§ 4.9. Optik teleskoplar va ularning asosiy ko‘rsatgichlari

Astronomik kuzatuvlarda teleskop 3 ta asosiy vazifani bajaradi:

1. U katta yuza bo‘yicha nurniyig‘adi va bu juda xira bo‘lgan obektlarni ham o‘rganish imkoniyatini beradi.

2. U obektning ko‘rinma burchak diametrini kattalashtiradi va natijada ajratib olish hususiyatini yaxshilaydi.

3. U obektlarning joylashishini o‘lchashda ishlatiladi.

Teleskopning yorug‘lik-yig‘uvchi yuzasi yoki linza yoki ko‘zgu bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, optik teleskoplar ikki turga bo‘linadi: linzali teleskoplar yoki refraktorlar hamda ko‘zguli telekoplar yoki reflektorlar (3.4-rasm).

4.13-rasm. Linzali teleskop yoki refraktor hamda ko‘zguli teleskop yoki reflektor

Geometrik optika. Refraktorlar ikkita linzadan iborat bo‘ladi, birinchisi obyektiv - u kelayotgan yorug‘likni yoig‘adi va fokal tekisligida tasvir hosil qiladi, ikkinchisi okulyar - hosil bo‘lgan tasvirni ko‘rish uchun kattalashtirib beruvchi shisha (3.5-rasm). Linzalar trubaning qarama-qarshi tomonlarida joylashgan bo‘lib, uni istalgan nuqtaga yo‘naltirish mumkin. Tasvirni fokusda ko‘rish uchun fokal tekislik hamda okulyar o‘rtasidagi masofani o‘zgartirish mumkin. Obektiv linza yordamida hosil qilingan tasvirni qayd etish mumkin, masalan, oddiy kamera singari fotografik tasmada.

Obektiv diametri teleskop aperturasi deyiladi. aperturaning fokus masofaga nisbati – yorug‘lik kuchi deyiladi. Bu kattalik teleskopning yorug‘likni yig‘ish kuchini xarakterlaydi. Agar yorug‘lik kuchi katta bo‘lsa, taxminan 1 ga yaqin, unda teleskop “tez” va kuchli hisoblanadi, ya’ni u obektning tasvirini qisqa ekpozitsiya davomida olsa bo‘ladi, chunki tasvir yorug‘ bo‘ladi. Aksincha, yorug‘lik kuchi qiymati kichik (fokal uzunlik aperturadan ancha katta) bo‘lganda, teleskop “sekin” teleskop hisoblanadi.

4.14-Rasm. Refraktorning masshtabi va kattalashtirishi. Obekt u burchak ostida tushib fokal tekislikda yigiladi. Hosil bo‘lgan tasvir u’burchak ostida okulyarda ko‘rinadi.

Astronomiyada ham, fotografiyadagidek, yorug‘lik kuchi ko‘pincha (masalan ) bilan belgilanadi, bu erda – aperturaga bo‘lingan fokus masofasi. Tez teleskoplar uchun bu nisbat f/1 ... f/3, lekin odatda bu qiymat kichikroq, ya’ni f/8 ... f/15 bo‘ladi.

Refraktorning fokal tekisligida shakillangan tasvirning masshtabini geometrik jihatdan 4.14-rasmdan aniqlasa bo‘ladi. Obekt burchak ostida ko‘ringanda u balandlikdagi tasvirni shakillantiradi. burchagi juda kichik bo‘lganligi sababli, quyidagini yozishimiz mumkin:

Agar teleskopning fokus masofasi, masalan 343 sm teng bo‘lsa, 1 yoy minuti quyidagiga mos keladi:

Kattalashtirish ko‘rsatgichi ω (4.14-rasmdan):

ga teng bo‘ladi. Biz bu erda tenglamasidan foydalandik. Bu erda obektivning fokus masofasi, – okulyarniki. Masalan, obektiv fokus masofasi teng hamda bo‘lsa, unda teleskop kattalashtirishi 50 marta bo‘ladi. Teleskopning kattalashtirishi unchalik muhim ahamiyatga ega xususiyat hisoblanmaydi, chunki uning qiymatini okulyarni o‘zgartirish bilan boshqarish mumkin.

