Арвн һурвдгч бөлг

Темән ацата, тергн көлгтә улс һазрин өрәлд күрч одсн болх зөвтә. Көөҗ күцхчн учрар, көвүд мөрдиннь амиг сулдхв. Амрад орксн арнзлмуд хасн сүмн мет хагдад, селҗ һарлдад, сүүлән саадглад, делән делскәд йовцхана. Ацат Борин ардк зо күргл уга күцәд, күүкнә өөр суусн берд көшг бәрүләд, көвүд терг дахҗ хатрв. Бор толһан сүүд күрч йовсн цагла, өмнәс һурвн мөртә күн тосад һарч ирв. Эн тосулын әрк.

Тергн, темән, мөртә уга толһан сүүд зогсв. Тосҗ ирсн улс мөрнәсн бууһад, һанзһта бортхан, болһсн мах авад, толһа деер тәвв. Әмтн тиигән хурад ирцхәв.

Идә кедг сав уга болҗ һарв. Тосҗ ирсн залу, эмәлиннь булһар көвчг авад, нег булңгинь нудрмарн дарад, нүк кеһәд, әрк түүнд кев.

Хүрм ахлҗ йовсн өвгн йөрәл тәвҗәнә:

Сансн санантн күцсн,

Сәксн үүлтн бүтсн,

Күүнд келүлл уга,

Нохад хуцулл уга

Мөңк хаалһар

Маңна тиньгр йовтн.

Тиигҗ келәд, тоңһаһад, әркәс амсад, босв. Ардаснь әмтн дахлдад амслдв. Эмгн өвгдин хөөн залус, көвүдт сөң күртв.

Хотан эдлҗ чиләһәд, мөрнә урлда тәвх болҗ бәәнә.

Урлданд орх хөр һар мөрн һарчана. Өрәлнь көвүнә талас, наадкснь — күүкнә хотнас.

Мөрдиг зерглүлҗ бәәһәд, цаһан альчурар завдад орксн, дор ормасн күлгүд бухҗ һәрәдәд, довтлад һарад одцхав.

Эдн хотнд күрәд, көвүнә гер зөв эргәд, хәрү хүрм тосҗ ирх улс.

Хотн ик хол биш, тер учрар бериг белдх зөвтә болв.

Тергнә көтлврт йовсн боргч гүүнә боодһаһинь тәәләд, көтлҗ авад, күргүлин улс эмәл тохв. Күүкнә эмәл күчр сәәхн. Цаһан мөңгәр сармлад орксн омрувч худрһч хойртнь, хуруч әдл бичкн цаһан хоңхс энд-тенднь шавшна. Мөрнә йовдл эндрл уга дахҗ «җиңгр-җиңгр» гиҗ җиңндг зөвтә юмн.

Хүрмин бер мөрән унсн, күүкнә боргч гү көтлсн тергн тал ирв. Бер күүкн хойр мөр көлгләд, ацата дөрвн цаһан темәг ардан көтләд, хүрм дәкн көндрәд һарв.

Өмн тоосн бүргәд, урлдана мөрд хәрү аашхнь үзгдв. Зөвәр өмн тасрад, хойр мөрн зергләд гишң гүүҗ йовна. Хурц нүдтә улс үзәд, күлгүдиг таньв. Негнь күргүлин хо мөрн, деернь шоваснь Нуһла көвүн. Алдл уга дасхнь Дорҗин хурдн зеерд. Деернь шоваснь хүрмин мөрч, хотна адуч Цедн көвүн. Хоңһриг цергт мордсна хөөн, адуч болҗ Баазрин нөкд бәәх баахн хар көвүн.

Хойр мөрн селҗ һарад йовна. Цедн эврәннь эндүһән медә бәәнә. Хотн күртл дегәд шүрүһәр тәвәд, тасрад одсн хаҗһр болҗ гиҗ тоолв. Хәрин көвүн хотн күртл мөрнәннь ам бәрҗ йовад, хот эргәд һарсна хөөн тәвҗ өгәд, күцәд күрәд ирснь эн.

