Арвн нәәмдгч бөлг

Борин дорд бийәр һардг ик зам хаалһар керәч нүүҗ йовна. Өндр-өндр хойр төгәтә хозлгт темәд татсн, хөр һар тергн. Эдн Әәдрхнәс Арзһр орҗ йовх улс. Тиигән йовхларн заһс ачдг, хәрү йовхларн һуйр ачдгинь эргүд бәәдгнь меднә.

Хуҗрт тогтсн нуурин усна көвәд тергән тәәләд, көлгән амраһад, цә чанҗ ууһад, үдлҗ бәәх улс.

Керәчәс тасрад нег күүнә баран Борин үвлзң хәләһәд һарв. Бичкн даальңган ээм деерән хайсн, көлнь һазрт күрл уга гишң нисәд йовна.

Нуурин көвә эргәд, нуһсна үр үзәд, байрар чееҗ байсад йовна. Өмнк зо деер һарад ирхлә, үвлзң альхн деер гишң җирлһнд җириһәд бәәв. Эндәс хәләсн күүнә нүднд школын шавр гер үзгдв. Зөвәр тедүкн дәкн нег тиим гер. Тедниг эргәд хаша, бас, сара болсн хальмг үвлзң саната юмн.

Үвлзң үзәд, догдлсн ухань чееҗд багтҗ өгл уга, күүнә көлнь унтрҗ, довна деер сууҗ амрв. Кедү дәкҗ хад чолун мет зовлңла харһсн болхв, кедү дәкҗ киитн төмр әдл йовдл харһсн болхв, кедү дәкҗ хар-харңһула харһсн болхв. Тер бийнь, нүднәс нульмсн һарч үзәд уга юмн. Ода, хотнаннь захд ирчкәд, тесҗ бәәҗ чадад, бүлән нульмсн заядар асхрв.

Ик хол һазрас төрсн һазран темцәд ирҗ йовх күүнә нерн — Хоңһр.

Давсн җирһл җирлһн мет җирлзәд, өмнәһүр «җирс-җирс» гиҗ гүүв. Ахрар тодлад келхлә, иим болҗ һарв.

Цергә көвүдиг Элстәр дамҗулад Әәдрхнд авч одад, ут улан чиңглң (вагон) гидг герт суулһад, хәәкрсн хар аҗрһар чирүләд һарна. Әәмг-нутг болһнас цуглрсн хара биш улс.

Аҗрһ өсвкәд гүүһәд йовна. Яһсн цуцрлтан уга көлгмб? Күүнә хол һазрт күрәд, көвүд дууһан дууллдна:

Гертәс һарад йовхнь

Герлтә шамнь шатна,

Герлтә шамин герл унтрхла

Германя һазр болна.

Әәдрхнәс һарад йовхнь

Әәлтә шамнь шатна,

Әәлтә шамин герл унтрхла,

Австрин һазрин зах болна.

Залусиг дәәнд орулсмн уга. Һазр малтдг, гер бәрдг күнд-хар көдлмшт бәрнә. Хотнь шиңгн, хувцнь салврха, көдлмшнь догшн, киитн ивтрәнә.

Дәәнд эс ордг болвч, дәәнә ур үзгднә. Холас хасн товин сумн, хаяд ирҗ хаһрна. Деерәс, ярпланас бомб хайҗ әмтнә мууд күрнә. Нег дәкҗ, үдлә хот ууҗасн цагла, бомб тусад, әңг суусн арвн һар күүг алад, тараһад хайчксн.

Түн деер, толһачнрин үзүлдг зовлңгинь яахв? Тер дотр хот-хол һарддг саната ут сахлтл. Кедү дәкҗ нудрман атхад өргнә талькд шальҗңнулсн болхв? Хара бәәсн Хәңкәриг цокад, хойр шүдинь хамхлла.

Тиим олн зусн зовлң нииләд; нудрм мет, бүлкн болҗ хоолд зәңгдрв.

Толһач улс цугтан тиим кишвә билә гиҗ келҗ болш уга. Тедн дотр цаһан седклтәнь бас харһдг. Үлгүринь келхд, взводын командир баахн шар залу.

Залуһин нерн Сергей. Акад күн. Орс болсн бийнь хальмг, хасг, буруд улст элкнь җөөлн билә. Нег цагт болсн күр ода күртл уханас һархш.

— Тадн дотр байн-нойдудын көвүд йовну? — болҗ эн нег сурна.

— Уга.

— Терлм, тер. Уга-яду харчуд таниг, харңһуһитн олзлад, хамҗ авад, махлата мал гиһәд нааран йовулснь эн болҗана.