Teleskopning yanada muhim xarakteristikasi – uning aperturasi bilan bog‘liq bo‘lgan ajrata olish qobiliyati bo‘lib, u masalan, qo‘shaloq yulduz komponentalarini alohida turgan yulduzlar sifatida ko‘rsatadigan minimal burchak masofadir. Ajrata olish qobiliyatining nazariy jihatdan chegarasi yorug‘likning difraksiyasi bilan berlgilanadi: teleskop yulduz tasvirini nuqtasimon emas, balkim kichik disk ko‘rinishida shakillantiradi, chunki yorug‘lik, barcha nurlanish kabi “burchaklarda egiladi” (4.15-rasm).

4.15-Rasm. Difraksiya va ajra olish qobiliyati. Yakka yulduzning tasviri (a) konsentrik difraksion aylanalardan iborat, uni o‘z navbvatda tog‘simon diagramma ko‘rinishida ko‘rsatishimiz mumkin (b). Yulduzlarning keng juftligi bir biridan osongina ajraladi (c). Qo‘shaloq sistemalarni ajratib olish uchun bir qator me’zonlar qo‘llaniladi. Ulardan biri Reley chegarasi hisoblanadi (d). Amalda ajrata olish qobiliyatini Dous chegarasiga yaqin bo‘lgan ko‘rinishida yozish mumkin (e)

Nazariy jihatdan teleskopning ajrata olish qobiliyati Reley tomonidan taklif qilingan ifoda orqali topiladi:

Amaliy qoida sifatida biz quyidagini gapirishimiz mumkin: ikkita obekt oraidagi burchak masofasi quyidagi shartni qondirsa, unda ularni biz ikkita alohida obyekt deb kuzatishimiz mumkin:

Bu formula nafaqat optik teleskoplarga balki radioteleskoplarga ham qo‘llanilishi mumkin. Masalan, sariq to‘lqin uzunligida (λ = 550 nm), diametri 1 m ga teng teleskopda kuzatuv olib borilsa, uning ajratish qobiliyati 0.2’’ ga teng bo‘ladi. Ammo ko‘ringanlik (sing) effekti tasvirni tipik diametri bir yoy sekundasiga teng bo‘lgan dog‘gacha hmiralashtiradi. Shunday qilib, odatda nazariy difraksion chegarasiga Yer sathida etib borib bo‘lmaydi.

Fotografik kuzautvlardan olingan fotoplastingkalardagi tasvirlar yanada hiralashadi va viual kuzatuvlarga nisbatan ajratib olish qobiliyati pastroq bo‘ladi. Fotoemulsiya zarralari o‘lchamlari taxminan 0.01–0.03 mm bo‘lib, tasvirning minimal o‘lchamini beradi. Fokus masofasi 1 m bo‘lganda, masshtab 1 mm = 206’‘ bo‘ladi, shuning uchun 0.01 mm taxminan 2 yoy sekundaga to‘g‘ri keladi. Bu vizual kuzatuvlarni olib borishga mo‘ljallangan, aperturasi 7 sm teleskopning nazariy ajrata olish qobiliyatiga yaqin keladi.

Amalda vizual kuzatuvning ajrata olish qobiliyati ko‘zning ajrata olish qobiliyatiga nisbatan aniqlanadi. Tungi kuzatishda (inson ko‘zi qorongulikka moslashganda) insonning ko‘zining ajrata olish qobiliyati taxminan 2’’ tashkil qiladi.

Maksimal kattalashtirish teleskoplarda olib boriladigan kuzatuvlarda ishlatib bo‘ladigan maksimal kattalashishdir. Uning qiymati inson ko‘zi () hamda teleskop ajrata olish qobiliyatiga nisbati bilan aniqlanadi:

Agar biz, masalan, diametri 100 mm bo‘lgan obektivni ishlatsak, unda maksimal kattalashtirish tahminan 100 teng bo‘ladi. Ko‘z bilan katta kattalashishga erishib bo‘lmaydi.

Minimal kattalashtirish vizual kuzatuvlardagi eng kichik kattalashtirishlir. Uning qiymati teleskopda yorug‘lik chiqadigan chig‘ining diametri kuzatuvchi ko‘zidagi qorachig‘i o‘lchamidan kichik yoki unga teng bo‘lishi kerak shartidan kelib chiqadi.

