- •II semestr 223
- •So’z boshi
- •Fan dasturi
- •I. Ўқув фанининг долзарблиги ва олий касбий таълимдаги ўрни
- •II. Ўқув фаннинг мақсади ва вазифалари
- •III. Асосий назарий қисм (маъруза машғулотлари) Сферик астрономия асослари
- •Амалий астрономия масалалари
- •Осмон механикаси элементлари: сайёралар ҳаракати
- •Астрофизика тушунчалари ва телескоплар
- •Қуёш ва унинг тизими физикаси
- •Юлдузлар физикаси асослари
- •Галактика астрономияси
- •Космогония ва космология
- •IV. Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кўрсатма ва тавсиялар
- •V. Лаборатория ишларини ташкил этиш бўйича кўрсатмалар
- •VI. Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни
- •Фойдаланиладиган адабиётлар рўйҳати Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Ishchi o’quv dasturi
- •Тошкент – 2017
- •1. Ўкув фанини ўқитилиши бўйича услубий кўрсатмалар
- •2. Маъруза машғулотлари Сферик астрономия асослари
- •Амалий астрономия масалалари
- •Осмон механикаси элементлари: сайёралар ҳаракати
- •Астрофизика тушунчалари ва телескоплар
- •Қуёш ва унинг тизими физикаси
- •Юлдузлар физикаси асослари
- •Галактика астрономияси
- •Космогония ва космология
- •3. Амалий машғулотлар
- •4. Лаборатория ишларини ташкил этиш бўйича кўрсатмалар
- •5. Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни
- •Мустақил таълим мавзулари
- •6. Фойдаланиладиган адабиётлар рўйҳати Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар
- •Қўшимча адабиётлар
- •Интернет сайтлари
- •Талабалар билимини баҳолаш мезонлари
- •I semestr Ma’ruza materiallari
- •§ 1. Astronomiya fani: vazifalari va amaliy ahamiyati
- •§ 2. Astronomiyaning zamonaviy bo’limlari
- •I bob. Sferik astronomiya asoslari
- •§ 1.1. Samo jismlari va yulduz turkumlari
- •§ 1.2. Yoritgichlarning ko’rinma harakati
- •§ 1.3. Osmon sferasi va uning elementlari
- •§ 1.4. Gorizontal va ekvatorial koordinatalar sistemalari
- •§ 1.5. Kuzatuvchi kenglamasi turlari va olam qutbuning gorizontdan balandligi
- •§ 1.6. Yerning sutkalik aylanish oqibatlari
- •§ 1.7. Ekliptika va unga bog’liq koordinatalar sistemasi
- •§ 1.8. Vaqtni kuzatuvdan aniqlash usullari
- •§ 1.9. Vaqt o‘lchash tizimlari
- •§ 1.10. Taqvim va uning turlari
- •§ 1.11. Yulian kunlari va sana o‘zgarish chizig‘I
- •§ 1.12. Sferik uchburchak: sferik trigonometriyaning asosiy formulalari
- •§ 1.13. Parallaktik uchburchak. Koordinatalar sistemalariaro o‘tish formulalari
- •§ 1.14. Refraksiya
- •§ 1.15. Parallaks
- •§ 1.16. Presessiya va nutatsiya
- •§ 1.17. Yoritgichlarning chiqish va botish momentlarini aniqlash
- •II bob. Astronomiyaning amaliy va astrometrik masalalari
- •§ 2.1. Yer radiusini aniqlash. Triangulyasiya usuli
- •§ 2.2. Kuzatuvchining geografik uzunlama va kenglamasini topish
- •§ 2.3. Quyosh sistemasi jismlarigacha bo‘lgan masofalarni aniqlish
- •§ 2.4. Quyosh sistemasi jismlarining o‘lchamlarini aniqlish
- •§ 2.5. Oy fazalari va tutilishi
- •§ 2.6. Quyosh tutilishi. Saros
- •§ 2.7. Fundamental va fotografik astrometriya
