2. Девиантология ғылымының тарихы мен дамуы туралы теорияларды жазыңыз.

І мағынада – қоғамда ресми орныққан нормаға сәйкес келмейтін адам әрекеті, қылық – бұл психологияның, педгогиканың, психиатрияның пәні;

ІІ мағынада – әлеуметтік құбылыс – әлеуметтану, құқық, әлеуметтік психология пәні.Əлеуметтануда ауытқыған мінез-құлықтың пайда болуының

себептерін түсіндіретін бірнеше бағытты бөліп көрсетеді.Н.Смелзер: «девиантты мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқаннормалар мен типтерге сай келмейтін іс-əрекеттерді түсіну қажет»деп жазған. Кейбір зерттеушілер аталмыш ұғымды анықтаудақосымша, дəлірек анықтайтын белгілерді енгізуді ұсынады.Сонымен, Роберт Мертон «Əлеуметтік құрылым жəне аномия»атты еңбегінде мінез-құлықта ауытқулардың пайда болуыныңсебептері қоғам ұсынған мақсаттар мен оларға қол жеткізуқұралдарының арасындағы келіспеушілік деп есептейді, басқашаайтқанда, адамдар аномия күйіне əртүрлі жолдармен бейімделеді:конформизммен немесе мінез-құлықтағы ауытқулардың əр алуантүрлерімен. В. Фокс девиантты мінез-құлық «тəртіп бұзушынытүрмеге қамауға немесе басқа жазаға тартуға əкелетін, нормаданауытқу» деп есептейді. Бұл анықтамалар «девиантты мінез-құлық»ұғымының мазмұнын едəуір тарылтады, өйткені əлеуметтік-құқықсаласының аз ғана бөлігін қамтиды.

ХХ ғасырдың басында бихевиористтер мінез-құлық —

психологиялық ғылым пəні деп жариялағаннан кейін, адамның

мінез-құлқы туралы ғылыми түсініктер кең тарала бастады. Мінез-

құлық психологиясының негізін салушылардың бірі Джон Уотсон

(1931) мінез-құлық туралы мынандай пікір айтқан: «мінез-құлық

— жұмыртқаның ұрықтануы кезінде пайда болатын жəне ағзаның

дамыған сайын күрделенетін үздіксіз белсенділік ағыны».

Тұлғаның мінез-құлқын зерттейтін бұл пəнаралық саланың

қазіргі күйі ынтымақтастық емес, қарама-қарсыластық сияқты

көрінеді. Бүгінгі таңда кең тараған əрекеттің бірі девиантты мінез-

құлық психологиясы мен психопатологиясының қарама-қарсы-

лығы болып табылады, яғни сау жəне ауру психикалық іс-əрекет

мəселелерін шектеу, оларды бір-бірінен ажыратып қарастыру.

Девиантты мінез-құлықтың айқын мысалы — есірткі заттардың

қолданылуы. Оның психологиялық мəселесі (есірткіге психоло-

гиялық тəуелділік) жəне медициналық (наркотикті теріс пайда-

лану), физикалық тəуелділік — нашақорлық. В.Д.Менделевичтің

бұл күрделі мəселені ғылыми тұрғыдан қарастыруы өзекті əрі

қызықты. Əртүрлі көзқарастардың біржақты, тайыз кəсібилігін

ескере отырып, ғалым «девиантты мінез-құлық психологиясының»

ғылым жүйесінде алатын орны туралы өзінің көзқарасын ұсынады.

девиантты

Психиатрия ↔ мінез-құлық ↔ клиникалық ↔ психология

психологиясы

Бұл схема девиация түріндегі бір мінез-құлықтық құбылысты

мамандардың психопатиялық симптом ретінде де, психологиялық

құбылыс ретінде де түсіндіретіндіктерін көрсетеді. В.Д.Менде-

левичтің пікірінше, «нормадан ауытқыған кез келген мінез-құлық

стереотипін девиантты деп белгілеу анағұрлым адекватты болып

табылады».

девиантты 1. Психопатологияның белгілерінсіз

Норма ↔ мінез-құлық 2. Психопатология негізінде

Автор қалыпты жəне гармониялық мінез-құлық құрамын бөліп

көрсетеді: психикалық үрдістердің теңгерілуі (темперамент

қасиеті), икемділік жəне өзін-өзі актуальдендіру (мінез-құлық

ерекшеліктері), имандылық, жауапкершілік, ұяттылық (жеке тұлға

деңгейінде). Норма да, ауытқушылық та жеке тұлғаның осы

аталған үш элементіне негізделеді. Өз көзқарастарының басты ой

желісін ескере отырып, В.Д.Менделевич кітабында мынандай

анықтама береді: «Адамның девиантты мінез-құлқы қоғамда

қабылданған нормаларға қарсы келетін жəне психикалық

үрдістердің теңсіздігінде, бейімсіздікте, өзін-өзі актуальдендіру

үрдісінің бұзылуы кезінде жəне өзінің мінез-құлқына эстетикалық

жəне өнегелі қадағалаудан ауытқу кезінде пайда болатын қылық

жүйесі немесе жеке қылық болып табылады»

Қазіргі кезде девиантты мінез-құлықты зерттеу екі бағытта

қарастырылады: біріншісі — психикалық денсаулық нормасынан

ауытқыған мінез-құлық ретінде (жүйке аурулары, психосома-

тикалық бұзылулар, патологиялық күй жəне т.б.); екіншісі —

«əлеуметтендіру — дезадаптация — оқшаулау» құқықтық, мəдени

жəне əлеуметтік нормаларды бұзуымен байланысты əлеуметтікке

қарсы мінез-құлық. Девиацияның ең айқын көрінісіне делин-__квентті (құқыққа қарсы) жəне криминалды (қылмыстық) мінез-

құлық жатады. Психологиялық сөздікте девиантты мінез-құлық

«адамның белгілі бір қоғамда бекітілген немесе қалыптасқан

нормалар мен үміттерге сай келмейтін іс-əрекеті, қылығы» деген

мағынада берілген. Сондықтан да ауытқыған мінез-құлық психо-

логия, педагогика, психиатрия секілді ғылымдардың зерттеу

нысаны болса, əлеуметтік құбылыс ретінде əлеуметтану, құқық,

əлеуметтік психология ғылымдарының зерттеу пəні болып

табылады.