Тергн деерк улс урлдана мөрд үзәд, хәәкрлдҗ дөңнҗ йовцхана.

— Цокҗ өг, — болад Нүрвә өвгн халурхв.

— Тәвҗ өг, — болад күргүлин улс хәәкрлдв.

Бичкн саамд бер күүкн хойр, бәәх цаг мартад, босҗ ишклдәд, бас халурхсн хәәкрлдҗ йовна.

— Нуһла, тәвҗ өг, мөрн болснас нааран урлданд хоцрҗ үзәд уга хо гидг мөрнлә энтн, — болҗ күүкн халурхв. Чирәһинь халхлсн торһн цаһан сернҗл салькнд сәрвкҗ делсәд, улаһад одсн чирә үзүлв.

— Цедн, эвтә эс билч, эргүләд-дуһрулад орк. Адуна зеердәс һардгнь альд бәәдв, — гиҗ бер эврә хотна мөрән буульв.

Әмтнә хәәкрсн хәәкрлт соңсад, мөрнә немсн гүүдл шинҗләд, ташр гүдәһәд, Цедн зеердиг малядад оркв. Бийдән һар күргүлҗ үзәд уга мөрн, бәәсән һарһҗ чирмәһәд, хааһан тәвҗ сунад, нүднәснь һал һарад, хамраснь һарсн ә утар татч геглзәд, суняд йовад одв.

Өмн йовсн мөрнә сәәр үзгдәд ирв, өөгүрнь давад һарч йовхла, эзн көвүн бас мөрән шавдҗ йовна. Сунҗ гүүдг хонь, сүүлән шарвадҗ, көлән ээдрәв. Бас бәәсән шавхад, цань арһ тасрҗ йовснь эн болна.

Зеерд шивсн шавр мет тасрад, тергнд өөрдәд күрәд ирв.

— Келә бәәлүв, күүнә мөрнәс хоцрҗ үзәд уга, — болҗ бер байрлв.

Хүрмиг зөв эргәд, Цедн көвүн берин өөр шидрдәд ирв. Сернҗләрн чирәһән бүркәд, көвүнә зүн һарт күүкн оошк

торһн альчур бооһад оркв. Урлдана мөрә авсн темдг эн болҗана.

Хотыг зөв эргәд хүрм ик герин барун өмн захд ирҗ зогсв. Күргүлин улс тергән тәәләд, мөрдән сөөлдв. Бер күүкн хойр темәдән көтлсн ик герин ард бийд бәәсн чиндһн цаһан өргә тал ирҗ зогслдв. Берәд, күүкд эдниг тосад авцхав.

Бер күүкн хойриг көвүнәд орулад, темәдинь кевтүләд, ацаһинь буулһад, герт орулад, үвинь ясад, көшгинь татад, дорнь күүкд сууһад авад оркв.

Күргүлин улс ик герт орҗ сууцхав. Хүрмд одад ирсн баһчуд гер-гермүдәр тарлдад, термин толһад өлгәтә махнас утлҗ авад чанад, хотн дотрк бочкта чаһрас суулһар йүүҗ авад, хала шаазңд кеҗ халулад, кергән күцәһәд ирсн улс болад, байрлад, нәәрән дәкнәс эклв. Эдн заагт чирәнь зөвәр уласн, гертән хәрҗ ирсн күргн көвүн Давдн бас бәәнә.

Ик герт хурсн өвгд, эмгд көвүнә гер йөрәҗ сууцхана.

Цацл цацад, эклҗәнә:

Бәәсн гернь бәәшң болҗ,

Бәәсн эздүднь ут наста,

Бат кишгтә болтха.

Таслдгнь торһн болҗ,

Урдк олн көгшдиннь

Бәрц бәрҗ,

Олна бүүрд бууҗ,

Орчлңгин җирһлд багттха!

— Йөрәл бүттхә, бәәшң болтха, бат кишгтә болтха, — гиҗ әмтн дөңнлдв.

Худнрт өмскүл өмскх цаг болв. Дорҗин эмгн заавр өгәд бәәнә. Ахлҗ ирсн өвгнд арат девл өмскәд оркв. Дарад, дарад, цааранднь цуг гиичнрт өмскүл күртәв. Мөңктд цоохр эрәтә киилгин эд зүн ээм деернь авч ирҗ тәвв.

