§ 2.4. Quyosh sistemasi jismlarining o‘lchamlarini aniqlish

Quyosh sistemasiga kiruvchi osmon jismlari, yulduzlardan farq qilib, juda kichik bo‘lsada. Ma’lum burchak ostida ko‘rinadi. Shuning uchun ham ulargacha masofa aniq bo‘lganda, ularning chiziqli o‘lchamlarini hisoblash qiyinchilik tug‘dirmaydi.

2.5-rasm.

Samoda M sayyoraning radiusi r Yerdagi K kuzatuvchiga burchak ostida ko‘rinsin (2.5-rasm). U holda KLM to‘g‘ri burchakli uchburchakdan

yoki _(2.31)

bo‘ladi. KM oraliq l dan juda kam farq qilganidan KM=l yozish mumkin unda

r=lsin _(2.32)

bo‘ladi. Bu yerdan l ni aniqlaydigan bo‘lsak

_(2.33)

Binobarin planeta radiusi r:

_(2.34)

yoki va -yoy sekundi bilan o‘lchanadigan burchaklar bo‘lganidan

_(2.35)

ifoda orqali topiladi. Masalan Oy uchun r=57, =15,5. U holda Oyning radiusi yuqoridagi ifodaga ko‘ra

_(2.36)

bo‘ladi, bu esa Oy radiusining Yer radiusi birligidagi qiymatidir.

10-Ma’ruza. Oy orbitasi, ko’rinma fazalar va aylanish davrlari. Oy libratsiyasi.

§ 2.5. Oy fazalari va tutilishi

Yerning tabiiy yo’ldoshi Oy Yer atrofida soat strelkasi aylanishi yo’nalishiga teskari bo’lgan aylanaviy orbita bo’ylab harakat qiladi. Siderik oy – Oyning Yer atrofida bir marta aylanib chiqish uchun ketadigan vaqti 27.233 sutkaga teng. Amaliy jihatdan muhimroq ahamiyatga ega bo’lgan sinodik oy – Oy fazalarining o’zgarish davomiyligi 29.531 sutkaga teng. Oy orbitasi taxminan elliptik. Uning yarimo’qi uzunligi 384000 km bo’lib, ekstrensiteti esa 0.055 ga teng. Asosan Quyosh ta’siri sababli Oyning orbita elementlari vaqt davomida o’zgarib turadi. Shunga muvofiq, Oy va Yer o’rtasidagi masofa 356400 kmdan 406700 kmgacha, Oyning ko’rinma burchak diametrini esa 29.4' - 33.5' oralig’ida o’zgaradi.

2.6-rasm. Oyning ko’rinishi

Oyning orbital tezligi Keplerning ikkinchi qonuniga asosan o’zgaradi. Orbita bo’ylab aylanish davri deyarli o’zgarmas. Bunga asosan, biz Oy fazalarida uning har xil qismlarini ko’rishimiz mumkin. Oy o’zining perigey nuqtasiga yaqinlashgani sari uning tezligi o’rtacha tezligiga nisbatan oshadi va apogey nuqtasida aksincha.

Oyning Yer atrofidagi bir marta to‘la aylanib chiqishi uning siderik davri yoki yulduz davri deb yuritiladi. Oyning Yer atrofida aylanish yo‘nalishi, yulduzlarning ko‘rinma aylanishiga qarama-qarshi bo‘lib, u g‘arbdan sharqqa (ya’ni Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanish yo‘nalishi bilan bir xil yo‘nalishda) harakat qiladi.

Ekliptika bilan Oy orbitasi tekisligi orasidagi burchak 59 ni tashkil qiladi (2.7-rasm). Oy o‘z o‘qi atrofida ham 27,32 sutkalik davr bilan aylanadi. Oyning o‘z o‘qi atrofida va Yer atrofida aylanish davrlari o‘zaro teng bo‘lganidan Yerdan qaraganda Oy har doim bir tomoni bilan ko‘rinadi.

2.6-rasm. Oyning harakati	2.7-rasm.

2.8-rasm. Oy fazalari

Quyosh har doim Oyning yarim sferasini yoritadi, Biroq uning bu yoritilgan yarim sferasi Yerdan butunlay ko‘rinmasligi (2.8-rasm, oy boshida 1-holatda) yoki to‘la ko‘rinishi (to‘lin oyda 5-holatda) yoki qisman ko‘rinishi (boshqa holatlarda) mumkin ekan.

Oy bir sutkada taxminan 13 yo`l bosib, g`arbdan sharqqa tomon siljiydi. U o`z harakati davomida bir yulduz turkumidan ikkinchi bir yulduz turkumiga o`tib boradi va shu tarzda u sutka davomida Yer atrofini bir marta aylanib chiqish davomida 12 ta zodiak yulduz turkumida bo`lib chiqadi.

Oyning yulduzlar osmonidagi bu ko`rinma harakati uning Yer atrofidagi haqiqiy harakati natijasida yuzaga keladi.