Иим кесг аальта, күмн өврм үг келдмн:

Цаһан хан Әрәсән ик нойн. Түүнәс нань бас байн-нойн улс дала.

Тедн цугтан негдәд, әәрстә һартнрин-көдлмшч крестьян, угатя, батрак улсин шиминь шимҗ бәәх улс.

Тер күр кесгтән уха туңһалһв. «Кү шимдг улс». Эврә хотан Хоңһр санв. Баазр, Мөңкт эдн цуг адун-хөөнд көдләд, киитнд — даарад, халунд — шатад йовна. Дорҗ, Эрнцн эдн юнгад эс малан хәләҗ бәәхмб? Тедн көдлмш кенү? Уга, яһад тиим болҗ бәәхмб?

Иим кесг ухан толһад ордг. Дәкәд, нам Сергей кенә кен гидг күн болхв? Йотд (окопт) кесг зәңг соңсгдна. Меньшевик, эсер, большевик гилдәд кесг дала улс йовна. Теднә кень эн болхв?

Нег дәкҗ, асхн ора тәмк татч зогсҗахлань, Хоңһр Сергейәс тер тускиг сурв.

— Бийчн большевик күмб, — гиҗ Сергей хәрү өгв.

— Большевик улстн кенә сә хәәҗ йовхмб?

— Олна, уга-ядун төлә, көдлмшч-крестьян улсин сә хәәҗ йовх улс.

— Меньшевик, эсер улс бас олна төлә йовхар келцхәнә. Тегәд йилһцнь юн болҗана?

— Теднч амарн бийснь домбр цокад, бийснь бииләд бәәдг улс.

— Тегәд большевик, эс большевикинь альдас, юуһарнь медхв?

— Амн үгәр биш, кесн-күцәсәрнь. Большевик улс тоота үг келәд, түүгән күцәдг улс.

Эн болад, Сергейлә сән таньл болад, хая-хая харһад күүнддг болв.

— Күн әмтиг орс, маңһд, хальмг, хасг гиҗ йилһрх биш, — гиҗ бас нег Сергей келнә. — Келн әмтәр биш, әңгәр хувагддг зөвтә. Нег талнь — баячуд-нойдуд, наадк талнь көдлмшч, крестьянмуд, негнь — даҗрдг, хойрдгчнь — даҗрулдг. Иим хуваврта юмн.

Бас тер үгинь темдгләд, Хоңһр ухан-седклдән товчлна.

Сергеиг һанцхн келн-аман долаһад бәәнә гиҗ, келҗ болш уга. Хааг ширәһәснь буусна хөөн, салдсмуд өдр-сө уга хург кецхәв. Күн болһн босҗ үг келнә, цуһар зөвтә болна.

Дәкәд нег зөвлл (комитет) гидг юмн һарна. Тер зөвллин (комитетин) ахлач генткн Сергей болҗ одв.

Бас нег хург деер ик гидг керүл болад, офицермүд Сергейлә керлдәд, хәәкрлдәд — халдан болад, әмтн тарлдад, ардк мод орлдад һарцхав.

Хоңһр Хөңкәр хойр бас әмт дахад зулҗ йовна. Хоңһр зүн һар бәрсн, модн өөрхн, Хөңкәр барун тал. Хазгуд ардас күцәд-күцәд чавчад, һарад йовна.

Модна захд күрч йовад, Хоңһр нүднәннь булңгар үзнә. Хөңкәриг хазг күцҗ ирәд, чавчхар чашкан өргәд авв. Хоңһр хәрү эргн, бууһан өргәд, хаһад орксн, хазг чашкан унһаһад, мөрнәсн унв.

Хоңһр бәәсн чидлән һарһҗ гүүһәд, модар орҗ зулна. Ода хәрү хәләвр уга. Тер кевтән йовад, кесг һазр эргәд, кеер хонад, кец дерләд, хотнаннь захд ирҗ йовх, Хоңһр көвүн болҗана.

...Иим кесг уха ухалҗ сууһад, ормасн әрә босад, үвлзң хәләһәд һарв. Өөрдәд ирхлә, Яшкин герин сүүдрт күн сууна.

Хоңһр Яшкиг ик холас таньна. «Гес-гүзән урһад, герән эргдг», — болҗ, гих ухан орв. Хотдуд нүүһәд йовҗ одсн, му орс һанцхарн үвлзң сәкҗ үлдсн күн болҗ бәәх.

Бор өрмг өмссн, далднь даальң хайсн кү үзәд Яшк алң болв. Керәч талас тасрад һарсн бара эн үзлә болв кесгтән үзгдл уга бәәһәд бәәлә. Нуурин көвәд амрад, ирҗ йовхнь эн болҗана, — гих санан залуд орҗана.