Гиичин улс өмскүлән эклҗ бәәнә. Худ өвгнд — Дорҗд чонын арсн девл өмскҗәнә. Өмскүлән өмсәд ормдан хәрү суухлань. Нүрвә өвгн йөрәҗәнә:

Өмсксн өмскүлнь

Өлзәтә, цаһан хаалһта болҗ,

Өмсснь чигн, өмскүлснь чигн

Ут наста, бат кишгтә болҗ,

Оньдин дөрвн цагт

Улан чирәһәрн үзлцҗ,

Элгн-садна йосар,

Үр-өнгин седкләр,

Эрглцҗ, золһлцҗ,

Өмскүл-өлгцән өмслцҗ

Иигҗ, сән сәәхн

Иньг-амрг йовцхатха.

Хүрмин өвгн эклҗәнә:

Өмсснь — үүнәс үлү

Олн сән өмскүл өмсҗ,

Цал буурл сахлта

Цаһан өвгн болтха.

Өмскснь—оньдин дөрвн цагт—

Үр-өңгән, элгн-садан

Өмскүл-өлгцәрн тевчҗ,

Өглһнә эзн болҗ йовтха

— Йөрәл бүттхә! — гиҗ хәәкрлднә.

Аш сүүлднь эк эмгнд өмскүл өмскх цаг ирнә. Зүн ээм деернь цаһан хүрсх үч тәвәд, өвр деернь эвкәтә кенчр тәвҗәнә.

— Өмсг, ода өмсг болҗ, — әмтн шуугв.

Өвр деер тәвснь, шаглад уйсн, сәәхн зүстә шалвр болҗ һарчана. Эн шалвриг белглхләрн, көвү олнд һарһҗ өгснднь байрлад өмскҗ бәәх йовдл. Тер учрар эмгн эн өмскүлиг олна нүүрт өмсдг зөвтә.

Беслә эмгн башрдад, улаҗ суув. Әмтн инәлдҗ ниргв. Әмт хәләҗ оркад, Беслә нег мөсләд:

— Көвүһән һарһсн күн, өмскүләс яһад ичҗ бәәхмб? Иигҗ келәд, босҗ зогсад, хувцнаннь хорма өрәд, һосн деегүрн шуңһрцгинь цокулад, шалвриг өмскәд оркв.

— Өмскүлтн өлзәтә болтха, — гиҗ әмтн дөглдв. Эмгн хәрү ормдан сууҗ тогтнв.

Домбрин айс җиңнв. Баһчуд нәәрән эклв.

Сөөни өрәл болҗ йовх цагла, берәд-күүкдиг көөҗ һарһад, берин үс хував. Һол цокҗ саглрдг һольһр хар үсиг хойр әңгләд, нүдн деер унх шалв һарһад, хойр үсинь гүрәд, алтн токуг үзүртнь зүүһәд, хар торһн шиврлг дотр орулад, белдәд хаяд оркцхав.

Күүкн цагасн хольҗсндан, күүнә герт ирсндән, һундад, өмн болх йовдлын зовлң санад, Харла асхрулҗ уульв.

Бултад әрлсн күргиг хәәһәд, берәд авч ирәд гертнь орулв. Цедн Нуһла хойр өөрнь сөгдлдв. Берәд көвүдин өмн болһсн хөөнә өвцү тәвәд өгв. Кень түүг эд-бод кехинь олх керг. Тер учрар, хойр көвүн хавтхасн хустг һарһҗ авад, неҗәдинь хар деернь толһаһарнь босхҗ тәвәд, индстәд оркв. Хустг шатад, холд оч тусв. Хәрин көвүнә хустг холд давҗ тусв. Түүнә хөв-өвцү эд-бод кех йосн. Нуһла беләсн утх суһлҗ авад, өвцүнә керсңгиг утлад, күргнә өмн тәвәд, наадкинь утлад берәдт тәвҗ өгв.

