Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari

Ушбу фанни ўрганувчи талабалар аудиторияда олган назарий билимларини мустаҳкамлаш ва астрономиядаги амалий масалаларни ечишда кўникма ҳосил қилиш учун мустақил таълим тизимига асосланиб, кафедра ўқитувчилари раҳбарлигида, мустақил иш бажарадилар. Бунда улар қўшимча адабиёиларни ўрганиб ҳамда Интернет сайтларидан фойдаланиб рефератлар ва илмий докладлар тайёрлайдилар, амалий машғулот мавзусига доир уй вазифаларни бажарадилар, кўргазмали қуроллар ва слайдлар тайёрлайдилар.

Талаба мустақил ишни тайёрлашда муайян фаннинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

• амалий машғулот бўйича уй вазифаларини тайёрлаш

• лаборатория ишларига тайёргарлик кўриш ва олинган натижаларни қайта ишлаш.

• дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;

• тарқатма материаллар бўйича маърузалар қисмини ўзлаштирш;

• махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;

• махсус адабиётлар асосида фан мавзулари бўйича реферат ва конспектлар тайёрлаш;

• танланган мавзу бўйича ўзаро савол-жавоблар ўтказиш;

Мустақил таълим мавзулари

Осмон жисмларининг кимёвий таркиби ва зичлигини аниқлаш.	Осмон жисмларининг параметрларини топиш бўйича усулларни ахтариш.
Сайёралар нурланиши. Экзосайёралар.	Сайёралар нурланишини ўрганиш ва тушунтириб бериш. Сўнгги йилларда топилаётган экзосайёралар ҳақида маълумотлар йиғиш
Қуёш системаси келиб чиқишининг замонавий назарияси	Қуёш системанинг келиб чиқиши бўйича ҳозирги астрофизик олимларнинг назариялари билан танишиш.
Юлдузларнинг ички тузилиши	Юлдузларнинг ички тузилиши ва эволюцияси бўйича ҳозирги астрофизик олимларнинг назариялари билан танишиш.
Коинот эволюциясининг бошланғич босқичлари ҳолдати	Коинотнинг келиб чиқиши бўйича ҳозирги астрофизик олимларнинг назариялари билан танишиш.

Glossariy

Osmon jismlari – Koinotda (kosmosda) harakat qilayotgan barcha jismlar: chandan to galaktikalargacha

Yulduz turkumi – yulduzlar guruhini birlashtiruvchi osmos sferasining ma’lum bir qismi

Andromeda – yunonchadan Άνδρομέδη so’zidan olingan, yulduz turkumi nomi

Aldebaran – Buzoq yulduz turkumidagi eng yoruz yulduz.

Vega – Lira yulduz turkumidagi eng eng yoruz yulduz, samoda 5-o’rinda turadi

Geosentrik sistema (Ptolomey sistemasi) – markazida Yer turuvchi sistema, barcha jismlar uning atrofida aylanadi

Quyosh sistemasi – Quyosh va uning atrofida aylanuvchi barcha jismlar

Ko’rinma harakat – Yerning sutkalik aylanishi va o’z orbitasi bo’ylab harakati natijasida sodir bo’luvchi hodisa

Zodiak – yunoncha “zoo” (hayvon) so'zidan kelib chiqib, Quyosh va Oyning yillik ko'rinma harakatlari sodir bo'ladigan osmondagi sohasi.

Burj nuri - ekliptika bo'ylab cho'zilgan xira nur. Osmonning Quyosh botgan (yoki chiqqan) qismida astronomik kun botishdan so'ng (yoki oldin) ushbu nur aniq ko'rinadi. U Quyosh nurining sayyoralararo changdan o'tib sochilishi natijasida yuzaga keladi.

