ТҮҮК

Хар келн тоһрун

Хар келн тоһрунь

Хаврин сарднь доңһдна.

(Хуучна дуунас)

Негдгч бөлг

Өргн тег эңдән көкрәд, намчрад одсн бәәнә. Теңгр йир цегән, деер көкрнә. Тенд — эдүкн күрисн өндр толһа деер хар шовун, хан ширәдән суусншң, делгр теегән харвад, җиврән сәвсн сууна.

Моһа мет матьхлзҗ гүүсн, олн судл-шиирән бийәсн иигән-тиигән салһсн, һашун сала гидг һолын белчрәр эргәд, нег цөөкн баран һарад ирв. Өмн бийднь — хойр-һурвн мөртә күн, дарунь цар-темә татсн тергд, ардаснь ацата үкр туусн, ардан темәһән көтлсн, мөртә улс дахлдв.

Өмн йовсн улсас негнь тасрад, довтлад һарад одв.

Күлг түүг эрсн мет, җола сулдсиг олзлад, шивсн шавр мет шуугад одв. Деернь суусн күн чигн хаврин аһарт согтсн, хальгсн зүркән бәрҗ эс чадсн кевтә, саглрсн үсән серҗңнсн салькнд делскәд, һасн мет шовав.

Нүүдлин ард, ацата үкр туусн улс дотр, дел-сүүлинь кирһәд орксн, бор дааһ унсн күн тиигән-иигән довтлад, талтңнсн йовна. Амндан зөвәр дөңтә, ааһта усн цальгрш угаһар җоралҗ йовсн саарл гүүнә ардас гетҗ ирәд, альхн дүңгә чиктә ташмгар, саарлын сәәрәр «шаб» гиһәд цокад оркна. Саарл доран бухн, деегшән һәрәдәд, сальк хавлад, хасн сумн мет хаҗугшан авад зулв.

Деернь суусн күнь чочн, ардан хәләһәд, мөрнәнь сәәр деегүр җивәд, киисн гиҗ йовад, җолаһан эс алдсндан, әрә торад бәәв. Дарук әмсхлд, бийән батлад, дөрәһән чаңһаҗ ишкәд, өвдгиннь нүдәр күлгин хәврһинь буултл гишң шахад, хойр һарарн хазарин җола чирдәҗ татсн йовна.

Болв, хату амта саарл, хазарин төмр уудан халхинь шу цоксиг төртән авл уга, халунд авлгдсн делсәд йовна.

Өмн, ик хол биш бәәсн чагчм эргтә гүн һол, улм өөрдәд йовна.

Нүүдлин әмтн экләд юн болсинь медл уга бәәцхәв. Медҗ оркад, мейрҗ зогсцхав.

— Яһла, халг, һолд күрглго бәрх билә, — гиҗ эдн шуугв.

Хойр-һурвн мөртә улс дәвлдәд, саарлын ардас дахлдв. Теднә өмн бор дааһта мөрнәннь делд наалдсн, нисәд йовна.

Саарл гүн хааһан суңһҗ тәвәд, харҗта һолын амнд өөрдәд ирв. Зеерд аҗрһта күн эрстнь довтлад, саарл гүүг күцәд, цаад хәврһднь һарад, мөрәрн җисүләд, һолын амар эргүләд, дорд үзг хәләлһҗ девшүлв.

— Амынь тат, — болҗ эн саарл гүүтә күүнд селвг өгв.

— Болҗану эн, — гиҗ келн, дөрәһән босн ишкәд, татад орксн, җолань тасрад одв. Эмәл деерән өсрәд, зуг өвдгнь шүрүтә болсн учрар, мөрн деерән әрә торад бәәв.

Эн хоорнд саарл доран эргәд оркв. Бор дааһта күн бәәсән шавхад дәвсн, саарлд өөрдәд ирв. Ташмгарн дәкн шавдад орксн, дааһн делдәд, саарлын күзүнд күргәд өгв. Деллә наалдсн, делсҗ йовсн күн, барун һарарн деләд, саарлын толһад йовсн хазарин төөлгәс күрч шүүрәд, татад, хәрү эргүлв.

Саарл хатрҗ йовад, сайглад бәәв. Деернь суусн күн барун сүүҗ деерән сүүрләд, шоваһад йовна.

— Дәрк, дәрк, алчкн гив, — болад эмгәрг күн хәәкрв.

— Эн бирмдәс һарх йовдл, —болҗ медәтә залу келв.