4.16-rasm. Yorug‘lik chiquvchi chig‘i bu obyektiv-linzaning okulyarda shakllangan hosil bo’lgan tasvirdir

Yorug‘lik chiqadigan chig‘i bu obyektiv-linzaning okulyarda shakillangan tasviridir, okulyarda obyektdan kelayotgan nurlar parallelga aylanib, ko‘z chig‘iga uzatiladi. 4.16-rasmdan quyidagini topamiz

Shunday qilib, sharti quyidagini anglatadi:

Tun qorongusida inson ko‘zi qorachigisining diametri tahminan 6 mm tashkil qiladi, shunday qilib, obyektivi 100 mm bo‘lgan teleskopning minimal kattalashtirishi tahminan 17 ga teng bo‘ladi.

4.17-rasm. Xromatik aberratsiya. Turli ranglardagi yorug‘lik nurlari turlicha sinib, har xil fokual nuqtalarga yig‘iladi (chapda). Aberratsiya ikkita qismdan iborat axromatik linza yordamida bartaraf etiladi (o‘ngda)

Refraktorlar. Ilk refraktorlar oddiy obektivga ega bo‘lib, kuzatuvlarda xromatik aberratsiya qiyinchiliklar tug‘dirgan. Shisha har xil ranglarni har xil qiymatga sindirgani tufayli, ranglar yagona bir fokal nuqtaga yig‘ilmaydi (4.17-rasm), shu bilan birga fokus masofasi to‘lqin uzunligi oshishi bilan birga oshadi. Bunday aberratsiyani yo‘qotish maqsadida 18-asrda ikki qismdan iborat axromatik linzalar ishlab chiqilgan. Yakka linzalarnikiga qaraganda ulardagi rangning fokus masofaga bog‘liqligi pastroq va ma’lum bir qiymatga kelib u ekstremumga erishadi (odatda minimum). Bu nuqta atrofida to‘lqin uzunligi o‘zgarishi bilan fokus masofaning o‘zgarishi juda ham kichik bo‘ladi (4.18-rasm). Agar teleskop vizual kuzatuvlarga mo‘ljallangan bo‘lsa, biz ko‘zning maksimal sezgirligiga mos kelaigan tanlaymiz. Fotografik refraktorlarning obyektivlari odatda moslab yasaladi, chunki oddiy fotografik plastinkalar spektrning havorang qismida eng katta sezgirlikga ega.

4.18-rasm.Vizual kuzatuvlarga mo‘ljallangan tipik axromatik obyektivdagi fokus masofasining to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi. Fokus masofasi ko‘z maksimal ravishda sezgir bo‘ladigan atrofida minimumga ega. Ko‘k rangda () yoki undan ham qizilroq rangda () fokus masofasi tahminan 1.002 koeffitsientga oshadi.

Obyektivda turli shishalardan yasalgan uch yoki undan ham ko‘p linzani birlashtirish yordamida xromotik aberratsiyani yanada ham to‘g‘irlash mumkin bo‘ladi (apoxromatik obektivlar kabi). Ular hozirgi kunga qadar astronomiyada deyarli foydalanilmagan. Bundan tashqari, shunday mahsus shishalar ishlab chiqarilgan-ki, ularda sinish ko‘rsatgichining to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi shu tarzda yaxshi bartaraf etiladiki, atigi ikkita linzaning o‘zi xromatik aberratsiyani deyarli mutloq bartaraq etiladi. Ammo, shu bilan birga, ular astronomiyada shu paytgacha deyarli ishlatilmaydi.

4.19-Rasm. Chikago universitetidagi Yerk observatoriyasining dunyodagi eng yirik refraktori. Uning obektivida diametri 102 sm ga teng linza joylashgan

Dunyodagi eng katta refraktorlarning diametrlari taxminan 1 m tashkil qiladi (102 sm Yerk observatoriyasi teleskopi, 1897-yilda qurib bitkazilgan (4.19-rasm), 91 sm Lik observatoriyasi teleskopi (1888)). Ularning yorug‘lik kuchi odatda f/10 ... f/20 teng.

Refraktorlarning ishlatilishi ularning kichik kuzatish maydon hamda murakkab konstruktiv qo‘rilmasi bilan chegaralanadi. Refraktorlar, masalan, qo‘shaloq yulduzlarning vizual kuzatuvlarida yokiturli meridianal teleskoplarda yulduzlarning joylashishini o‘lchashda qo‘llaniladi. Fotografiyada ular aniq joylashishlarnio‘lchashda, masalan, parallakslarni aniqlashda ishlatiladi.

