергн биш, — гиҗ Нуһла хәәкрв.

— Чи, дү көвүн, уха медх бәәһә бәәҗ, бичә айстан эс болх үг кел. Залус, хотн хол биш, ундан хаңһаһад хәрцхәтн, — болҗ Көкә меклхәр седв.

Харла эдниг шинҗләд, юн болхинь күләҗ сууһад, орс сахлтыг шилтҗ хәләв. Хәлән таньв, зуг бийдән, нүдндән иткл уга, дәкн шилтв. «Хоңһр, Хоңһр мөн! Үклә гисн юмб, үклә гиснь!» «Хоңһр, Хоңһр!»—гиҗ хәәкрәд, Харла тергнәсн үкс бууһад, залу тал гүүв. Хоңһр мөрнәсн көмләд күүкиг өргҗ авад, күлгиннь дел деер суулһад, толһаһинь өрчдән шахв.

Көкә ардаснь көөлдәд, Харлан хормаһас татлдв.

— Кезә күртл маниг эдн даҗрхмб? — гиҗ Мөңкт хәәкрәд, Көкән ардаснь авад, тачанк деернь нуһлҗ хайв. Наадк залуснь буулдад байниг цулврар күләд, җоладчнь заквр өгв:

— Үкн гүүхәрнь йовул!

Тачанк тарҗңнад көндрәд һарад одв.

Мөртә залус җолаһан хәрү эргүләд, сувр-сувр хатрулад һарцхав.

Һ А Р Г

1. Негдгч бөлг. 3

2. Хойрдгч бөлг. 11

3. Һурвдгч бөлг. 16

4. Дөрвдгч бөлг. 25

5. Тавдгч бөлг. 33

6. Зурһадгч бөлг. 40

7. Доладгч бөлг. 47

8. Нәәмдгч бөлг. 53

9. Йисдгч бөлг. 58

10. Арвдгч бөлг. 67

11. Арвн негдгч бөлг. 72

12. Арвн хойрдгч бөлг. 78

13. Арвн һурвдгч бөлг. 87

14. Арвн дөрвдгч бөлг. 94

15. Арвн тавдгч бөлг. 100

16. Арвн зурһадгч бөлг. 107

17. Арвн доладгч бөлг. 115

18 Арвн нәәмдгч бөлг. 122

19. Арвн йисдгч бөлг. 127