11. Прыметнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў. Ступені параўнання прыметнікаў. Скланенне прыметнікаў. Словаўтварэнне прыметнікаў. Правапіс суфіксаў прыметнікаў

Прыметнiк-самастойная часцiна мовы,якая абазначае прымету прадмета.

Прыметнікі змяняюцца па родах, ліках і склонах (акрамя кароткіх форм) у залежнасці ад роду, ліку, склону назоўнікаў, да якіх яны дапасуюцца: чырвоны абрус, чырвоная хустка, чырвонае лісце, чырвоныя алоўкі, ясным днём, у ясную раніцу, яснага неба, яснымі днямі. Граматычныя катэгорыі роду, ліку і склону прыметніка не самастойныя, а залежныя: яны паказваюць толькі на сінтаксічную сувязь прыметнікаў з назоўнікамі. У множным ліку прыметнікі па родах не змяняюцца: прыгожыя дамы, вуліцы, дзеці. У сказе прыметнік бывае дапасаваным азначэннем: Туман насоўваўся белай шапкай над саламянымі апрэхамі, распаўзаўся па вуліцах. (Лыньк.), выказнікам або ўваходзіць у склад выказніка: Зямля мая то мяккая, то ліулкая, ад навальніц прасторная і гулкая, такая непаўторная заўсёды.Паводле лексічных значэнняў і граматычных асаблівасцей прыметнікі падзяляюцца на тры разрады: якасныя, адносныя і прыналежныя.

Якасныя прыметнікі абазначаюць прыметы, якасць прадметаў, што могуць праяўляцца ў большай або меншай ступені: белы — бялейшы, малады — маладзейшы Якасныя прыметнікі маюць наступныя граматычныя асаблівасці:

1. утвараюць формы ступеней параўнання: моцны — мацнейшы, наймацнейшы, бо.пьш (менш) моцны, самы моцны;

2. маюць формы ацэнкі: сіні — сіненькі, малы —маленькі;

3. могуць уступаць у антанімічныя адносіны: вясёлы — сумны;

4. ад іх утвараюцца абстрактныя назоўнікі з суфіксамі -осць (-асць), -ізн-, -ат-, -ын- і бяссуфіксныя: малады — маладосць, хітры — хітрасць, сівы — сівізна, глухі — глухата, добры — дабрыня, сіні — сінь, а таксама прыслоўі на -а, -у: цікавы — цікава, беларускі — па-беларуску;

5. спалучаюцца з прыслоўямі меры і ступені: вельмі ціхі, зусім малады;

6. могуць мець вытворную і невытворную аснову: гучны, праўдзівы, новы, чырвоны;

некаторыя якасныя прыметнікі маюць кароткія формы: мілы — міл, рады — рад, прыгожы — прыгож. Кароткія формы прыметнікаў не скланяюцца. Яны змяняюцца толькі па родах і ліках.Якасныя прыметнікі ўтвараюць дзве формы ступеней параўнання: вышэйшую і найвышэйшую. Кожная з іх можа мець простую і складаную формы.

Скланенне якасных і адносных прыметнікаў

Склонавыя канчаткі прыметнікаў, як і назоўнікаў, залежаць ад характару асновы: на цвёрды і зацвярдзелы зычны: чулы, дужы, мяккі: позні, сіні і на г, к, х: доўгі, мяккі, і\іхі. У адзіночным ліку на склонавыя канчаткі аказвае ўплыў і націск: стары — старога — старому, але: дужы — дужага — дужаму. Прыметнікі мужчынскага, ніякага і жаночага роду ў адзіночным ліку маюць розныя склонавыя формы, а ў множным — аднолькавыя формы для ўсіх трох родаў.

Прыметнікі ўтвараюцца рознымі спосабамі, але найчасцей суфіксальным, прыставачна-суфіксальным і асноваскладаннем.

