Nazariy qism.

Yulduzli osmonning surilma xaritasi osmonda umumiy orientirlash uchun xizmat qiladi va haqiqiy gorizontga nisbatan yulduzlar xamda ular turkumlarining joylashuvini aniqlash uchun ishlatiladi. Xaritaga osmon ekvatorial koordinatalari to‘ri hamda nisbatan yorqin yulduzlardan iborat asosiy yulduz turkumlari tasvirlari tushirilgan.

Xaritada osmon parallellari konsentrik aylanalar sifatida, og‘ish xalqalari esa, xarita markazida joylashgan olamning shimoliy qutbidan chiqayotgan chiziqlar ko‘rinishida tasvirlangan. SHimoliy qutb yaqinida Qutb yulduzi ya’ni Kichik Ayiq yulduz tukumining α yulduzi joylashgan. Og‘ish halqalari har 30° (2^h) dan o‘tkazilgan va xaritaning ichki qirqimiga yaqin joyida osmon parallellaridan biri bo‘ylab soatlarda raqamlashtirilgan. Og‘ish aylanalari va osmon parallellarining raqamlashtirilishi osmon yoritgichlarining ekvatorial koordinatalarini aniqlashga imkon beradi.

Osmon ekvatori va ekliptika kesishgan nuqtalar tengkunlik nuqtalari deb ataladi va γ (bahorgi tengkunlik nuqtasi, α=0^h, δ=0°) hamda Ω (kuzgi tengkunlik nuqtasi, α=12^h, δ=0°) belgilari bilan belgilanadi.

Quyidagi rasmda osmon sferasining bir kundagi ikki xil vaqt momentlaridagi ko‘rinishi berilgan.

A)	B)
A) rasm. 1 – sentyabrga o‘tar kechasi soat 00:00 dagi osmon sferasining ko‘rinishi	B) rasm. 1 – sentyabr soat 09:00 dagi osmon sferasining ko‘rinishi

Yulduzli osmonning surilma xaritasi Amaliy astronomiyaning bir qator masalalarini hal etishga imkon beradi. Masalan, berilgan sana n ning biror bir momentida T gi yulduzli osmonning ko‘rinishini aniqlash mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga ushbu xarita yordamida u yoki bu yoritgichning ixtiyoriy vaqt momenti T da chiqishi, kulminatsiyadan o‘tishi va botishining sanasi n ni taqriban topish mumkin.

Bu laboratoriya ishida talabalarga quyidagi vazifalar beriladi.

1. Yulduzli osmonning surilma xaritasini dars bo‘ladigan kun va soatiga to‘g‘rilang, osmondagi yulduz turkumlarining vaziyatlarini ko‘rsating, bu vaqtda chiquvchi va botuvchi yulduz turkumlarini alohida belgilang.

2. Yulduz turkumlaridan Katta Ayiq, Kichik Ayiq, Kassiopiya, Oq Qush, Arslon, Pegas yulduz turkumlarini o‘zingiz tug‘ilgan sanadagi soat 0^h, 6^h,12^h va 24^h dagi vaziyatlarini ko‘rsating, sutka davomida yulduzli osmonning ko‘rinishi o‘zgarish sabablarini tushintirib bering.

3. Vega, Aldebaran, Arktur, Deneb, Kapella, Algol, Spika, Regul yulduzlarining kechki soat 20:30 da yuqori kulminatsiyadan o‘tadigan yilning kunlarini aniqlang. Ularning quyi kulminatsiyadan o‘tadigan sutkalarning momenti va sanasini aniqlang.

4. 21 mart, 22 iyun, 23 sentyabr, 22 dekabr kunlari Altair, Sirius, Polluks, Rigel, Antares, Betelgeyze, Protsion, Kastor yulduzlarining chiqish, botish, yuqori va quyi kulminatsiyalari vaqt momentlarini toping.

Laboratoriya ishi yuzasidan hisobotlar jadvallar ko‘rinishida topshiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karttunen H. et. al. // Fundamental astronomy, Springer, 2007

2. Nuritdinov S.N. // Umumiy astronomiya, UzMU, Toshkent 2010.