8. Словаўтварэнне як раздзел мовазнаўства. Асноўныя спосабы ўтварэння новых слоў

Марфемы-прыстаука,суфiкс,корань,канчатак.Словаутварэнне-раздзел навукi аб мове,у якiм вывучаюцца будова слоу i спосабы iх утварэння.Марфалагi чнае словаутварэнне(у вынiку спалучэння марфем):суфiксальнае (бярозабярэз-нiк);прыставачны (бегчы-пера-бегчы);прыставачна-суфiксальны (акно -пад-акон-нiк);бяссуфiкснае (белы-бель).Складанне:асноваскладанне (белагрывы);словаскладанне(малавядомы);асноваскладанне з адначасовым далучэннем суфiкса (зернепагрузчык).Марфалагiчна-сiнтаксiчнае-пераход слоу з адной часцiны мовы у другую.Семантычнае утварэнне слова у вынiку набыцця iм i ншага значэння (край).

Словы могуць змяняць лексічнае і граматычнае значэнні, набываць іншую сінтаксічную функцыю і пераходзіць у іншы лексіка-граматычны разрад. Пераход слоў з адной часціны мовы ў другую (субстантывацыя, ад’ектывацыя, пранаміналізацыя, адвербіялізацыя, нумералізацыя, прэпазіцыяналізацыя і інш.) разглядаецца звычайна як адзін са спосабаў словаўтварэння.

Субстантывацыя – пераход прыметнікаў, займеннікаў, лічэбнікаў, прыслоўяў і інш. часцін мовы ў назоўнікі (Хворага перавезлі у шпіталь; дазорны, сувязны, ляснічы, паляўнічы, чайная, пасяўная, лепшае, новае; яна ў значэнні 'дзяўчына', 'жанчына': паміж усіх прыкмеціў незабыўную яе; два ў значэнні 'два чалавекі': Першыя два выйшлі на дарогу; заўтра ў такім выразе, як наша светлае заўтра).

Ад’ектывацыя – пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі: салдат, паранены куляй — паранены салдат.

Пранаміналізацыя – пераход у займеннікі – адзначаецца ў тых словах, значэнне якіх траціць канкрэтны характар і набывае характар агульнага ўказання: вас чакае адзін чалавек, дзе слова адзін мае значэнне няпэўнага займенніка 'нейкі', 'якісьці’.

Пераход у лічэбнікі (нумералізацыя) можа адбывацца тады, калі слова набывае колькаснае значэнне: лес рук, мірыяды зорак, дзе лес— 'мноства', мірыяды — 'незлічонае мноства', хаця, безумоўна, ні слова лес, ні слова мірыяды яшчэ не сталі лічэбнікамі, а толькі наблізіліся да іх па сэнсу.

Пераходу ў прыслоўе (адвербіялізацыя) падвержаны назоўнікі (страх у значэнні ‘вельмі’: страх люблю гэту кніжку), формы дзеясловаў — дзеепрыслоўі (ідучы ўспомніла, што казаў бацька) і некаторыя іншыя часціны мовы.

Паўназначныя словы, страчваючы сваё лексічнае значэнне, могуць пераходзіць у службовыя словы і ў часціцы. Так, напрыклад, назоўнікі, дзеясловы і прыслоўі пе-раходзяць у прыназоўнікі: шляхам, дзякуючы, вакол; займеннікі і прыслоўі пераходзяць у часціцы: сядзіць сабе на беразе; проста не ведаеш, што і адказаць; прыслоўі і часціцы —у злучнікі: раз, хоць; дзеясловы – у звязкі: брыгадзір с т аў аграномам, дзе стаў — звязка.

Паўназначныя словы могуць пераходзіць у мадальныя словы: сам, відаць, далёкі (мадальнае слова відаць паходзіць ад дзеяслова) і ў выклічнікі: чорт!, шабаш!

Словаўтварэнне.

Словаўтварэнне - гэта утварэнне новых слоў на базе існуючых у мове.

Пры марфемным словаўтварэнні новыя словы ўтвараюцца з дапамогай

а) суфіксаў (суфіксальны спосаб): берагчы - бераж-лів-ы, сон -

сон-н-ы;

б) прыставак (прыставачны спосаб): мераць - ад-мераць, дзед -

пра-дзед;

в) прыставак і суфіксаў адначасова (прыставачна-суфіксальны спосаб): бераг - пры-бярэж-н-ы, лес - уз-лес-ак;

г) без далучэння суфіксаў (бяссуфіксны спосаб): плакаць - плач, чырвоны - чырвань.

Да немарфемных спосабаў адносяць

а) асноваскладанне: краявід, жалезабетон;

б) асноваскладанне з суфіксацыяй: аднаасобны, зернеўборачны;

в) словаскладанне: школа-інтэрнат, мімаволі; абрэвіяцыя: МАЗ, ААН, медсястра.

Марфолага-сінтаксічны спосаб - пераход адной часціны мовы ў другую: хворы чалавек - хворы выздаравеў, рабочы дзень - рабочы працуе.

Лексіка-семантычны спосаб - пераасэнсаванне семантыкі слова: журавель (птушка) - журавель (прыстасаванне для пад`ёму з калодзежа), гасцінец (дарога) - гасцінец (падарунак).