Oʻzbekiston respublikasi

oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi

mirzo ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti

ASTRONOMIYA VA ATMOSFERA FIZIKASI KAFEDRASI

UMUMIY ASTRONOMIYA

fanidan

oʻ q u v - u s l u b i y m a j m u a

Muallif: prof. S.N. Nuritdinov

ass. A.A. Mo’minov

Mazkur O’quv –uslubiy majmua Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti Kengashining 30.08.2017 yildagi 1 – son majlisida tasdiqlangan

Toshkent – 2017

Mundarija

SO’Z BOSHI 3

FAN DASTURI 5

ISHCHI O’QUV DASTURI 17

I SEMESTR 28

Ma’ruza materiallari 28

Amaliy mashg’ulot materiallari 203

Laboratoriya mashg’ulot materiallari 217

II semestr 223

Ma’ruza materiallari 224

Amaliy mashg’ulot materiallari 394

Laboratoriya mashg’ulot materiallari 403

MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI 416

GLOSSARIY 418

ILOVALAR 422

Tarqatma materiallar 422

Testlar 429

So’z boshi

Astronomiya va uning eng yirik bo'limi astrofizika yangi asrga sanab o'tilishi qiyin bo'lgan juda ham ko'pdan-ko'p yutuqlar bilan kirib kelib, uning ustiga yana oxirgi o'n besh yil mobaynida katta qadamlar tashlab rivojlanib borayotganini barchamiz ko'rib turibmiz hamda ilmiy yutuqlarini ommaviy axborot vositalari orqali deyarli har kuni eshitmoqdamiz. Eng katta o'ta jiddiy yutuqlari ichida , misol tariqasida, bu fan ko'p to'lqinli fanga aylangani, har bir astronomik hodisa va astrofizik jarayon elektromagnit nurlanish spektrining bir necha diapozonlarida parallel ravishda kuzatilib o'rganilayotgani, undan tashqari bebaho kuzatuv ma'lumotlari rentgen, ultrabinafsha, optik, infraqizil hamda radio to'lqinlarda ishlayotgan turli kosmik observatoriyalarda qo'lga kiritilayotganini alohida ta'kidlab o'tishishimiz lozim. Shular sababli quyida barcha boblarga astronomiya sohasida erishilgan qator zamonaviy yutuqlar ma'lum miqdorda kiritilgan. Astronomiya fani haqida yana bir bor to'xtalib o'tsak, Erdagi fizik laboratoriyalarda xali erishib bo'lmaydigan holatlarni kuzatish va tadqiqot qilish, xususan, yuqori enegiyalarni ajralish jarayoni, plazmadagi turli beqarorliklar oqibatlari, atom va yadro fizikasiga oid qator muammolar nuqtai nazaridan yaqin va uzoq astronomik ob'ektlar hamda umuman fazo – ulkan bir ilmiy laboratoriya ekanini ta'kidlab o'tish bizning vazifamizdir.

O'zbek tilida astronomiya fanidan darslik va o'quv qo'llanmalar xali u darajada ko'p emas ekanini tan olishimiz kerak. Ushbu o'quv qo'llanmadan so'ng uni biz darslik darajasiga olib chiqishni rejalaganmiz. Bu qo'llanmani yozish jarayonida biz birinchi navbatda umumiy astronomiya bo'yicha xorijiy darsliklarda berilgan yangi ma'lumotlar hamda bu darsliklarning o'quv uslubiyati, metodikasini oldin batafsil o'rgandik. Umumiy astronomiya fanidan turli xorijiy darsliklar ichida biz nisbatan ko'proq tayangan darslik asosan X.Karttunen va boshqalarning 2007 yili bosib chiqargan “Fundamental (umumiy) astronomiya” nomli o'quv darsligi bo'ldi. Shuni aytib o'tishimiz lozim-ki, bir qator xorijiy darsliklarda keltirilgan o'quv materialining berilishi nisbatan murakkab va mavzular ketma-ketligining o'qitish metodikasi nuqtai nazaridan bizdagi namunaviy o'quv dasturi bilan taqqoslaganimzda doim juda keskin farq borligini guvohi bo'lamiz. Natijada dastlab ikki xil dasturdan o'rta xolini ishlab chiqishga majbur bo'ldik va so'ngra u bo'yicha ushbu qo'llanma yozilishi jarayonini boshladik. Lekin shuni aytish mumkin-ki, bizda orttirilgan tajriba va dasturimiz Yevropa va AQShda nashr qilingan darslik hamda qo'llanmalarga nisbatan metodik tomondan doim past bo'lmagan deyishimiz kerak.

Fan dasturi

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

Рўйхатга олинди: № ____________________ 201___йил “___” ____

Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги _______________________ 201___йил “___” ____

УМУМИЙ АСТРОНОМИЯ

ФАН ДАСТУРИ

Билим соҳаси:	100000 – Гуманитар соҳа
Таълим соҳаси:	140000 – Табиий фанлар
Таълим мутахассислиги:	5140400 – Астрономия

Тошкент – 2017

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 201__ йил “____” _________даги “____”-сонли буйруғининг ____-иловаси билан фан дастури рўйхати тасдиқланган.

Фан дастури Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими йўналишлари бўйича Ўқув-услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашининг 201__ йил “___” ____________даги ___ - сонли баённомаси билан маъқулланган.

Фан дастури Ўзбекистон Миллий университетида ишлаб чиқилди.

Тузувчи:

Нуритдинов С.Н. –

ЎзМУ, Астрономия ва атмосфера физикаси кафедраси профессори, ф.-м.ф.д.

Тақризчилар:

Бегматова Д. –	ЎзМУ Физика факультети “Умумий физика” кафедраси мудири, доцент, п.ф.н.
Миртаджиева К.Т.–	ЎзР ФА Астрономия институти етакчи илмий ходими, ф.-м.ф.н., доцент (кадрлар буюртмачиси)

Фан дастури Ўзбекистон Миллий университети Кенгашида кўриб чиқилган ва тавсия қилинган (201_ йил “__” ______ даги ___ - сонли баённома).