1	Қаржылық тәуекелдің негізгі көзі бойынша жіктелуі

Кəсіпорынның қаржылық тəуекелдері алуан түрлілігімен сипатталады, жəнетиімді басқару шешімдерін дайындау жəне жүзеге асыру мақсатында белгілі бір жіктелісті талап етеді. Кəсіпорынның қаржылық тəуекелдерінің негізгі жіктелістік белгілерінің құрамында төмендегілерді бөліп қарастыруға болады:

1. Тəуекелдің пайда болу көзі.

2. Қаржылық тəуекел түрі.

3. Тəуекелді бағалаудың сипатталатын нысаны.

4. Зерттелетін құралдар жиынтығы.

5. Қаржылық тəуекелдің кешендігі.

6. Тəуекелдің ықтимал қаржылық салдарының сипаты.

7. Тəуекелдің уақыт ішіндегі көрініс табу сипаты

8. Тəуекелді жүзеге асыру мүмкіндігі деңгейі.

9. Тəуекел бойынша ықтимал қаржылық шығындар деңгейі.

10.Тəуекелді алдын-ала болжау мүмкіндігі.

11.Тəуекелді сақтандыру мүмкіндігі.

Ұсынылатын жіктеу белгілілері бойынша кəсіпорынның қаржылық тəуекелдерінің жіктелісі 1.2. суретінде келтірілген. 1.Пайда болу көздері бойынша қаржылық тəуекелдердің мынадай топтары бөлінеді: Ж_йелік немесе нары_ты_ тəуекел. Ол түрлі қаржылық нарық түрлері конъюнуктурасының қолайсыз өзгерістерімен байланысты қаржылық шығындардың ықтималдылығын сипаттайды. Тəуекелдіктің бұл түрі қаржылық қызметтің барлық қатысушыларына тəн.Ж_йелік емес немесе ерекше тəуекелдік. Нақты кəсіпорынның тиімсіз қызметімен байланысты қаржылық шығындардың ықтималдылығын сипаттайды. Бұл тəуекелдік біліксіз қаржылық менеджер, активтер мен капиталдардың тиімсіз құрылымымен, пайданың нормасы жоғары тəуекелдікті қаржылық операцияларға шектен тыс араласу, шаруашылық серіктестерді бағаламау жəне жағымсыз салдарын айтарлықтай деңгейде қаржылық тəуекелдікті тиімді игеру есебінен болдырмауға болатын басқа ұқсас факторлар салдарынан орын алад2. Қаржылық тəуекелдік түрі. Бұл жіктеу белгісі қаржылық тəуекелдікті игеру үдерісінде оларды ажыратудың негізгі параметрі болып табылады Тəуекелдіктің нақты түрінің сипаттамасы бір мезгілде ол басшылыққа алатын фактор туралы көрініс береді, бұл тəуекелдіктің аталмыш түрі бойынша қаржылық шығындардың пайда болу ықтималдығының дəрежесі мен мөлшерін бағалау мен сəйкес фактор қарқынынын «байланыстыруға» мүмкіндік береді. Қаржылық тəуекелдіктердің алуан түрлілігі олардың жіктелістік жүйесінде анағұрлым кең ауқымда қарастырылған. Сондай-ақ жаңа қаржылық технологиялардың пайда болуы, жаңа қаржы құралдарын пайдалану жəне басқа да инновациялық факторлар сəйкесінше қаржылық тəуекелдіктердің жаңа түрлерін туғызады. Қазіргі таңда кəсіпорынның жүйелік жəне жүйелік емес қаржылық тəуекелдіктерінің негізгі түрлері қатарына төмендегілер енеді

Пайызды_ тəуекелдік.

Валюталы_ тəуекелдік.

Кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығының төмендеу тəуекелдігі

Кəсіпорынны_ _тей алмау тəуекелдігі (немесе тепе-те_дігі б_зылғант_лемпазды_ тəуекелдігі

Несиелік тəуекелдік.

Инвестициялы_ тəуекелдік. .

Инновациялы_ _аржылы_ тəуекелдік.