— Цецгт од, бийим алн гивч, — болҗ чисм улан чирәтә баахн бер, саарлан сайглула йовҗ бор дааһ унсн баахн хар күүкнд келв.

Әмтн ирлдәд, бериг буулһад авцхав.

— Яһв, өвдх-зовх юмн угай? — гиҗ эмгн сурад, бериг сүүвдҗ авад, ацата тергн тал көтлв.

— Әәсн угав, ээҗ, — болҗ бер хәрү өгв.

— Үүср уга альвн күүкмб! Көвүн болсн болхла чидхм бәәҗ, — болҗ эмгн үгән уттхв.

— Харла хара бәәдм бишлм, — гиҗ бас нег гергн дөңнв.

Харла күүкн эн цагла тедүкн, хойр мөрән сөөһәд, холвад уйчкад, ташмгарн өвснә толһа шавдад зогсҗана.

Өөрдәд хәләсн күн үзхнь иим: көк торһн бүшмүднь көлинь ораҗ делснә. атлс хар тамшань ора деернь һаңхна. Теглг һо нурһта, төвкнүн өкәр хәләцтә, һольһр хар күклнь һол цокҗ шавидна. Читлң хар чирәг хойр нүдн сәәхрүлнә. Хойр бичкн чикнднь дүүҗлгдсн сувсн сиик гүрә цокҗ, өвснә толһа деер хурсн чиг мет мелмлзнә.

Эн хоорнд медәтнр хурад, Харлан тускар күр кеҗәнә.

— Ода яахмб? Эн күүкн иигә бәәҗ, зеткр татн гиҗәнә, — болҗ өвгәрг күн келв.

— Йир үүср уга альвн.

— Айстнь тәвә бәәҗ, әср дасхҗана.

— Шоодх, засх кергтә.

Иигәд шуугад бәәцхәв. Генткн көк аһар тесләд күңкнсн дун соңсгдв: «курлых, курлых». Харла деегшән хәләһәд, һарарн нар халхлад, түрүн болҗ үзв. Тоһрун шовун цувад орксн сәәхн дууһан дуулад нисҗ йовна.

— Дәәдә, тоһрун, — болҗ күүкн хәәкрв.

Төртән гүдсн улс, түүг эс соңссн ормалдад, дәкәд сана авсн:

— Тоһрун хәрҗ аашна, хар келтә тоһрун, — болҗ байртаһар хәәкрлдв.

Күүндҗәсн төрән мартад, нүүдлин улс мөрн-тергн талан һарцхав.

Өмн йовсн мөртә улс көлгән көндәһәд һарцхав, ардаснь тергднь дахлдв.

Әмин ард ацата үкрмүд туусн улс дунд, саарлыг цулврарнь көтлсн, бор дааһан унсн арвн дола әрә күрсн, арагни-дагни Харла күүкн, өргн теегән дүүргәд еңгсг айсар дууһан эклв:

Хар кел тоһрунь

Хаврин сарднь доңһдна...

Зөвәр йовад орксн цагла, өмәрән һазр хәләхәр одсн күн хәрү тосҗ ирв. Өөрдәд хәләхлә, әрә арв һарсн, шовһр хар көвүн болҗ һарв.

Кеериннь амынь татч биилүләд, өмн йовсн улсин өөр ирәд келҗ йовна:

— Хойр худгин шатд буутн, мал услҗ болхмн. Татал өрәлцәһән нурад унҗ оч.

— Сән зәңг, Нуһла. Һолын ар амнд, хойр салан хоорнд бәәрлхмн, — болҗ өвгәрг күн келҗ.

Тер болад, нүүдл цааран нәәхләд һарв.

Удл уга һашун сала һолын ар амнд, хооран салад һарсн хойр салан аагт, нүүдл зогсв.

Тергдинь зогсаһад, темәдинь кевтүләд, үкрин нурһн деер йовсн аца әмтн буулһлдв. Түүнә хөөн цуг хотнахн ирәд, ик гер экләд бәрв.

Зурһан терм ниилүләд, өмн бийднь үүдинь тәвәд, нәрхн хошлңгар таг-яг кеһәд оркцхав. Һазрт бәәсн харачиг шүрүтә залус өргҗ авад, дөрвн таласнь унь шурһулад, терм деер босхҗ тәвв. Уньна салдрһ термин толһад өлгәд орксн цагла, тенд-эндәснь түргәр унь харачин нүкнд шурһулад, салдрһинь боолдад, үүд-түүд күрглго гериг босхад авв.