Энд-тендәһүр бор өрмгтә улс йовснь Яшкд бас соңсгдна. Негнь күүнә мөр унад әрлдг, наадкснь әмт әәлһәд догдлулдг, үүмәтә цаг болҗ бәәнә.

Өөрдәд күрәд ирв. Томһта хар сахлта, баахн хар залу. Үзсн чирән бәәдл һарна. Альд, кезә үзсн болхв? — гиҗ Яшк ухалҗ сууна.

Залу өөрдҗ ирәд, келнә:

— Яшк, мендвтә, таньҗахшийт?

Яшк босад, һар авч мендләд:

— Кен биләч? — һаринь тәвл уга, эргүлҗ хәләһәд: — э, нам Хоңһр бишийч?

— Таньгддган уурсн болхв?

— Залурад бәәҗч. Харада хар сахлта, хотна улс нам чамаг таньш уга.

— Чамд чигн гес-гүзән урһад, таньгдшго болад бәәҗч.

Яшк герин терз цокад:

— Дуня, наар! Кен ирсинь медҗәнч?

Дуня һарч ирәд хәләнә. Таньдго күн.

— Ухал-тоол, альд үзсн болхвч? — болҗ Яшк нүдән ирмв.

— Кемб? — гиҗ күүкд күн утар татч сурв. — Хоңһр болхий? Ю, әәҗәнәв, альдас ирҗ йовхмч?

— Хаалһд йовсн салдс өлсәд-ундасҗ йовдг болх. Ундынь өгәд, учринь сур, — болҗ Яшк гергндән заавр өгв.

Дуня долдһлзад гүүһәд бәәнә. Хойр залу бәәрән батлҗ сууһад, тәмк татч авад, күүрән эклв.

— Нань күн хәрҗ ирҗ йовхмн угай? — болҗ Хоңһр соньмсв.

— Зәңг һархш.

— Көдлмш күнд болад кесгнь тенд хорв, — болҗ Хоңһр келв. — Хөңкәрән үүмән дотр геевв.

Сергеин тускар келҗ өгәд, Хоңһр сурв:

— Яшк, әңг гисн юуһинь медвч?

— Медв. Уга-ядунь нег әңг. Бәәхтәнь, байн-нойнь — талын әңг.

— Би бас йилһдг дасҗ йовнав.

— Әәдрхәр дәврсн, зәңг-зә ямаран?

— Дав зуура засгин комиссар ирчксн бәәнә

гих зәңг шуугна. Зуг үүлдлңгин (фабрик-заводын), салгин көдлмшчнр большевикүд улс дахсн, тер комиссарин үг иткл уга бәәхиг әмтн келнә.

— Альд болвчн тер. Хойр йосн.

— Нә, танахнд зәңг ямаран?

Яшк нутг, әәмгт болҗах йовдл келҗ өгв. Манцин кецә нутгиг Балзна Һәрә толһалсн бәәдгҗ. Әәмгт бас шин йосн һарсн тогтсн болҗана. Приств Игнатенког Элстүр дуудулҗ авад, ямынь авад тәвҗ. Әәмгт Боолстын Хүүв (совет) һарсн, түүнә ахлач Алтма болҗ.

— Соңсад уга болхч, — гиҗ Яшк үгән уттхв. — Давдн өңгрҗ одсн.

— Давдн? — гиҗ чочн өсрәд, Хоңһр сана сансар суув.

«Юн гисн үг болад одв. Харла яһсн, Харла?» — гиҗ эн дотран санҗана.

— Харла, — гиҗ залуһан эклхәс урд гертнь шилтәд хәләһәд оркв.

— Харла тегәд эн болв? — гиҗ Хоңһр өңгәвртәһәр сурв.

«Цаадкинь эврән медг. Ода келҗ зоваҗ болшго», — гиҗ санад, Яшк келв:

— Харла хәрҗ одсн зәңгтә.

— Гертән?

— Гертән бәәх зәңгтә.

Хаалһд йовсн күн амртха гиһәд, герин сүүдрт Дуня ишкә делгәд, деернь цаһан кенчр делгәд, дер тәвәд, ор ясад оркв.

Хувцан тәәләд, орнд кевтәд, көвүн уха туңһав. «Ода күүнд өгхшв», — болҗ дотран шиидәд, зовсн махмуд сулдад, духуцад унтад одв. Эврә һазрин захд ирәд, аһаринь кииләд, унтҗ кевтх көвүнь болҗ һарчана.