Ko'rinma yulduziy kattalik – (ayrim holda uni sodda qilib “yulduziy kattalik” deyishadi) kuzatuvchi bevosita kuzatgan holda, yoritkichdan undan kelayotgan yorug’lik oqimini aniqlab, qayd etuvchi kattaliqdir. Tabiiyki, yulduzning kuzatilayotgan ravshanligi uning real quvvatiga hamda ungacha bo'lgan masofaga bog’liq bo'ladi

Tutilish – uchta osmon jismi deyarli bitta to'g’ri chiziqda joylashgan hol. Bunda jismlarning birida kuzatuvchi joylashib, qolgan ikkita jism biri-biriga proektsiyalanishini, ya'ni, bittasi ikkinchisi tomonidan to'silishini yoki bittasining (Yerning ham) soyasi ikkinchisiga tushishini kuzatishi mumkin. Ulardan Quyosh va Oy tutilishlari ma'lumdir

Tropik yil – Quyosh gardishi markazini ba?orgi tengkunlik nu?tasidan ikki marotaba ketma – ket o'tishiga ketgan va?t orali?i. U 365,2422 o'rtacha ?uyosh sutkasiga sutkasiga teng

Gorizont – kuzatuvchi turgan tekislik hisoblanib, u “ko'rinma” (shu tekislikni osmon bilan kesishgan qismi) va “matematik” (osmon sferasida joylashgan, shimol – g’arb – janub – sharq nuqtalaridan o'tuvchi katta aylana) gorizont turlariga bo'linadi.

Zenit – kuzatuvchiga nisbatan tepada va vertikalning osmon meridian bilan kesishgan niqta

Zenit masofa – berilgan yoritgich va kuzatuvchi zenitiga bo'lgan yo'nalishlar orasidagi burchak.

Balandlik aylanasi – zenith va berilgan yoritgichdan o'tadigan osmon sferasidagi katta aylana

Og’ish aylanasi – olam qutbi va berilgan yoritgichdan o'tadigan osmon sferasidagi katta aylana

Kulminatsiya – Yerning sutkalik aylanishi sababli yoritkichning osmon meridianini kesib o'tish hodisasi

Nadir – kuzatuvchidan vertikal o'q bo'ylab pastda joylashgan, zenitga qarama-qarshi yo'nalishdagi osmon sferasining nuqtasi

Osmon meridiani (lot. meridianus) – kuzatuvchining zeniti va olam qutblarining janubiy va shimoliy nuqtalari orqali o'tuvchi osmon sferasining katta doirasi. U gorizont bilan shimol va janub nuqtalarda kesishadi. Uni maxsus ravishda osmon meridiani deb atashadi

Osmon ekvatori – olamning shimoliy va janubiy qutblaridan teng masofada yotuvchi, Yer ekvatori tekisligiga parallel o’tuvchi osmon sferasining katta doirasi

Olam o'qi – Yerning aylanish o'qiga parallel bo'lgan va osmon sferasining markazidan o'tuvchi to'g’ri chiziq. Olam o'qi atrofida osmon yoritkichlarining sutkalik aylanishi sodir bo'ladi

Olam qutblari (shimoliy va janubiy) – Yerning aylanish o'qiga parallel bo'lgan kuzatuvchi ko'zi orqali o'tuvchi olam o'qini osmon sferasi bilan kesishish nuqtalari

Soat doirasi – olamning shimoliy va janubiy qutblari orqali o'tuvchi osmon sferasining katta aylanasi

Yoritkichlarning chiqishi va botishi – yoritgichlarning matematik gorizontni kesib o'tish hodisasi

 

Gorizont – kuzatuvchi turgan tekislik hisoblanib, u “ko'rinma” (shu tekislikni osmon bilan kesishgan qismi) va “matematik” (osmon sferasida joylashgan, shimol – g'arb – janub – sharq nuqtalaridan o'tuvchi katta aylana) gorizont turlariga bo'linadi. Ko'rinma gorizont quriqlikda matematik gorizontdan goh baland goh past bo'la oladi.