Yanada kattaroq maydonni kuzatish uchun ancha murakkab linza sistemalari ishlatiladi, bunday qurilmalar astrograf deyiladi. Astrograflarlarning obyektivlari odatda 3-5 linzalardan topgan bo‘lib, diametri 60 sm dan kichik bo‘ladi. Ularning yorug‘lik kuchi f/5 ... f/7 bo‘lib, kuzatuv maydoni taxminan ni tashkil etadi. Astrograflar, masalan yulduzlarning hususiy harakatlarini tadqiq etishga yoki ular ravshanliklarining statistik tahlilini olib borish maqsadida osmonning katta maydonlarini fotografik su’ratga olishda ishlatiladi.

Reflektorlar. Astrofizik tadqiqotlardagi egng keng tarqalgan teleskpolarning turi bu kzzguli teleskoplar yohud reflektorlar. Yorug‘lik to‘plovich sirti sifatida u erda alyuminiyning yupqa qatlami bilan qoplangan ko‘zgudir. Ko‘zguning shakli odatda parabolik bo‘ladi. Parabolik ko‘zgu teleskopga uning bosh o‘qiga parallel tushayotgan barcha yorug‘lik nurlarini fokal nuqtasiga qaytarib yuboradi. Uщbu nuqtada shakillangan tasvirni okulyar orqali kuzatsa yoki detektor orqali qayd qilsa bo‘ladi. Reflektorlarning afzalliklaridan biri shundan iboratki, ularda xromatik aberatsiya bo‘lmaydi chunki barcha to‘lqin uzunliklari bitta nuqtaga aks ettiriladi.

4.20-rasm. Reflektorlardagi fokuslarning turlicha joylashuvi: birlamchi fokus, Nyuton fokusi, Kassegren va Kude fokusi. Bu rasmda keltirilgan Kude sistemasini olam qutbiga yaqin sohalarni kuzatishda ishlatib bo‘lmaydi. Kudening yana ham mukammal sistemalari birlamchi va ikkinchi ko‘zgularidan keyin yana 3 ta tekis ko‘zguga ega bo‘ladi.

Eng yirik teleskoplarda kuzatuvchi o‘zining asboblari bilan tushayotgan yorug‘likni sezilarli darajada to‘smasdan birlamchi fokusda joylashgan mahsus maydonchada (kabinkada) o‘tirishi mumkin (4.20-rasm). Kichik teleskoplarda bunday qilib bo‘lmaydi va tasvirni teleskopdan tashqarisidan kuzatish mumkin. Zamonaviy teleskoplarda asboblar masofaviy boshqariladi, shunda kuzatuvchi, termal turbulentlikni kamaytirish maqsadida, teleskopdan ancha uzoqda joylashishi kerak.

Eng kata teleskoplarda kuzatuvchi uchun alohida xona ajratilgan bo‘lib, kuzatuv o‘sha erdan olib boriladi. Zamonaviy teleskoplarda esa teleskop boshqaruvi avtomatizatsiyalashtirilgan bo‘lib, masofadan boshqariladi hamda issiqlik turbulentligini kamaytirish maqsadida kuzatuvchi teleskopdan uzoqda bo‘ladi. 1663- yilda Jeyms Gregori (1638-1675) reflektorni ta’riflab berdi. Lekin reflektor ilk marotaba amalda Isaak Nyuton tomonidan yasalgan. U yorug‘likni kichkina tekis ko‘zgu yordamida teleskopga perpendikulyar yo‘nalishda chiqargan. Shuning uchun bunday sistemadagi tasvir fokusi Nyuton fokusi deb ataladi. Nyuton teleskopining odatiy yorug‘lik kuchi ga teng. Imkoniyatlarning yana biri shundan iboratki, birlamchi ko‘zgu o‘rtasida teshik o‘yiladi va undan teleskopning oldi qismida joylashgan ikalamchi giperbolik shaklidagi ko‘zgudan qaytarilgan nur o‘tadi. Shunga o‘xshash konstruksiyada nurlar Kassegren fokusida yig‘iladi. Kassegren sistemalarida yorug‘lik kuchi ga teng.

4-21.rasm. Kassergren reflektorining ishlash prinsipi. Botiq (parabolik) birlamchi ko‘zgu yorug‘lik nurlarni teleskopning optik o‘qiga parallel ravishda birlamchi fokusga yo‘naltirib qaytaradi. Qavariq ikalamchi ko‘zgu (giperboloid) nurlarni orqaga qaytaradi va shunda yorug‘lik nurlari asosiy ko‘zguning markazidagi kichkina teshikdan o‘tib, teleskop tashqarisidagi ikalamchi fokusiga etib boradi.