Самым прадуктыўным спосабам утварэння прыметнікаў з'яўляецца суфіксальны. Гэтым спосабам утвараюцца прыметнікі ўсіх трох разрадаў пераважна ад назоўнікаў і дзеясловаў пры дапамозе суфіксаў -н-, -ск-, -лів-, -іст-, -ов-

(-ав-) і інш.: летні, аўтарскі, даждлівы, жартаўлівы, галасісты, ганаровы, ласкавы.

Прыставачным спосабам утвараюцца прыметнікі ад саміх прыметнікаў пры дапамозе прыставак не-, за-, пры-, звыш-, без-, анты- і інш.: нешырокі, завялікі, прыбалтыйскі, звышгукавы, беззаконны, антынавуковы.

Прыставачна-суфіксальным спосабам прыметнікі ўтвараюцца ад назоўнікаў, радзей ад дзеясловаў, пілот — беспілотны, мяжа — бязмежны, бераг — ігрыбярэжны, разлучыць — неразлучны, зламаць — нязломны.

Складаныя прыметнікі ўтвараюцца шляхам аб'яднання дзвюх і больш асноў без дапамогі суфіксаў (чыстае складанне): бела-чырвоны сцяг, беларуска-рускі слоўнік, кісла-салодкі яблык, і шляхам складання асноў пры дапамозе суфіксаў (складана-суфіксальны спосаб): кароткачасовы, бульбаўборачны, іншамоўны, доўгачаканы і шляхам зрашчэння кампанентаў словазлучэння ў адно слова: глыбоканавуковы, высокамаральны, малаабгрунтаваны, лёгкаўзброены. Пры зрашчэнні спалучаюцца прыслоўі і прыметнікі ці дзеепрыметнікі ў адно слова без змены іх формы.

Пры ўжыванні прыметнікаў з суфіксамі трэба памятаць наступныя правілы іх правапісу.

Памяншальна-ласкальныя формы прыметнікаў з суфіксамі -еньк-, -эньк; -аньк- пішуцца з мяккім знакам: новенькі, даражэнькі, прыгожанькі. Мяккі знак таксама пішацца перад суфіксам -ск- у прыметніках, утвораных ад назваў месяцаў і пор года на нь: ліпень — ліпеньскі, жнівень — жнівеньскі, восень — восеньскі. У іншых прыметніках, утвораных ад назоўнікаў на нь пры дапамозе суфікса -ск-, мяккі знак не пішацца: Любань — любанскі, конь — конскі.

3 двума н пішуцца прыметнікі, утвораныя пры дапамозе суфікса -н- ад назоўнікаў з асновай на н: дзень — дзённы, ячмень — ячменны, прыметнікі, утвораныя ад назоўнікаў на мя: імя — імянны, семя — семянны, але: полымя — палымяны. 3 двума н пішуцца прыметнікі з суфіксамі -енн-, -энн-: вогненны, задуменны, страшэнны.

Прыметнікі з суфіксамі -ан- (-ян-), -ін- (-ын-) пішуцца з адным н: драўляны, пчаліны, курыны. 3 адным н пішуцца словы юны, сцюдзёны, але: юннатаўскі.

У прыметніках, утвораных ад назоўнікаў пры дапамозе суфікса -ск-, зычныя асноў г, ц, ч, к у спалучэнні з суфіксальным с даюць у вымаўленні і напісанні ц: брат — брацкі, шавец — шавецкі, ткач — ткацкі, мастак — мастацкі. Каранёвае д у спалучэнні з суфіксальным с таксама вымаўляецца як [ц], але на пісьме захоўваецца д: сусед — суседскі, горад — гарадскі.

У прыметніках, утвораных ад геаграфічных назваў, назваў нацыянальнасцей і народнасцей наг, к, х, з, ж, пры дапамозе суфікса -ск-, зычны асновы назоўніка захоўваецца: Выбарг — выбаргскі, таджык — таджыкскі, казах — казахскі, Каўказ — каўказскі, Нясвіж — нясвіжскі, Добруш — добрушскі; але: славацкі, калмыцкі, турэцкі.

У прыметніках, утвораных пры дапамозе суфікса -ск- ад назоўнікаў з асновай на с і ш, пішацца адно с: беларус — беларускі, Палессе — палескі, таварыш — таварыскі.