 

Kul’minatsiya – yoritkichning osmon meridianini kesib o'tish hodisasi

 

Yuqori kul’minatsiya – yoritkichning osmon meridianini zenit nuqtasiga yaqin qismida kesib o'tish hodisasi

 

Quyi kul’minatsiya – yoritkichning osmon meridianini nadir nuqtasiga yaqin qismida kesib o'tish hodisasi

 

Olam o'qi – Yerning aylanish o'qiga parallel bo'lgan va osmon sferasining markazidan o'tuvchi to'g'ri chiziq. Olam o'qi atrofida yoritkichlarning sutkalik aylanishi sodir bo'ladi.

 

Olam qutblari (shimoliy va janubiy) – Yerning aylanish o'qiga parallel bo'lgan kuzatuvchi ko'zgu orqali o'tuvchi olam o'qini osmon sferasi bilan kesishish nuqtalari. Yerning sutkalik aylanishi tufayli barcha yoritkichlar olam qutblari atrofida aylanayotgandek tuyuladi.

 

Chiqish va botish nuqtalari – yoritkichlar sutkalik aylanasining matematik gorizont bilan kesishgan nuqtalari

O'rtacha quyosh – osmon ekvatori bo'ylab garbdan sharqqa tekis harakat qiluvchi, tropik yil davomida bahorgi tengkunlik nuqtasidan Quyosh bilan bir vaqtda chiqib, bir vaqtda qaytib keluvchi va Quyosh gardishida olingan harakatlanuvchi faraziy nuqta. Bir jinsli vaqt shkalasini belgilash uchun kiritilgan qo'shimcha, yordamchi tushuncha, chunki Quyosh gardishining geometrik markazi ekliptika va osmon ekvatori bo'ylab yaqqol notekis harakat qiladi.

 

Oqshom – Quyosh botishi bilan gorizont ostiga o'tgandagi sutkaning qismi. Bunda Yer atmosferasining yuqori qatlamlarida sochilgan Quyosh nurlari ko'rinadi. Quyosh gorizont ostiga 6° burchak balandligida tushganida fuqaro oqshomi tamom bo'ladi va 18° gacha bo'lgan oraliqda astronomik oqshom davom etadi. Atmosferasi bor har qanday sayyorada bunday hodisa kuzatiladi.

 

Sutka – vaqt birligi, 86 400 sekundga teng. O'tmishda sutka Quyoshning Yer osmonidagi ko'rinma harakati davri sifatida vujudga kelgan.

 

Yulduz sutkasi – bahorgi tengkunlik nuqtalarsining ikki marotaba ketma – ket bir xil kulminatsiyada bo'lishi orasidagi vaqt. Uning kattaligi 23^h56^m04^s ga teng. Yulduz sutkasi yulduz soatiga, minutiga va sekundlariga bo'linadi. Yulduz soati vaqt o'lchovi sifatida kam qo'llaniladi. Asosan astronomik kuzatishlarni tashkil etishda ishlatiladi.

 

Haqiqiy Quyosh sutkasi – Quyosh diskining geometrik markazi, ikkita ketma – ket bir xil kulminatsiyalari orasidagi vaqt. Ularning davomiyligi yil davomida 86 399,7 s dan 86 400,4 s gacha o'zgaradi. Bu Quyoshning ekliptikadagi notekis harakati va osmon ekvatoriga ekliptikaning qiyaligi tufayli yuzaga keladi.

 

O'rtacha Quyosh sutkasi – o'rtacha Quyosh nuqtasining ikkita ketma – ket bir xil kulminatsiyalari orasidagi vaqt oraliqi. Ushbu sutka birligida o'lchanadigan vaqt o'rtacha Quyosh vaqti deyiladi.

 

Tropik yil – Quyosh gardishi markazini bahorgi tengkunlik nuqtasidan ikki marotaba ketma – ket o'tishiga ketgan vaqt oraliqi. U 365,2422 o'rtacha Quyosh sutkasiga sutkasiga teng.