Депозиттік тəуекелдік..

Бас_а тəуекелдік т_рлері.

3.Сипатталатын нысандары бойынша қаржылық тəуекелдіктердің мынадай топтары ажыратылады: жеке _аржылы_ операция тəуекелдігі. Ол белгілі бір қаржылық операцияға тəн қаржылық тəуекелдік түрлерінің бүкіл спектрін кешенді түрде сипаттайды (мысалы, нақты акцияны иемденуге тəн тəуекелдік); _аржылы_ _ызмет т_рлеріні_ тəуекелдігі (мысалы, кəсіпорынның инвестициялық немесе несиелік қызметі тəуекелдігі); кəсіпорынны_ т_тастай _аржылы_ _ызметі тəуекелдігі. Кəсіпорынның қаржылық қызметіне тəн тəуекелдіктер түрлерінің кешені оның қызметінің ұйымдастырушылық-құқықтық ерекшеліктерімен, капитал құрылымымен, активтер құрамымен жəне ұдайы жəне ауыспалы шығындарының қатынасымен жəне т.б. анықталады.

2. Зерттелетін құралдарының жиынтығы бойынша қаржылық тəуекелдіктер мынадай топтарға бөлінеді: жеке _аржылы_ тəуекелдік. Ол жеке қаржылық құралдарға тəн жиынтықты тəуекелдікті сипаттайды; _оржынды _аржылы_ тəуекелдік. Ол қоржынға біріккен бір қызметті қаржылық құралдардың кешеніне тəн жиынтықты тəуекелдікті сипаттайды (мысалы, кəсіпорынның несиелік қоржыны, оның инвестициялық қоржыны жəне т.б.).

3. Кешенділігі бойынша тəуекелдіктердің мынадай топтары ажыратылады: _арапайым _аржылы_ тəуекелдік. Ол жеке түрлерге бөлінбейтін қаржылық тəуекелдік түрін сипаттайды. Құнсыздану тəуекелдігі қарапайым қаржылық тəуекелдікке мысал бола алады.к_рделі _аржылы_ тəуекелдік.Ол қарастырылатын түрлерінің кешенінен тұратын қаржылық тəуекелдік түрін сипаттайды. Инвестициялық тəуекелдік күрделі қаржылық тəуекелдікке мысалбола алады (мысалы, инветсициялық жоба тəуекелдігі).

6.Қаржылық салдарының сипатына қарай барлық тəуекелдіктер мынадай топтарға бөлінеді: тек экономикалы_ шығын əкелетін тəуекелдік. Мұндай тəуекелдік түрінде қаржылық салдар тек теріс (табысты немесе капиталды жоғалту) сипатта болуы мүмкін; пайданы жіберіп алу тəуекелдігі. Ол кəсіпорын қалыптасқан объективті жəне субъективті себептер салдарынан жоспарланған қаржылық операцияны жүзеге асыра алмау жағдаятын сипаттайды (мысалы, несиелік рейтинг төмендеген кезде кəсіпорын қажетті несиені алып, қаржылық леверидж əсерін пайдалана алмайды); экономикалық шығындармен қатар, қосымша табыстарға қол жеткізу тəуекелдігі. Əдебиеттерде қаржылық тəуекелдіктің бұл түрі жиі «алыпсатарлық қаржылық тəуекелдік» деп аталады, себебі ол алыпсатарлық (агрессияшыл) қаржылық операцияларды жүзеге асырумен байланыстырылады. Алайда бұл термин (мұндай қисында)аса нақты емес, себебі тəуекелдіктің аталмыш түрі те алыпсатарлық қаржылық операцияларға ғана тəн емес (мысалы, табысы пайдалану сатысында есептік деңгейде төмен немесе жоғары болуы мүмкін реалды инвестициялық жобаны жүзеге асыру тəуекелдігі).