- •§ 2.8. Yulduzlarning xususiy harakati
- •III bob. Osmon mexanikasiga kirish
- •§ 3.1. Olamning geliotsentrik sistemasi va osmon mexanikasi masalalari
- •§ 3.2. Sayyoralarning sirtmoqsimon ko‘rinma harakati
- •§ 3.3. Sayyoralar konfiguratsiyalari va aylanish davrlari
- •§ 3.4. Sayyoralar orbita elementlari
- •§ 3.5. Kepler va Nyuton qonunlari
- •§ 3.6. Keplerning umumlashgan 3-qonuni
- •§ 3.7. Uch jism masalasi va uning chegaralangan holi
- •§ 3.8. Ko‘tarilishlar va pasayishlar
- •§ 3.9. Quyosh sistemasining barqarorlik muammosi
- •IV bob. Astrofizika tushunchalari va teleskoplar
- •§ 4.1. Elektromagnit nurlanish spektri va uning astrofizik tadqiqoti
- •§ 4.2. Yoritgichlarning ko‘rinma va absolyut kattaliklari
- •§ 4.3. Nurlanish qonunlari
- •§ 4.4. Astrofizik obyektlar nurlanishining spektral tahlili
- •§ 4.5. Spektral chiziqlarning Dopler siljishi
- •§ 4.6. Spektral qurilmalar
- •§ 4.7. Astrofizik jismning temperaturasi turlari
- •§ 4.8. Astrofizik uskunalar va teleskoplar
- •§ 4.9. Optik teleskoplar va ularning asosiy ko‘rsatgichlari
- •§ 4.10. Radioteleskoplar
- •§ 4.11. Infraqizil astronomiya
- •Amaliy mashg’ulot materiallari
- •Uyga vazifa
- •Uyga vazifa
- •Dars davomida talabalarga beriladigan masalalar.
- •Uyga vazifa
- •Dars davomida talabalarga beriladigan masalalar.
- •Uyga vazifa
- •Laboratoriya mashg’ulot materiallari
- •Nazariy qism.
- •Umumiy ko’rsatmalar
- •Yulian sanani hisoblash
- •Nazariy qism.
- •II semestr Ma’ruza materiallari
- •§ 5.1. Quyoshning umumiy xarakteristikalari va ichki tuzilishi
- •§ 5.2. Quyoshning spektri, temperaturasi, tarkibi va yadrosi
- •§ 5.3. Fotosfera va uning aktiv sohalari
- •§ 5.4. Xromosfera va uning aktiv elementlari
- •§ 5.5. Quyosh toji va uning radionurlanishi
- •§ 5.6. Quyosh aktivligining davriy o‘zgarishi
- •§ 5.7. Yer tipidagi sayyoralar
- •§ 5.8. Gigant sayyoralar
- •§ 5.9. Asteroidlar va mitti sayyoralar
- •§ 5.10. Kometalar
- •§ 5.11. Meteorlar va meteoritlar
- •VI bob. Yulduzlar fizikasi asoslari
- •§ 6.1. Normal yulduzlar
- •§ 6.2. Yulduzlarning spektral sinflari
- •§ 6.3. Spektr-yorqinlik diagrammasi
- •§ 6.4. Yulduzlar massasi
- •§ 6.5. Yulduzlar o‘lchamlarini aniqlash
- •§ 6.6. Massa-yorqinlik-radius bog‘liqligi
- •§ 6.7. Yulduzlarning ichki tuzilishi
- •§ 6.8. Qo‘shaloq yulduzlar
- •§ 6.9. O‘zgaruvchan yulduzlar
- •§ 6.10. Yangi va o‘tayangi yulduzlar
- •§ 7.1. Somon Yo‘li Galaktikasi va uning ichki tuzilishi
- •§ 7.3. Quyosh sistemasining xarakati
- •§ 7.4. Yulduzlarning tarqoqsimon va sharsimon to‘dalari
- •§ 7.6. Spiral tarmoqlar
- •VIII-bob. Galaktikadan tashqi astronomiya
- •§ 8.1. Galaktikalarning Xabbl klassifikatsiyasi
- •§ 8.2. Galaktikalarning maxalliy guruxi
- •§ 8.3. Galaktikalargacha masofalarni aniqlash usullari
- •§ 8.4. Galaktikalar to’dalari
- •§ 8.5. Yadrosi aktiv galaktikalar
- •§ 8.6. Koinot modeli va tuzilishi
- •Amaliy mashg’ulot materiallari
- •Uyga vazifa
- •Laboratoriya mashg’ulot materiallari
- •Назарий қисм