Складаныя прыметнікі пішуцца разам і праз злучок.

Разам пішуцца: прыметнікі, утвораныя ад складаных назоўнікаў, што пішуцца разам: паравозны, салігорскі, наваіюлацкі; прыметнікі, утвораныя ад спалучэння назоўніка з іншымі часцінамі мовы: круглалісты, пяцігадовы, сельскагаспадарчы, іншамоўны; прыметнікі, утвораныя ад прыслоўя і прыметніка (дзеепрыметніка) для абазначэння адзінага паняцця: высокаразвіты, вечназялёны, звышгукавы, доўгачаканы.

Праз злучок пішуцца: прыметнікі, утвораныя ад складаных назоўнікаў, якія пішуцца праз злучок: Давыд-Гарадок — давыд-гарадоцкі, Буда-Кашалёва — буда-кашалёўскі, а таксама з двух назоўнікаў: Днепр і Буг — Днепра-Бугскі; прыметнікі, утвораныя з двух або трох прыметнікаў (паміж імі можна паставіць злучнікі і, але): гісторыка-філалагічны, грамадска-ігалітычны, беларуска-нямегікі, прыметнікі, якія абазначаюць адценні колеру, смаку: ярка-зялёны, бела-ружовы, кісла-салодкі, гаркавата-салёны; прыметнікі з першай часткай ігаўднёва-, паўночна-, усходне-, заходне-, якія абазначаюць складаныя геаграфічныя назвы ці напрамкі свету: Заходне-Сібірская нізіна, Паўднёва-Афрыканская Рэсігубліка, ігаўночна-ўсходні вецер, паўднёва-заходні дыялект.

Прыналежныя прыметнiкi,утвораныя ад асноу назоунiкау м.р.,ужываюцца з суфiксамi -оу(-ау),-е..у(-еу):леснiкова пасада.Прыналежныя прымет нiкi,утвораныя ад асноу назоунiкау жаночага роду,ужываюцца з суфiк самi -iн(-ын):матчына ласка,ваверчыны вочкi.Прыметнiкi з суфiксам -оу(-ау),-е..у(-еу),-iн(-ын),утвораныя ад уласных iмен, пiшуцца з вялiкай лiтары:Коласавы творы.Памяншальна-ласкальныя формы прыметнiкау з суфiксамi -еньк,-аньк,-эньк пiшуцца з мяккiм знакам:новенькi.Мяккi знак пiшацца перад суфiксамi у прыметнiках,утвораных ад назвау месяцау i пор года на -нь:лiпеньскi.З двума н пiшуцца прыметнiкi,утвораныя з дапамогай суфiкса н ад назоунiкау з асновай на н:восень-асеннi;прыметнiкi,утвора ныя ад назоунiкау на -мя:iмя-iменны,але полымя-палымяны;прыметнiкi з суфiксамi -енн-,-энн-:вогненны.Прыметнiкi з суфiксамi -ан-(-ян-),-iн- (-ын-) пiшуцца з адным н:драуляны,а таксама юны,сцюдзены.У прыметнiках, утвораных ад назоунiкау з дапамогай суфiксау -ск-,зычныя асноу т,ц,ч,к у спалучэннi з суфiксальным с даюць ц:шавец-шавецкi.Караневае д у спалучэннi з суфiксальным с вымауляецца як ц,а пiшацца як д:горад-гарадскi. У прыметнiках,утвораных ад геаграфiчных назвау,нацыянальнасцей i народнасцей з асновай на г,к,х,з,ж,ш пры дапамозе суфiкса -ск- зычны асновы назоунiка захоуваецца:таджык-таджыкскi,але славацкi,калмыцкi,турэцкi. У прыметнiках,утвораных пры дапамозе суфiкса -ск- ад назоунiкау,аснова якiх канчаецца на с,пiшацца адно с:беларус-беларускi.Суфiкс -ск- пi- шацца у прыметнiках,утв. ад наз. з асновай на ш:таварыш-таварыскi.