Kassergren teleskopining effektiv fokus masofasi () uning ikkilamchi ko‘zgusining qavariqligi va joylashishiga bog‘liq. 4.21-rasmdagi belgilanishlardan foydalanib quyidagini yozishimiz mumkin:

Agar biz ni tanlasak, ga ega bo‘lamiz.

Shunday qilib, katta fokus masofasiga ega bo‘lgan ixcham teleskoplarni yaratsa bo‘ladi. Kassergren sistemasi ayniqsa spektrografik, fotografik va boshqa ikkilamchi fokusga o‘rnatish imkoniyatiga ega asboblar bilan ishlashga juda qulay hisoblanadi.

Bundan mukammalroq sistemalar bir nechta ko‘zguni ishlatib, nurni teleskopdagi og‘ganlik o‘qlari orqali belgilangan kude (fransuz so‘zi couder dan olinib, egish ma’nosini bildiradi) fokusiga yo‘naltiradi, va u teleskop yonidagi alohida xonada bo‘lishi ham mumkin (4.22.rasm). Shunday qilib, uning fokus masofasi katta bo‘lib, yorug‘lik kuchi ga teng bo‘ladi. Kude fokusi asosan aniq spektroskopiyada ishlatiladi, chunki yirik spektrograflar statsionar bo‘lib, ularda doimiy temperaturani ushlab tursa bo‘ladi. Kamchilik shundan iboratki, kude sistemasidagi bir nechta ko‘zgularda qaytarish natijasida yorug‘lik yo‘qotiladi. Alyuminiy qoplamaga ega ko‘zgu unga tushgan nurning tahminan 80% ni qaytaradi va, shunday qilib, masalan 5 ta ko‘zgudan (birlamchi va ikalamchi ko‘zgularni ham hisobga olganda) iborat kude sistemasida yorug‘likning atigi gina detektorga etib boradi.

4.22-rasm. Kitt Pik 2.1-m reflektorining kude sistemasi (Chizma Milliy Optik Astronomiya Observatoriyalari, Kitt Pik Milliy observatoriyaniki)

Reflektor ham o‘ziga hos aberratsiyaga ega bo‘lib, u koma deyiladi. U optik o‘qdan uzoqda joylashgan tasvirlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunda yorug‘lik nurlari bitta nuqtada kesishmasdan, kometaga o‘xshash figurani shakllantirishadi. Koma sababli parabolik ko‘zguldi klassik reflektor juda ham kichik to‘g‘ri kuzatuv maydoniga ega bo‘ladi. Teleskopning yorug‘lik kuchiga qarab, koma uning foydali maydonini 2-20 yoy minutigacha chegaralashi mumkin. Masalan, 5 metrlik Palomar teleskopining foydali maydoni 4 ni tashkil etadi, bu Oyning taxminan 1/8 qismiga to‘g‘ri keladi. Amalda foydali ko‘rish maydonni turli to‘g‘rilovchi linzalar yordamida kattalashtirish mumkin.

Agar birlamchi ko‘zgu sferik bo‘lsa, unda koma bo‘lmas edi. Shunga qaramay, bu turdagi ko‘zgular sferik aberratsiya nomli o‘ziga hos xatolikga ega: markazdan va chetki qismdan kelayotgan yorug‘lik nurlari turli nuqtalarda yig‘iladi. Sferik aberratsiyani bartaraf etish maqsadida estoniyalik astronom Bernhard Shmidt tushayotgan yorug‘lik nuri yo‘lida xatolikni to‘g‘rilovchi yupqa linzani joylashtirgan. Shmidt kameralari (4.23- va 4.24-rasm) juda keng (tahminan ) hamda deyarli nuqsonlarsiz ko‘rish maydoniga ega, undagi to‘g‘irlovchi linza qalinligi shunaqa yupqaki, unga tushayotgan yorug‘likning juda kichik qismini yutadi. Yulduzlarning tasvirlar o‘ta tiniq va aniq ko‘rinadi.