Oy Yer atrofidagi harakati davomida Yerga va Quyoshga nisbatan turli vaziyatlarni egallaydi hamda buning natijasida Oyning Quyosh nurlari tushib yoritib turgan tomonini Yerdan turli qismlari ko`rinib, ko`rinma shakli o`zgarib turadi. Natijada Oyning turli shakllari, ya`ni to`la doira, o`roq shakli, yarim doira va hokazo ko`rinishlari yuzaga keladi va bunga Oy fazalari deyiladi. Sekin-asta bir-biriga Yangioy, birinchi chorak, to`linoy va oxirgi chorak tartibida o`tib boruvchi asosiy 4 ta fazasini ajratish mumkin.

Yangioy paytida Oy Quyosh bilan Yer orasidan o`tayotganida bizga uning qora tomoni o`girilgan bo`ladi. Bu vaqtda Oy mutlaqo ko`rinmaydi. Ikki-uch kundan so`ng, ya`ni Oy Quyoshdan 25-30 sharqqa siljigandan keyin bizga yoritilgan yarim sharining kichkina qismi ko`rinadi. Bu vaqtda Oy, qavariq tomoni o`ngga (Quyoshga) qaragan ingichka o`roq shaklida ko`rinadi. Oy diskining yorug` qismini qora qismidan ajratadigan chiziq terminator deb ataladi va u hamma vaqt ellipsning yarmiga o`xshaydi.

Yangioy paytlaridan bir hafta o`tgach, bizga uning yorug` yarim shari yarmi bilan qora yarim sharning yarmi o`girilgan bo`ladi. Bunda biz Oy diskining yorug` o`ng yarmini ko`ramiz. Bu faza birinchi chorak deyiladi. So`ngra Yerdan yorug` yarim sharning ko`proq qismi ko`rina boshlaydi, yana bir haftadan keyin, ya`ni to`linoy paytida esa biz yoritilgan Oy diskining hammasini ko`ramiz. To`linoy paytidan so`ng Oyning yoritilgan qismi kamaya boshlaydi, kundan-kunga bizga yoritilgan Oy yarim sharining kamroq qismi ko`rinadi, diskning o`ng tomonida borgan sari katta "kemtik" paydo bo`la boshlaydi.

To`linoydan bir hafta o`tgach, oxirgi chorak bo`ladi, biz Oy diskining chap yarim sharini yoritilgan holda ko`ramiz. Nihoyat, Oy qavariq tomoni chapga qaragan o`roq shaklini oladi va tez orada butunlay yo`qoladi, yana yangioy payti bo`ladi.

Yerdan turgan kuzatuvchi uchun Oy ba’zan Yerning soyasi orqali o‘tadi. Bunday hodisa Oy tutilishi deyiladi (2.9- rasm). Agar bunda Oy Yerning soyasi ichidan o‘tsa unda u to‘la tutiladi. Bordi-yu yarim soya ichidan o‘tsa, u holda uni yarim soyali tutilish deyiladi. Oy tutilayotganda u har doim to‘linoy fazasida bo‘ladi.

2.9-rasm. Oy tutilishi

Yerda turgan kuzatuvchi Oy tutilishini ko‘rishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim. Birinchidan, Oy to‘linoy fazasida bo‘lishi va ikkinchidan, to‘linoy paytida Quyosh markazi Oy tugunlarining biridan 10,6 dan kichik yoy masofada bo‘lishi shart.

Oy orbitasi tekisligi ekliptikaga og'maligi atigi 5 gradus. Shu bilan birga orbita tekisligi Yer va Quyosh tomonidan g'alayonlanish ta'sirida vaqt o'tishi bilan o'zgarib boradi. Bu g'alayonlanish tugunlar chizig'i (ekliptika bilan Oy orbitasi kesishgan chizig'i)ni 18.6 yilda bir marta to'liq aylanishiga sabab bo'ladi. Bunday davr bilan biz oldin ham nutatsiya davrini ko'rganda to'qnashganmiz. Oy orbitasining chiqish tuguni bahorgi tengkunlik nuqtaga yaqin bo'lganida Oy ekvatordan shimol yoki janub tomonda 23.5+5=28.5 gradusda bo'lishi mumkin.

Botish (pasayish) tuguni bahorgi tengkunlik nuqtaga yaqin bo'lganida Oy ekvatordan shimol yoki janub tomonda 23.5-5=18.5 gradus uzoqlikda bo'ladi.

Nodical (orbitalar kesishish nuqtasiga nisbatan) yoki drokonik oy – bu Oyning bitta chiqish tugunidan keyingisiga o'tgunicha bo'lgan vaqtdir. Modomiki, tugunlar chizig'i drokonik oyda aylanarkan, u siderik oydan 3 soatga kichik, ya'ni 27.212 kunga teng. Orbital ellipsning o'zi ham sekin pretsessiyalanadi. Perigeydan perigeygacha bo'lgan orbital davr – anomalistik oy – siderik oyga nisbatan 5.5 soatga uzunroq, ya'ni 27.555 kun atrofida.

11-Ma’ruza. Yoritgichlarning tutilishi va to’silishi. Quyosh va Oy tutilishlari. Saros. Aberratsiya.