- •Ҳисобот
- •§ 1. Юлдузларнинг массаларини аниқлаш
- •§ 2. Юлдузларнинг ўлчамларини аниқлаш
- •§ 3. Зичлик
- •Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari
- •Мустақил таълим мавзулари
- •Glossariy
- •Ilovalar Tarqatma materiallar
- •Testlar Test savollari
Ҳисобот
Ишнинг бажариш санаси:
1 ва 2. Сана Соат ўзгариши 0ч га 24ч га |
Δδ= = = |
|
Қуёшнинг чиқиш ва ботиши Юқори чеккаси Рефракция Бурчак радиуси |
= ρ= r= |
Тушга |
+= η= |
|
Қуёш маркази Қуёш оғиши (0ч) Пешинга тузатма λ га тузатма |
z= = = = |
|
|
|
Қуёш оғиши |
δ= |
Ҳисоблаш формулалари:
Шаҳар |
Қуёш |
|
|
|
n= λ= |
z= sin z= |
_ |
cos z= sin φ sin δ= |
sin δ sin t= sin z |
φ= sin φ= cos φ= |
cos z= δ= sin δ= cos δ= |
|
Δ= cos φ cos δ= cos t= t’= t= |
sin A= A’= A= |
Ҳақиқий пешин |
|
|
Чиқиш |
Ботиш |
φ= δ= z= h= ρ= h’= |
|
t= = = = = A= |
|
|
3. Графиклар илова қилинади.
Laboratoriya ishi 4. Yulduzlarning massasi, o'lchamlari va zichligi
§ 1. Юлдузларнинг массаларини аниқлаш
Қуёшдан юлдузларгача масофаси маълум бўлса ҳамда улар визуал-қўшалоқ юлдузларнинг компоненталари сифатида кузатилаётган тақдирда уларнинг массаларини етарлича аниқликда топиш мумкин. У ҳолда Кеплернинг учинчи қонуни компоненталар массаларининг йиғиндисини Қуёш массаси бирликларида беради:
, (1)
бу ерда
a” – бош юлдуз атрофида ҳаракатланаётган йўлдош юлдузи ҳақиқий орбитасининг катта ярим ўқи (ёй секундларида), бунда бош юлдуз қўзғалмас деб олинади;
P – айланиш даври (йиллар ҳисобида);
” – системанинг параллакси (ёй секундларида).
катталик катта ярим ўқни астрономик бирликларда беради. Агарда системагача масофа номаълум бўлса, унда Кеплер учинчи қонунининг аниқ ифодасидан фойдаланиш мумкин:
(1’)
Агарда массалар умумий марказидан компоненталаргача бўлган бурчак масофалар (ёки орбиталарнинг катта ярим ўқини ёки компоненталар орасидаги масофаларини) ўлчаш имкони бўлса, унда уларнинг муносабатлари қуйидаги нисбатни беради:
. (2)
Топилган массалар йиғиндиси ва нисбати ҳар бир юлдузнинг массасини алоҳида-алоҳида аниқлаш имконини беради.
Бошқа турдаги (тутулувчан-қўшалоқ ва спектрал қўшалоқ) қўшалоқ юлдузлар учун ушбу юлдузларнинг массаларини ёки унинг қуйи чегарасини такрибий аниқлашнинг бир қанча имконлари мавжуд.
Тахминан юзта турли хил қўшалоқ юлдузлар компоненталари массалари ҳақидаги маълумотлар мажмуи уларнинг массалари билан ёрқинликлари орасида статистик боғланиш (Масса-ёрқинлик муносабати) борлигини аниқлашга имкон берди. Бу боғланиш якка юлдузларнинг ёрқинлиги ёки абсолют юлдузий катталиклари орқали уларнинг массаларини аниқлашга имкон беради. Бу боғланишга фақат оқ митти юлдузлар ва пулсарлар бўйсунмайди.
. (3)
Mb, Lb – болометрик абсолют юлдуз катталиклари ва ёрқинлиги, ҳамда
. (4)
Болометрик абсолют юлдуз катталик қуйидагидан аниқланади:
, (5)
Mv – абсолют кўринма юлдузий катталик,
b – болометрик тузатма, у абсолют қора жисм нурланиши қонунидан чиқарилади ва турли ҳароратдаги юлдузлар учун турлича, одатда манфий қийматларга эга бўлади (Жадвал 2). Унда
,
(6)
, .