Берәд-күүкд терм дахулад иргвч татлдв, ташр деернь ээминь тәвлдв. Шүрүтә хамгнь уньн деер герин туурһ тәвәд, ут уньнар чиклн тинилһәд бүсинь авч боолдв. Деернь деевринь тәвәд, хошлңгарнь татч бүсләд, бүркәд хаяд оркцхав.

Удл уга өркинь татад, барун талнь хәрүлҗ, герин ик бүсәс бүчинь боолдв. Ишкә үүдинь эвкәд, тотх деернь тәвҗ оркад, үүд тәәләд, һурвн көлтә тулһ орулҗ һулмтд тәвәд, дорнь арһс зергләд, һал түлв. Ик герин цаһргар көк утан цоонгрҗ деегшән һарад, шин хотн бүүрлсиг орчлңд медүлв.

Тер метәр, зөв эргәд, наадк гермүд бас бәрлдәд, хотн болад, арв һар гер аңхун теегт дүңгәв.

Оларн негдәд гермүдән бәрчкәд, цугтан тал-талдан көдлмштән һарцхав. Күүкд улс гериннь өвән орулҗ, ахулх; залу хамгнь — татал малтх, мал услх; күүкд-шуухд — арһс-түлә түүх.

Ик-ик хар уут үүрсн көвүд-күүкдиг Харла Нуһла хойр толһалҗ һарв. Ниднә мал бәәрлсн һазр хотнас хол биш. Түүг Харла сән меднә. Болв, тер ик арһста һазр күртл, энд-тенд кевтх неҗәд-хошад арһс түүлдәд, уутдан дүрлдәд, баһчуд шуугад йовна.

Өдрә болсн йовдл мартад, Харлан седкл өнр-өргн болад одв. Өмн өргн тег, сер-сер гисн салькта. Толһад — цег уга, теңгрт—үүлн уга. Теегин аһар кииләд, теркә зүркн хәәвән цокад, дууна айс эврән орад йовна:

Хар келн тоһрунь

Хаврин сарднь доңһдна

Дү көвүнь Нуһла ардаснь гетҗ ирәд, күкләснь татчкад, һарч гүүнә. Алг хар нүдәрн ончлҗ хәләһәд уутан салькнд сәрвкүләд, күүкн дүүһән көөлдәд һарна.

Удл уга, күцәд, таш бәрлдҗ ноолдад, дегә өгәд, довнда деер көвүг киискнә.

— Күклм татдган уурнч? — гиҗ сурад, эгц цаһан шүдән ярлзулад, инәһәд көвүнәс сурна.

— Дәрк-дәрк әм авртн. Таниг йовна гисн һазрас тавн дуунад йовнав, — болҗ чотлг хар көвүн инән сурна.

— Хәрнь, үүнәс хооран медҗ йов, — болад, күүкн тәвчкәд, өөрнь сууна. Көвүн бас хошңгар һазр дахн сууһад, эгч талан хәләнә.

Күүкн сун тусн, дун-шу тасрад, ик холд харвад, чирәнь болвсрад одна. Көвүн эгчән һәәхнә. Һәәхҗ кезәдчн ханхш. Бийнь сәәхн, ухан-седклнь түүнә үлү сәәхн. Көвүн эгчдән күчр дурта.

Барун һарарн күзүдәд, зүн халхаснь үмсәд, өкәрлҗ бәәһәд Нуһла сурна:

— Ааҗа, юн болад саначрхаҗ одвч?

— Альвлнав гиһәд, кү алчкн гивв.

— Кениг?

— Дүүцәг.

— Яһад?

— Чамаг өмәрән, бүүр хәләхәр йовсна ард, айстан ардаснь ирәд саарлыг ташмгар цокад орксн, һол тал авч зулад, алчкн гивв.

— Дүүцәлә тиигҗ наач болдв. Терчнь...

— Уханас һарч өгхш.

— Олн деедсин евәл күрх, әәх юмн болхн уга.

Күүкн дүүһән теврәд үмснә.

— Сәәхн иньгм минь.

Босад, цааранднь һарад йовцхана. Талын көвүд-күүкд малын бәәрнд күрәд, уутан дүүргәд арһс цуглулҗ йовцхана. Эгч дү хойр бас күцҗ ирлдәд, арһс түүлднә. Арһсн дала, захаснь авад уутд дүрә бәәтл, сав дүүрәд ирнә.

Гер талан һарлдна. Харла дун-шун уга. Ик уутдан даргдсн дү көвүнь өөрнь чирдәһәд йовна. Түүг үзәд, Харла келнә:

— Нуһла, сууһад амрий?

