3 Жарма сапасын бақылау

Жарма сапасын бағалау үшін, біріктірілген және орташа үлгілер құру үшін нүктелік үлгілерді алады.

Лабораторияға келіп түскеннен кейін орташа үлгіні қарап және тіркейді. Жарма сапасының көрсеткіштері келесідегідей кезекте анықтайды: ылғалдылығы, түсі, иісі, дәмі, қышырлығы, зиянкестермен зақымдалуы, металлмагнитті қоспалар мөлшері, жарма ірілігі немесе нөмірі, қоспалар мен сапалы ядролардың мөлшері, ал жарманың бөлек түрлерінде – күлділігі.

Ылғалдылық. Жарма ылғалдылығын анықтау үшін шамамен массасы 100 г үлгіні майдалайды, майдалау дәрежесін №08 елек өтімі бойынша бақылайды, ол аршылған бұршақ үшін 50%-дан кем болмау керек, сұлы жармасы үшін – 60%, ал қалған барлық жармалардың барлығына – 75%. Сосын ылғалдылықты дәнге қабылданған стандартты әдіс бойынша анықтайды.

Жарма түрі бойынша әртүрлі түрде ылғалдылық нормаланады: тары, қарақұмық жармасы – 14%-дан артық емес, сұлы – 12,5%, күріш – 15,5%, арпа – 15%.

Түсі. Үлгінің бір бөлігін қара қағаз немесе қара тақта бетіне жұқалап себеді және күндізгі шашыраңқы жарықта түсін анықтайды. Жарма түсі оның тауарлық түрін көрсетеді. Жарманың әр түрі өзіне тән түске ие, ол дәннің түріне, сапасы мен технологиялық үдерістердің жүргізілуіне байланысты. Жарманы сақтаудың жағымсыз жағдайларында түсі өзгеруі мүмкін.

Сұлы жармасы сұр-сарғыш немесе боз-сары түске боялған. Қарақұмық жармасы сары немесе жасыл реңкті ақ түске ие, ал гидротермиялық өңдеуден кейін әртүрлі реңкті қоңыр түске ие болады. Бұршақ жармасы өндірілген бұршақ типіне байланысты сары немесе жасыл түске ие. Бұршақ жармасында басқа түсті ядро қоспалары 7%-дан аспауы керек.

Жүгері жармасы өңдірілген дәннің түсіне байланысты ақ немесе сары түсті болып келеді. Қатты бидайдан өңдірілген бидай жармасы сары (янтарлы) түске боялған. Арпадан алынған жарма сары немесе жасыл реңкті ақ түске ие. Күріш жармасының түсі ақ болып келеді. Гидротермиялық өңдеуге түскен дәннен алынған жарма кремді түсті болуы мүмкін. Тарының түсі сары. Ашық-сары түсті тары жақсы болып есептелінеді. Ол жоғары дәмдік бағаға ие. Органолептикалық әдістен бөлек тарының түсін анықтау үшін химиялық әдісті қолданады – тарыдағы каротиноидты пигменттер мөлшерін анықтайды.

Анализ жасау үшін жарма үлгілерінен массасы 8г өлшендіні бөліп алады және оны 50 мл цилиндрге салады. Цилиндрде тығыздалған тығын болуы керек. Өлшендіге суға қанықтырылған 40 мл қалыпты бутил спиртін құяды және 24-30°С температурада 16 сағат тұндырады. Тұндырудан кейін қоспаны қатпарлы сүзгіш арқылы сүзеді, цилиндрді 5-6 мл бутил спиртімен шаяды және сүзгішке төгеді. Сүзүден кейін өлшем цилиндрінде фильтрат көлемін 40 мл-ге дейін бутил спиртімен жеткізеді, араластырады және көк түсті жарық фильтр 30мм кюветаны қолдана отырып фотоэлектроколориметрде колориметрлейді.

Дәмі мен қышырлығы. Қалыпты жарманың берілген дақыл түріне сай өзіне тән дәмі болу керек. Жармада қышқыл, ащы немесе басқа бөтен татымдардың болуына рұқсат берілмейді. Бөтен татымның пайда болуы 302 жарманың бұзылуын көрсетеді. Жармадағы қышырлық дәннен минералды қоспаларды нашар жойғандығын көрсетеді.

Иісі. Иісті анықтау үшін массасы шамамен 20 г өлшендінітаза қағаз бетіне жайып иісін анықтайды. Егер иісі әлсіз шықса, жарманы фарфор ыдысқа салып бетін әйнекпен жабады және 5 минут аралығында қайнап тұрған су моншасында қыздырады.

Жарманың қалыпты, өзіне тән иісі болуы керек. Көгерген, шіріген және тағы басқа да бөтен иістерге рұқсат етілмейді. Таласты жағдайларда осы жармадан пісірілген ботқаның дәмін татады. Пісіру алдында жарманы (ұнтақ, арпа жармасы (ячневая) және қарақұмықтан басқа) екі рет жуады. Сосын массасы 100 г өлшендіні екі көлемді су құяды, 2,5 г тұз қосып ботқаны пісіреде де дәмі, иісі мен қышырлығының болуын анықтады.

