15. Прыслоўе як часціна мовы. Разрады прыслоўяў. Ступені параўнання прыслоўяў.

Прыслоўе — самастойная часціна мовы, якая абазначае прымету дзеяння ці стану, прымету якасці або прадмета. Прымету дзеяння ці стану прыслоўе абазначае тады, калі адносіцца да дзеяслова ці дзеепрыслоўя: зрабілі добра, слухаючы ўважлва; прымету якасці — калі адносіцца да прыметніка, дзеепрыметніка ці прыслоўя: надзвычай прыгожы, правільна зроблены, вельмі ціха; прымету прадмета — калі адносіцца да назоўніка: размова па-беларуску, дарога дадому.

Галоўная прымета прыслоўяў — іх нязменнасць. Яны не скланяюцца і не спрагаюцца, не маюць канчаткаў, не ўтвараюць форм роду і ліку. Толькі якасныя прыслоўі маюць ступені параўнання і форму суб'ектыўнай ацэнкі: высока — вышэй, найвышэй, высакавата. У складзе прыслоўяў выдзяляюцца суфіксы -а, -аму(-яму), -е, -у, -ы і інш.: ціха, па-летняму, уверсе, знізу, угары.

У сказе прыслоўі найчасцей выступаюць у ролі акалічнасці, калі адносяцца да дзеяслова: Восені. чырвоныя званы зазванілі сумна і ўрачыста.

Паводле значэння прыслоўі падзяляюцца на два семантычныя разрады: азначальныя і акалічнасныя. Да азначальных адносяцца якасныя, колькасныя і прыслоўі спосабу дзеяння.

Якасныя прыслоўі абазначаюць якасць дзеяння і ўтвараюцца ад якасных прыметнікаў, адказваюць на пытанне як?: асцярожна, весела, жорстка, смела, хораша і інш.

Колькасныя прыслоўі абазначаюць колькасць дзеяння, ступень яго інтэнсіўнасці, а таксама меру якасці. Адказваюць на пытанні колькі? як многа? да якой ступені?:

амаль, дужа, занадта, крыху, ледзь, трохі, чуць, шмат іінш.

Прыслоўі спосабу дзеяння паказваюць, як адбывалася дзеянне, і адказваюць на пытанні як? якім чынам? якім спосабам?: бягом, вярхом, дыбам, моўчкі, навыварат, насцеж, па-брацку, па-нашаму, пехатою, раптам, удвух, цішком і інш.

Да акалічнасных адносяцца прыслоўі са значэннем месца, часу, прычыны і мэты.

Прыслоўі месца паказваюць на месца, дзе адбываецца дзеянне, куды ці адкуль яно накіравана, да якой мяжы адбываецца, і адказваюць на пытанні дзе? куды? адкуль?: блізка, высока, далёка, дома, дамоў, дахаты, кудысьці, наперад, сюды, зверху, даверху, данізу.

Прыслоўі часу ўказваюць на час, калі адбываецца дзеянне і адказваюць на пытанні калі? як доўга? з якога часу? да якога часу?: аднойчы, апоўдні, вясной, даўно, заўтра, калісьці, позна, сення, тады, учора, улетку, цяпер, давеку, спрадвеку.

Прыслоўі прычыны абазначаюць, чаму, па якой прычыне адбываецца дзеянне, і адказваюць на пытанні чаму? па якой прычыне?: завошта, згарача, нашто, паняволі, спрасоння, таму, чаму.

Прыслоўі мэты паказваюць, для чаго, з якой мэтай адбываецца дзеянне, адказваюць на пытанні для чаго? зякой мэтай?: знарок, назло, напаказ, наперакор, сумыслу.

Ступені параўнання прыслоўяў Якасныя прыслоўі, утвораныя ад якасных прыметнікаў, маюць дзве формы ступеней параўнання — вышэйшую і найвышэйшую, якія паказваюць на розную ступень праяўлення дзеяння, стану ці якасці. Ступені параўнання прыслоўяў бываюць простыя (сінтэтычныя) і складаныя (аналітычныя).

Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца ад прыслоўяў пры дапамозе суфікса -ей (-эй, -ай): востра — вастрэй, весела — весялей. Некаторыя прыслоўі ўтвараюць форму вышэйшай ступені параўнання ад суплетыўнай асновы пры дапамозе суфікса -ш: мала —менш, многа — больш, добра — лепш, дрэнна — горш. Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца з дапамогай слоў больш (болей), менш (меней), якія далучаюцца да якасных прыслоўяў: больш спакойна, менш напружана.

Простая форма найвышэйшай ступені параўнання прыслоўяў утвараецца далучэннем прыстаўкі най- да формы вышэйшай ступені: лягчэй — найлягчэй, больш — найбольш, прасцей — найпрасцей. Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе слоў найбольш, найменш, якія далучаюцца да прыслоўяў, а таксама спалучэннем форм вышэйшай ступені параўнання са словамі за ўсё, за ўсіх: найбольш выразна, найменш дакладна, менш за ўсё, хутчэй за ўсіх.