24 Галоўныя члены сказа. Дзейнік і спосабы яго выражэння. Выказнік, тыпы выказнікаў. Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам

Дзейнік — граматычна незалежны член сказа, які абазначае прадмет думкі і характарызуецца выказнікам. Дзейнік як граматычна незалежны член сказа выражаецца толькі пачатковай формай слова (назоўны склон): Надвор'е сёння яснае, здаровае. (Б.) Дзейнік можа выражацца як адным словам, так і рознымі словазлучэннямі. Паводле структуры і спосабаў граматычнага выражэння дзейнікі падзяляюцца на простыя і складаныя.

Выказнік — граматычна залежны ад дзейніка галоўны член сказа, які называе дзеянне, стан, прымету прадмета: Зімовая ноч была светлай і халоднай. (Ц. Г.)

У залежнасці ад структуры выказнікі падзяляюцца на простыя, складаныя, састаўныя. Паводле свайго граматычнага выражэння выказнікі бываюць дзеяслоўныя і іменныя.

Простыя выказнікі складаюцца з аднаго самастойнага слова або са спалучэння слоў, якое ўтварае адну граматычную форму: У лагер хлопцы прыйшлі на світанні. (Кул.) Простыя выказнікі падзяляюцца на дзеяслоўныя і іменныя.

Складаны выказнік складаецца з трох і больш кампанентаў. Імі могуць быць асабовыя формы дзеясловаў, якія выступаюць звязкай, і некалькі інфінітываў. Гэта – складаныя дзеяслоўныя выказнікі: У хаце ўжо збіраліся класціся спаць. 3 добрым настроем узялася памагаць Іры прыбіраць у кватэры. .

Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам.

Пры адсутнасці дзеяслова-звязкі паміж дзейнікам і выказнікам можа ставіцца або не ставіцца працяжнік, што залежыць найперш ад таго, якой часцінай мовы выражаны галоўныя члены, а ў некаторых выпадках і ад таго, з якімі словамі суседнічаюць.

Працяжнік ставіцца:

1) калі абодва галоўныя члены сказа выражаны назоўнікамі ў назоўным склоне: Наша праца — наш узлёт, наша слава і багацце (К-с);

2) калі дзейнік і выказнік выражаны колькаснымі лічэбнікамі ў назоўным склоне ці адзін з іх выражаны назоўнікам, а другі — лічэбнікам у спалучэнні з назоўнікам: Тры і шэсць — дзевяць; Плошча поля — трыста семдзесят пяць гектараў;

3) калі перад выказнікам ёсць словы гэта, вось, значыць, гэта значыць: Пушчы звонкія, пералогі — гэта наша радзіма, наш дом (К. Ц.); Жывая, непасрэдная сувязь з дзецьмі — вось крыніца думак, назіранняў, адкрыццяў (Віт.); Выхоўваць — значыць пастаянна і мэтанакіравана ўздзейнічаць на чалавека (Корш.);

4) калі абодва галоўныя члены сказа ці адзін з іх выражаны інфінітывам: Вучыцца ў народа — задача кожнага пісьменніка (К. Ч.);

5) калі выказнік выражаны ўстойлівым спалучэннем слоў: Рукі — хоць рэпу сей (К-с); Швы — вокам не абняць (А. Р.).

6) калі выказнік выражаны ўсечанымі формамі дзеясловаў тыпу хоп, цап, шмыг, шась: Бяжыць воўк на бабрыны душок берагам і – ца бабра.

7) калі дзейнік выражаны назоўнікам ці займеннікам, а выказнік – выклічнікам: Я яшчэ о-го-го!

Пры адсутнасці звязкі паміж дзейнікам і выказнікам працяжнік не ставіцца:

-калі дзейнік або выказнік выражаны займеннікамі: Прырода любая мая! Я твой заступнік, абаронца... (Рус.) У сказах такога тыпу паміж галоўнымі членамі сказа можа ставіцца працяжнік, калі на займеннік прыпадае лагічны націск: Я — сын зямлі, нашчадак хлебаробаў (Р. Б.);

-калі пры выказніку ёсць адмоўе не: Воўк не пастух, а свіння не агародніца (Прык.). Аднак працяжнік ставіцца перад адмоўем не, калі абодва галоўныя члены сказа выражаны інфінітывам: Дзетак узгадаваць — не грыбкоў назбіраць (Прык.);

-калі паміж дзейнікам і выказнікам стаіць недапасаваны да выказніка даданы член сказа або часціца, злучнік, пабочнае слова: Цяпер былыя воіны-салдаты жыцця і міру кавалі (Астр.); Хлопцы, відаць, добрыя рыбакі (Я. С.);

-калі ў склад выказніка ўваходзяць параўнальныя злучнікі як, нібы, быццам, што: Чабарок што тыя зоркі ў шумнай сенажаці, ім засланы ўсе ўзгоркі, як сталы ў хаце (Я. П.); Госць як госць, а валакіты дасць (Прык.);

калі выказнік, выражаны назоўнікам, стаіць перад дзейнікам, выражаным назоўнікам: Адвечнае дрэва дуб .