Жармадағы қоспалар. Қоспаларды анықтау үшін орташа үлгілерден өлшенділер алады.

2-кесте

Орташа үлгілер өлшенді массасы

Жарма	Өлшенді массасы, г
Асбұршақ	100
Қарақұмық, сұлы, №1, №2 ұсақталмаған жүгері, №1, №2; №3 бидай; №1,№2 және №3 перлов; №1 арпа жармасы; ұсақталған асбұршақ	50
Күріш, №4 және №5 перлов; №2 және №3 арпа жармасы; №4 бидай; №3 жүгері; Артек; тары; сұлы үлпектері	25
Ұсақталған сұлы; ұсақталған күріш, майдаланған қарақұмық жармасы және ұсақталған тары	20

Ұнтақ жармасы, жүгері және сұлы үлпектер жармаларының сынамаларын қолмен орташа үлгілерден бөледі, ал жарманың қалған түрлеріне бөлгіште бөлуге рұқсат етіледі. Талдау алдында жарма өлшенділерін ұрылған ядролар мен ұнтақты бөлу үшін електер жинағында елейді (91-кесте). Ұсақталған бұршақты саңылауы Ø 2,5 мм електің өтімі мен саңылауы Ø 1,5 мм електің кетімімен, ұсақтарды – саңылауы Ø 1,5 мм електің өтімі мен саңылауы Ø 1 мм електің кетімімен және ұнтақты – саңылауы Ø 1 мм електің өтімімен бөледі.

3-кесте

Ұрылған ядролар мен ұнтақты бөлуге арналған електер саңылауларының өлшемдері

Жарма	Ұрылған ядролар (елек өтімі)	Ұнтақ (елек өтімі)
Ақталған тары	Ø 1,5 мм	0,56
Қарақұмық	1,6х20 мм	0,8
Күріш	Ø 1,5 мм (қалдық)	Ø 1,5 мм
Сұлы*	Ø 2,0 мм	0,63
Арпа*	-	0,56
Бидай*	-	0,63
Жүгері*	-	Ø 1,5 мм

* Жарманың барлық түрі

Минутына 120 айналмалы тербелісте 3 минут аралығында жарманы лабораториялық елеуіште елейді.Ұнтақ жармасы және жүгері жармасын елеу кезінде елекке диаметрі шамамен 1см, қалыңдығы 0,3 см және массасы шамамен 0,4 г бес резеңкелі дөңгелектерді орналастырады. Минутына 180-200 айналмалы тербелісте 10 минут аралығында елейді. Қарақұмық жармасын қолмен байқап елейді. Бүтін жарма (ядрица) 3 минут аралығында, ал ұсақ жарма сілкусіз 110-120 бойлау-қайтымды тербелісте 1 минут аралығында елейді.

Електегі қалдықтарды және өтімдерді өлшейді. Сосын олардан қоспалардың барлық фракцияға бөле отырып, қолмен електердің кетім мен өтімді бөледі:

1. Шөп-шаламды қоспа:

- минералды – құм, жұмыр тас, жер бөлшектері, зімпара, кен мен шлактар;

- органикалық – масақты қабыршақтар, гүлді қабықшалар, сабақтар бөліктері, сіңсібас және қылқан бөлшектері;

- шөп-шаламды тұқымдар – барлық жабайы және дақылды өсімдіктердің тұқымдары;

- зиянды – қастауыш, күйе, ақмия, түрлі түсті вязель;

- ерекше есепке алынатын қоспа – қарамықша;

2. Бүлінген ядролар – шіріген, көгерген, күйген және басқа да түсі өзгерген ядролар;

3. Қауызсыздалмаған дәндер – гүлді қабықшалардан, жемісті (қарақұмық) немесе тұқымдық (асбұршақ) қабықтардан ажыратылмаған;

4. Ұнтақ – елек арқылы еленген жарманың майда бөлшектері;

5. Ұрылған ядролар –електен өткен және ұнтақты бөлуге қабылданған електерде қалған ұрылған ядролар.

Перлов және арпа жармасында қоспаларға сондай-ақ «недодирді» жатқызады. №1 және 2 перлов жармасындағы недодир болып ядро бетінің төрттен бірінен көп гүлді қабықшалардың қалдықтары бар ядролар табылады, ал №1 арпа жармасында (ячневая) – түйіршік шеттеріне шығатын гүлді қабықшалардың қалдықтары. Недодирді массасы 10 г өлшендіде бөлек анықтайды, органолептикалық түрде 5-10 есе үлкейтілген лупамен әр ядроны қарайды немесе ядроларды 2%-ды марганцов-қышқылды ерітіндісімен бояйды. Бұл үшін металды електегі массасы 10 г жарма өлшендісін 1 минутқа 2%-ды марганцов-қышқылды калий ерітіндісіне салады, сосын оны 0,5 минут аралығында судың ағымында жуады. Жарманы сүзгі қағазбен кептіреді және қарайған ядролары анық көрініп тұрған қауызы бар ядроларды бөліп алады. Ядроларды айнада қарастырады.

Күріште қоспаларға жоғары сапалы ядроларға қосуда олардың нормадан асып кететін сарғайған және жабысқақ дәндердің мөлшерін жатқызады.