Хотыг амслдад, деерәснь цә кеҗ өгәд, тарад һарцхав. Хойр көвүг һархла, Давдн бас дахлдхар седв. Берәд герт үлдҗәнә. Көшг дотр шугшсн Харлаг дорнь үлдәһәд, берәд бийснь һарлдв, ардан үүдән хаалдв.

Көвүн күүкн хойр эврә гертән эзн болҗ үлдснь эн.

Һаза, энд-тенд әмтн кевтх, шимлдснь соңсгдна. Эдн бер көвүн хойриг гетҗәх, ю келхинь соңсхар бәәх улс. Түрүн сө әмтн тиигәд шинҗлдг йоста юмн.

Ик гертәс һарч ирәд, Тарһа бер әмтиг көөҗ тарав.

Маңһдур өрүнднь ик герин үүднә өмн цаһан ширдг делгәд Тарһа Харлаг көтләд авч ирәд суулһв. Һулмтын өөр суусн залус мах ик-икәр ишкәд, өөкн боринь холяд ааһ-ааһар тәвҗ өгчәнә. Нег ик шаазң өөк берин өмн, үүдн деер тәвнә.

— Мөргүлх цаг болва, — гиҗ гертәс келсиг соңсад, Цедн, күүк дүүрсн көвүн, шин берин зүн һарт шаһа чимг бәрүләд, толһаһинь гекүлҗ мөргүлв.

Шар нарндан мөрг,

Шаһа чимгндән мөрг,

Аав-ээҗдән мөрг,

Авсн залудан мөрг.

Ааһд бәәсн өөк авад, мөргүлҗәсн Дорҗ Беслә хойрур шивлдв.

— Нә, берән орултн, — гисн соңсгдв.

Тарһа Цедн хойр берин сүүһәс дөңнәд, ик герт орулад, зүн бийд суулһв.

Сөң бәрҗ бәәсн көвүд медәтнрт идә кеҗ бәрүлв Дорҗ өвгн цацлан цацад, берән йөрәсн сууна:

Не, ирсн бер

Ут наста,

Бат кишгтә болҗ,

Ирсн һазртан

Өлзәтә үрн болҗ,

Ээҗ, авиннь

Буйн-кишгт күртҗ,

Олн көгшдиннь

Бәрц бәрҗ,

Кен ахан күндлҗ,

Кен дүүһән эрклүлҗ,

«Ор» гихлә орҗ,

«Һар» гихлә һарч,

Олн көгшдтән оошагдҗ,

Орар дүүрң окта,

Көнҗләр дүүрң көвүдтә,

Орчлңгин йосар,

Өөрдин заңгар,

Олна амулңд багттха!

— Йөрәл бүттхә! — болҗ энд-тендәс хәәкрлдв.

Хүрм көгсәд, цааранднь ниргв.

Хүрм гихлә — хумха толһа көлврдг. Аль бишәс ирсн улс гер болһниг эзләд, махан идәд, әркән ууһад, дууллдад, бииллдәд, үүмәд-шуугад бәәцхәнә.

Захин нег, аглһ герт залус хурсн көзр наачана. Сөң эргәд-эргәд йовад бәәнә. Хәврһднь үй-үйәр чанчксн махн тәвүрт тәвәтә.

Кооньг, Арвн, Баазр, Будаш ахта улс сүүрләд оркҗ, Кооньг Арвн хойрин мөрнь гүүҗл бәәнә. Банк тәвҗ һарһад, цоксан шүүҗ авад, дару-дарунь босхад бәәнә.

Будаш бас зөвәр шүүвртә бәәнә. Киизң заңгта Келкән Җаңҗ бас сүүрт орхар ирҗ йовна.

Зә һарһҗ өгәд, суулһад, наадцхана. Җанҗ банк кеһәд, өскәд авад ирв. Сүл һарт суусн Будаш келҗәнә:

— Идәд авчкхм бәәҗ, иньг-амрг гиһәд, өрәлинь үлдәх санатав. — Иштгин туз үзүләд, — өрәлинь өгхләч авчанав.

— Көөрк, көзр наач дасад уга бәәтлән, көр бийинь хәләһит?!