Нуһла «даб» гиһәд одна. Хоюрн сууһад үлднә. Эгчән хәләһәд саначрхҗ оркад, дүнь келнә:

— Харла, бичә саначрхад бә. Өөрхнәс өвгнә хотн нүүҗ ирх. Тиигхлә би Хоңһрт одад зәңг өгнәв.

Күүкн хәләчкәд:

— Уга, уга. Йовий?

Босад һарцхана.

— Хурдн мөр көлгләд, Хоңһр довтлад ирх, — гиҗ Нуһла келв.

— Ирснь эс ирснь нанд ямаран керг? — болҗ Харла әәтрүлв.

Удл уга хотнд ирәд, гериннь һаза арһсан асхцхав.

Минь эн цагла хотна залус таталыг малтад, булгт күрч йовдг болна. Хойр-һурвн күн татал дотр, наадкснь деер. Хойр күн хойр амнднь зогсад, суулһ орулҗ өгнә. Малтҗасн улс суулһд шавр кенә. Түүгинь татч авад асхад, суулһан хәрү йовулна.

Зүн-ар захас һазр невчк чиигтәрв. Нег иштг һазр дәкн авад оркхла, булг хагдад бәәв. Барун өмн бийд бас нег булгин экн харһв. «Хойрнь болх» — гиҗ ухалад, залус шавринь ахулҗ адһлдцхав.

Үүлн уга теңгрәс, генткн оһтрһин дун лугшад одв.

«Хур орх бәәдлтә». Деер бәәсн залусин келсн үгмүд соңсгдна. — Түргәр таттн, — болҗ худг дотрас хәәкрлдв.

Тендәс залусин ду һарсн бас соңсгдна:

— Җахн, җахн холаһур, хойр толһан өмнәһүр.

— Му йорта юмб! — болҗ деер бәәсн улс хәәкрлдв, — хур, хур орг! Асхад орг!

— Худг малтад дууссна хөөн, — болҗ таталас дун соңсгдв.

— Үргәд-усхад бәәхмн бишл, — болҗ деер бәәсн улс инәлдв.

Таталын йоралынь цеврләд орксн, хойр талас булгин экн хаҗ-бульглад бәәв. Удл уга, тал дунд малтсн нүкн усар дүүрв. Суулһар дүүрң ус татч авад, залус аман зәәлҗ оркад, аршан мет, амслдв. Таталын усн әмтәхн. Тер учрар җил болһн иигҗ татал татч, амна ус һарһҗ авцхана.

Гер болһнас утан бүргв. Һал деер хот буслв.

Өвкнрин үлдәсн авъясар, өдгә цагин йосар, залус хурад барун өмн захд бәәсн хотна медәтә, ах күүнә герт хурлдв.

Баахн шар бер, улан зандн җомбаг һал деерәс буулһад, зу давулҗ самрад, дееҗ өргәд, ааһд кеһәд, медәтнрт бәрүләд өгнә. Герин эзн Эрнцн өвгн барун һарарн шар агч ааһиг авад, зүн альхндан тальвад, барун һариннь хурһар цацл цацад, йөрәлән тәвв;

Буухд утан бүргҗ,

Нүүхд тоосн бүргҗ,

Бүүрин буйн-кишг

Буусн эзнднь хальдҗ;

Хур-борань дуслҗ,

Хурц нарнь мандлҗ,

Зурмна толһад хадһлһта,

Зуухин амнд тооста;

Үкр, гүүни суҗ,

Үсн, тоснь элвг,

Хаалһар йовсн улс

Хаҗуһартн бичә һартха.

— Йөрәл бүттхә, йөрәл бүттхә, — гилдҗ олн зальврв, аршан-җомбаһан уулдв.

Бүрүлин алднд Харла хөөчин герүр ирв. Толһаһан, хойр ээм деерән селвҗ хаяд, ярлзсн инәдтә, гелдглзәд орад ирв.

Дүүцә өмнәснь тосҗ босад, теврҗ үмсәд:

— Һәәд од цааран, бийим алчкн гивч.

— Бурутав, буруһим тәвҗ өг, Дүүцә. Чамаг күндич мартад, айстан эс болх йовдл һарһҗв.

— Сәәхн иньгм, санаһан бичә зов, әәх аюл үзгдхн уга, — болҗ Дүүцә күүкнә нәрхн белвсәр теврәд, атлс хар үсинь илҗ таалв.

