36. Стылістыка як раздзел мовазнаўства. Функцыянальныя стылі беларускай мовы

Словы, якія ўтвараюць лексічны склад беларускай мовы, адрозніваюцца сваім ужываннем. Пры размове або на пісьме з лексічнага багацця мы выбіраем толькі патрэбныя нам словы. Так, пратакол сходу, заява, загад ці справаздача шмат

чым адрозніваюцца ад пісьма бацькам ці гутаркі двух сяброў. Гэта абумоўлена наяўнасцю ў мове стыляў, для кожнага з якіх характэрны пэўны набор слоў і выразаў, свая экспрэсіўнасць і выразнасць.

Моўны стыль — разнавіднасць літаратурнай мовы, сукупнасць моўных сродкаў, ужыванне якіх залежыць ад мэт і зместу выказвання. Асаблівасці таго ці іншага стылю, яго адметныя рысы вызначаюцца складам лексікі, фразеалогіі, характарам сказаў і граматычнымі формамі слоў. 3 улікам гэтага лексіка размяркоўваецца па стылістычных разрадах.лексікі У кніжнай мове выдзяляюць наступныя стылі: афіцыйна-справавы, навуковы, публіцыстычны, стыль мастацкай літаратуры. Гутарковай разнавіднасці мовы адпавядае гутарковы стыль.

Афіцыйна-справавы стыль — гэта стыль дзяржаўных пастаноў, указаў, дагавораў, пагадненняў, інструкцый, загадаў, справаздач, пратаколаў і інш. Для яго характэрны строгасць у адборы слоў і выразаў, аднастайнасць, сцісласць, эканомнасць выкладу, пэўная колькасць стандартных слоў і выразаў: прысутнічалі, слухалі, згодна з пастановай, прысвоіць званне, вывесці са складу, па лініі, у мэтах, закон, адзначыць, ратыфікацыя, пастанавілі, спра-ваздачны перыяд.

Навуковы стыль характарызуецца аб'ектыўнасцю, акрэсленасцю, дакладнасцю і лаканічнасцю выкладу, інфармацыйнай насычанасцю. Для яго, як і для афіцыйна-справавога стылю, не характэрна ўжыванне вобразных, эмацыянальна-экспрэсіўных моўных сродкаў. Навуковы стыль выкарыстоўваецца ў даследаваннях па розных галінах ведаў, у навуковых працах. У гэтым стылі ўжываюцца нейтральныя словы з прамым значэннем, а таксама словы-тэрміны, якія абазначаюць разнастайныя навуковыя паняцці з розных галін веДаў: аналіз, вокіслы, дэдукцыя, блюмінг, пракатны стан, парадыгма, дэфініцыя, фармант.

Публіцыстычны стыль адрозніваецца ад іншых моўных стыляў сваім прызначэннем: яго моўныя сродкі разлічаны не толькі на паведамленне, перадачу пэўнай інфармацыі, а і на эмацыянальнае ўздзеянне. Гэты стыль выкарыстоўваецца ў мове газет, часопісаў, радыё, тэлебачання, у выступленнях на мітынгах, сходах, у мове артыкулаў на грамадска-палітычныя тэмы.

Публіцыстычны стыль характарызуецца шырокім ужываннем слоў і выразаў грамадска-палітычнай тэрміналогіі і публіцыстычнай лексікі: сацыялістычны лад жыцця, інтэрнацыяналізм, адданасць доўгу, кіруючая роля КПСС, авангард сацыяльнага прагрэсу, дэмакратычныя асновы, гонка ўзбраенняў, разрадка міжнароднай напружанасці, істотны, актуальны, грамадзянскі, рост дабрабыту.

Гутарковы стыль — гэта стыль штодзённай гутаркі людзей. У ім выкарыстоўваюцца агульнанародныя словы, а таксама дыялектызмы, прафесіяналізмы, прастамоўныя словы. У вуснай форме гутарковага стылю вялікую ролю адыгрываюць жэсты, міміка, інтанацыя, поза. Многія словы гэтага стылю маюць эмацыянальную афарбоўку, выражаюць станоўчыя ці адмоўныя адносіны чалавека да прадметаў і з'яў рэчаіснасці. Гутарковым словам уласціва стылістычнае адценне неадабрэння ці адабрэння, ласкальнасці, павелічальнасці, жартаўлівасці, іроніі, знявагі, пагарды: ваяка, здаравяка, балбатун, вершаплет, скварка, брынкаць, балбатаць, швэндацца, валтузіцца, бубніць. Эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка і ацэначнасць можа перадавацца лексічным значэннем слова: вочы, (нейтр.) — лупы (разм., зняваж.), скеміць (нейтр.) — сцяміць (разм., адабр.), прыхарошвацца (нейтр.) — падчапурвацца (разм., жарт.) або надавацца з дапамогай памяншальных і павелічальных суфіксаў: госцейкі, дачушка, шчасцейка, даўжэзны, таўшчэзны, бялюсенькі. Сярод гутарковай лексікі асобна вылучаюцца прастамоўныя словы. Яны ўжываюцца для адмоўнай характарыстыкі асобы і маюць ярка выражаную экспрэсію: вярзіла (пагард.), цюхі{яй (пагард.), скнара (зняваж.), падліза (абразл.).

У сістэме стыляў мовы асобнае месца займае стыль мастацкай літаратуры. Тэматычнае і жанравае багацце твораў патрабуе разнастайнасці і багацця выяўленчых сродкаў, таму гэты стыль характарызуецца выразнасцю, вобразнасцю, эмацыянальнасцю, здольнасцю выклікаць розныя пачуцці. Для яго, у адпаведнасці з творчай задумай аўтара, характэрна выкарыстанне слоў кніжнай і гутарковай лексікі, устарэлых слоў, неалагізмаў, шырокае ўжыванне слоў з пераносным значэннем, антонімаў, сінонімаў, розных выяўленчых сродкаў мовы: эпітэтаў, параўнанняў, метафар, перыфраз, гіпербал, алегорыі, гратэску, сімвалаў, іроніі і інш. У вершаваных творах сустракаюцца паэтычныя словы, якія маюць адценне лірычнасці, асаблівай узнёсласці, урачыстасці, святочнасці: ветразь, ясназорны, азораны, барвы, адвечны, ліра, пясняр, звонкаструнны, срэбразвонны, кайданы, гмах, сінявокі, агняцветны, жытнёвы, шумналісты, легкакрылы. Для мастацкага стылю характэрна выкарыстанне народна-паэтычных, фальклорных слоў: матухна, лецейка, жыцейка, зямліца, чырвона сонейка, зараначка, донька.

У сучаснай беларускай мове назіраецца ўзаемадзеянне стыляў, пранікненне слоў з адных стыляў у другія, што абумоўлена ўмелым і трапным адборам слоў, іх мэтанакіраваным выкарыстаннем. 3 развіццём культуры, асветы кніжныя словы замацоўваюцца ў гутарковым стылі, а гутарковыя — у іншых стылях, што звязана з цесным узаемадзеяннем і збліжэннем літаратурнай мовы з народна-дыялектнай.