— Хәрнь, хәәрләд келҗәнәв.

— Хоҗһр-түҗгр улсас хәәрлт үзҗ үзәд угав.

Будашин толһань үсн уга, хоҗһр, гецл йовад, гедр цокад хар болсн күн.

Түүнә тускар дамбрлҗ бәәхинь медҗәнә.

— Хоҗһраснь әәдго болхла, цугтнь цокад авчкнав. Көзрән һал деер тәв.

Җанҗ көзрән дер деер тәвәд, сууна. Будаш көзр элкнәснь суһлҗ авад, туз деерән тәвәд, хәврһәснь секәд генүлҗ бәәһәд, хәәкрәд цокна. Туз деернь арвн нүдн ирәд хөрн негн болад, дер деер бәәсн мөңг хамад авв.

— Ухань эс күрхлә, әмтнә келсиг соңсхнь яһна, — болҗ Будаш көөрв.

— Бийән буульсн нег эргү гидг, — гиҗ Җанҗ өшәркв.

Будаш көзрән хәләҗ оркад:

Харңһу сө

Хань болшго.

Хар буданд

Хать болшго

Күүнтн, юн гинә?

Җанҗ өмнәснь:

Нүр дотран цогта,

Нүдн дотран һалта,

Тошсн бух болсн,

Төөрсн һодль болсн

Кен гидг күмб?

Будаш хәрүцҗәнә:

Өөкәр цуглад хайҗ өгвч,

Ноха чамаг шиңшго,

Өвсәр ораһад үкрт хайҗ өгвч,

Үкр чамаг шиңшго.

Җанҗан хәрү:

Уухдан ус кеҗ,

Унтхдан чолу тохсн,

Уурнь йовсн әрк гетдг,

Унтсн эмин хорма секдг

Белн хотын эзн болсн,

Белвсн гергнә залу болсн,

Кенә кен гидг залу болад

Каңкадҗ бәәснч энв, Будаш?

Будашин хәрү:

Йовв — мөр уга,

Хатхв — цусн уга,

Теегин гөрәсн болсн,

Теңгсин заһсн болсн,

Тенсн-мунсг ухата

Теегин һодлба тавт?

Җанҗ:

Хурас хәәрлдг хувцн уга,

Худлас ичдг чирә уга:

Одх һазр уга,

Орх нүкн уга,

Күн йовна гиҗ соңслав,

Тер тавт?

Будаш:

Хов цацн гиҗ

Хойр өргнь сулдсн,

Худл келн гиҗ.

Хоолднь цер орсн,

Хотна улсиг хамднь нүүлһшго

Хойр күүг иньг бәәлһшго,

Кишван цааһас ирсн

Кенә кен гидг күүһичн

Кен эс меднә болһнач!

Келдг үгнь чиләд, хоолнь бәргдәд, нүднь цәәһәд, арһ тасрхларн. Җанҗ Будашиг өргәрнь өгәд авв. Залус бослдад «таш-пиш» бәрлдв. Наачасн залус көзрән хайлдад, цүүгсн улс хаһцуллдв. Керүл-цүүгән уга хүрм уга гиҗ келгддг. Эн учрар әмтн түүнд оньган өгч бәәхш.

Маңһдур өрүнднь гиичнр хәрх болҗ бедрлднә. «Ирсн гиич хәрдг, орсн боран гиидг».

Хурдн зеердиг тохад, герин һаза хантраһад оркҗ.

— Хәәрлҗ ундг күлгән, — гиҗ Дорҗ эклҗәнә, — худ көвүндән унулҗанав.

Зеердиг герин бүсәс сулдхҗ авад, көвүнд җола бәрүлв. Нуһлан көл дөрәд күрсн болад, өсрәд эмәл деер тусв.

Хотыг зөв эргәд, көвүн довтлад һарад ирв. Мөрнәсн бууһад, сөөҗ оркад, герт орҗ ирв.

Сүүлин йөрәлән тәвлдәд, күргүлин улс йовхар бослдв. Зүн бийд һаньдглсн дун соңсгдв, Харла харһцҗ киисв.