Бер күүкн хойр — эңкр иньгүд. Күүкн баһасн авн берин зовлңд орлцад, чадс-чидсәрн дөң-нөкд болад йовдг. Эн хол һазрт, эврә элкн-зүркн болсн күүкнд бер ухан-седкләрн ханҗ, ончта кевәр дурлдг.

Удл уга көвүд-күүкд орҗ ирәд, домбр цокад, бииллдәд, дууллдв. Дәкәд хойр әңгрҗ авад, тууль-тууҗ келлдв. Дүүцә орн деерән кевтәд, эднә келсиг чиңннә. Нег әңгинь Нуһла толһалв, наадкинь — Харла.

Нег әңгнь ахр тууль келнә. Наадкнь тәәлх зөвтә болна. Тәәлвр эс олхла, тууль теднд ирх.

Нуһлан әңг тууль тәвҗәнә.

— Уул деер улан туһл.

Харлан әңг туулин тәәлвр келнә:

— Махла деерк улан зала. Мана тууль тәвх селгән.

Һахан толһа һанзһлҗ эс болҗ.

— Үкрин толһа өвртәднь һанзһлҗ эс болҗ.

— Биш.

— Темәнә толһа үмкәднь һанзһлҗ эс болҗ.

— Биш.

— Һахан толһа цустаднь һанзһлҗ эс болҗ.

— Биш. Һурв келәд тәәлвринь эс олвт, шүүгдвт.

— Туулин тәәлвр юмб?

— Бәәнә. Һахан толһан дүңгә ик тарвс һанзһлҗ эс болҗ. Дәкнәс танд тууль.

— Делкәд һурвн хар.

— Хөн уга хотн хар.

— Негн.

— Ном уга гелңгин чееҗ хар.

— Хойр.

— Күүкд уга хатна седкл хар.

— Һурвн. Чик. Туулян эклтн.

Нуһлад әңг эклнә:

— Делкәд һурвн муультн.

— Ярмад татсн цар — муультн.

— Нег муультн.

— Сар деер күләтә араха — муультн.

— Хойр муультн.

— Мухлад орсн күн — муультн.

— Туулитн тәәлвидн. Манаг соңстн, — гиҗ келәд, Харла эклв:

— Делкәд һурвн цаһан.

— Эңкр ээҗин седкл цаһан.

— Негн.

— Үкрин үсн цаһан.

— Хойр.

— Эврә бийим шүдн цаһан.

— Биш, биш, — болҗ Харлан әңг шуугв.

— Туульм чилв, туг беткин йозур атхв, — болҗ келәд Нуһла шүүгдсән медүләд, наад чиләв.

Көвүд-күүкд шуугад һарцхав. Харла Дүүцә тал ирҗ, орна ирмәг деер сууһад, чирәһинь илв.

— Биич эвго болҗану?

— Невчк кевтәд амрнав. Аца ахулсн бийдм күнд болв-яһв. Сәәхн иньгм, хәрәд амр.

Харла түргәр босад, халхаснь үмсҗ оркад, эрлзәд һарад одв. Харңһуд бер чирәдән инәдтә кевтв. Дотран ухална. «Хамринь хатхад уга торм, хәәмнь. Тавг сүүлтә хурһн мет, нәәхләд бәәнә, сәәхн иньгм. Үсн әдл цаһан саната, цасн цаһан чилгр ухата, хәәмнь...»

Бер духуцад унтад одна. Үүднә деерк төдг тәәләд, күн орҗ ирәд орна ирмәг деер суув.

— Кемб? — бер чочад сернә.

— Бив, — болҗ арһул келәд орҗ ирсн күн бериг теврәд үмснә.

— Мөңкт, кезә ирвч? — болҗ бер шимлдв.

— Минь ода ирәд бәәсм эн.

Мөңкт хө тууҗ йовснь шин ирснь эн.

Гергн залу хойр таалта сууцхав. Бер кевтн-кевтәд келнә:

— Мөңкт, бийм невчк эвго болсн болад бәәнә.

— Цагнь болҗ йовхий?

— Одач эрт. Өдрә дөгәд невчк довтлчклав, үлү болв-яһв.

— Хәәмнь, тиигҗ наач болдв!

— Чи нааран кевт, нанд дулан болх.

— Тиигнәв, өөрч кевтнәв. Чамаһан хәләһәд суунав.

Өр шинкн цәәлһнлә, Дүүцә экләд зовв. Өөрнь сууҗ

эс чадад, Мөңкт хотна эмгд дуудхар, хувцан өмсәд һарв.