4.23-rasm. Shmidt kamerasining ishlash prinsipi. Botiq sferik ko‘zguning egriganlik markazidagi to‘g‘irlovchi shisha parallel yorug‘lik nurlarni og‘diradi va sferik ko‘zgudagi sferik aberratsiyani bartaraf etadi. (Rasmda to‘g‘rilovchi ko‘zgu egriligi hamda nurlarning yo‘nalishi o‘ta bo‘rttirib ko‘rsatilgan). To‘g‘irlovchi shisha egrilganlik markazida bo‘lganligi sababli, shakillangan tasvir yorug‘lik nurlarning kiruvchi burchagiga deyarli bog‘liq bo‘lmaydi. Shunday qilib, astigmatizm ham, koma ham bo‘lmaydi va yulduzlarning tasvirlari masofadagi sferik sirtidagi nuqtalardir, bu erda sferik ko‘zguning egrilganlik radiusidir. Fotografik kuzatuvlarda yoki plastinka fokal tekisligining shakliga mos ravishda bukilishi kerak, yoki maydon korreksiyalovchi linza bilan tekislanadi.

Shmidt teleskoplarida diafragma to‘g‘rilovchi linza bilan birgalikda ko‘zguning egrilik radiusi markazida joylashgan bo‘ladi (bu radius ikki barobar fokus masofasiga teng). Chetki qismdagi barcha yorug‘likni yig‘ish uchun asosiy ko‘zgu diametri to‘g‘rilovchi linzanikidan kattaroq bo‘lishi kerak. Masalan, Palomar Shmidt kamerasi diametri 122 sm to‘g‘rilovchi linza, o‘lchami 183 sm bo‘lgan asosiy ko‘zguga ega hamda uning fokus masofasi 300 sm. Dunyodagi eng katta Shmidt teleskopi Germaniyada, Tatenburgda joylashgan bo‘lib, uning o‘lchamlari mos ravishda 134/203/400 sm ga teng.

4.24-rasm. Evropa Janubiy observatoriyasining (ESO) katta Shmidt teleskopi. Ko‘zgusining diametri 1.62 m va erkin aperturaning o‘lchami 1 metrga teng

Shmidt teleskopining kamchili – ma’lum bir sferaning qismi bo‘lgan fokal tekisligining egrilganligida. Teleskop fotografiya uchun ishlatilganda plastinka egrilangan fokal tekisligi bo‘ylab bukilishi kerak. Kuzatuv maydonining egrilganligini korreksiyalashning yana bir imkoniyatlaridan biri bu fokal tekisligiga yaqinida qo‘shimcha korreksiyalovchi obyektivni ishlatishdir. Bunday echim Finlyandiyalik astronom Iryo Vaysala tomonidan 1930 yillarda Shmidtdan mustaqil ravishda taklif qilingan edi. Shmidt kameralari osmonni xaritalashda o‘zlarini juda effektiv bo‘lib chiqishdi. Ular, oldingi qismlarda aytilgandek, Palomar Osmon Atlasini va uning davomi bo‘lmish ESO/SRC Janubiy Osmon Atlasini su’ratga olishda ishlatilgan.

Shmidt kamerasi ham linzalar, ham ko‘zgular ishlatiladigan katadioptrik teleskopning namunasi hisoblanadi. Ko‘plab havaskorlar ishlatadigan Shmidt-Kassergren teleskoplari Shmidt kamerasining takomillashtirilgan variantidir. Ular korreksiyalovchi linzaning markazida o‘rnatilgan ikalamchi ko‘zguga ega; bu ko‘zgu tasvirni birlamchi ko‘zguning markazidagi teshik orqali akslantiradi. Shu sababdan, teleskopning o‘lchamlari kichikligiga qaramasdan uning effektiv fokus masofasi ancha katta bo‘lishi mumkin. Yana boshqa keng tarzda ishlatiladigan katadioptrik teleskoplardan biri bu Maksutov teleskopidir. Maksutov teleskopida korrekterlovchi linzaning ikki tomoni hamda birlamchi ko‘zgu konsentrik sferalardir.

Klassik reflektorlardagi komani bartaraf etishning yana bir usuli murakkabroq yuzaga ega ko‘zgulardan foydalanishdan iborat. Richi-Kreten sistemasi etarli darajada keng kuzatuv maydonni beradigan giperboloid shaklidagi birlamchi va ikalamchi ko‘zgularga ega. Richi-Kreten optikasi yirik teleskoplarning ko‘pchiligida qo‘llaniladi.