7. Уақыт мерзімінде көрініс табу сипатына қарай қаржылық тəуекелдіктердің екі түрі ажыратылады:т_ра_ты _аржы тəуекелдігі. Ол қаржылық операцияны жүзеге асырудың барлық кезеңіне тəн жəне тұрақты факторлар əрекетімен байланысты. Мұндай қаржылық тəуекелдік мысалы ретінде пайыздық тəуекелдікті, валюталық тəуекелдік пен т.б. атап өтуге болады. Уа_ытша _аржы тəуекелдігі. Ол қаржылық операцияны жүзеге асырудың тек жекелеген кезеңдерінде пайда болатын жасанды сипатқа ие тəуекелдік түрін сипаттайды. Тиімді қызмет ететін ксəпорынның төлем жасай алмау тəуекелдігі мұндай қаржылық тəуекелдік түріне мысал бола алады.

8. Жүзеге асыру ықтималдығының деңгейі бойынша қаржылық тəуекелдіктер мынадай топтарға бөлінеді:ж_зеге асыру ы_тималдығыны_ де_гейі т_мен _аржы тəуекелдігі Мұндай түрлерге əдетте құбылу коэффициенті 10% аспайтын қаржылық тəуекелдіктерді жатқызады; ж_зеге асыру ы_тималдығыны_ де_гейі орташа _аржытəуекелдігі Тəуекелдік менеджменті тəжірибесінде мұндай түрлерге əдетте құбылу коэффициенті 10-25% аспайтын қаржылық тəуекелдіктерді жатқызады; ж_зеге асыру ы_тималдығыны_ де_гейі жоғары _аржы тəуеклдігі. Мұндай түрлерге əдетте құбылу коэффициенті 25% аспайтын қаржылық тəуекелдіктерді жатқызады; ж_зеге асыру ы_тималдығыны_ де_гейін а_ытау м_мкін емес_аржылы_ тəуекелдік. Бұл топқа «белгісіздік жағдайында» жүзегеасырылатын қаржылық топтар жатады.

9. Ықтималды қаржылық шығындар деңгейі бойынша

əуекелдіктер мынадай топтарға бөлінеді:

ы_тималды _аржы тəуекелдігі. Қаржылық шығындары жүзеге

асырылатын қаржылық операция бойынша пайданың есептік сомасынан

аспайтын тəуекелдікті сипаттайды;

күрделі қаржы тəуекелдігі. Ол қаржылық шығындары жүзеге

асырылатын қаржылық операция бойынша жалпы кірістің есетік сомасынан

аспайтын тəуекелдікті сипаттайды;

Апатты қаржы тəуекелдігі. Ол қаржылық шығындары өзіндік

капиталдан ішінара немесе толықтай айырылу арқылы анықталатын

тəуекелдікті сипаттайды (тəуекелдіктің бұл түрі қарыздық капиталдан да

айырылумен сипатталуы мүмкін) .

10. Алдын ала болжау мүмкіндіктері бойынша қаржылық шығындар

мынадай екі топқа бөлінеді:

болжанатын _аржы тəуекелдігі. Ол экономиканың циклды дамуымен,

қаржы нарығы конъюнктурасы кезеңдерінің ауысымымен, бəсекелестіктің

болжаулы дамуымен байланысты тəуекелдіктер түрлерін сипаттайды.

Қаржылық тəуекелдіктердің болжанатындығы салыстырмалы сипатқа ие,

себебі 100% нəтижелі болжау қарастырылатын құбылысты тəуекелдіктер

категориясынан алып тастайды. Болжанатын қажылық тəуекелдікке баға

тəуекелдігі, пайыздық тəуекелдік жəне басқа да түрлері мысал бола алады

(тəуекелдікті қысқа мерзімді кезең ішінде болжау туралы);

болжанбайтын _аржы тəуекелдігі. Ол толықтай

болжанбайтындығымен ерекшеленетін қаржы тəуекелдіктері нің түрлерін

сипаттайды. Мұндай тəуекелдікке форс-мажорлық топ тəуекелдіктері мен

басқалары мысал бола алады.

Осы жіктеу белгісіне сəйкес қаржылық тəуекелдіктер сондай-ақ кəсіпорын

шеңберінде реттелетін жəне реттелмейтін болып бөлінеді.

11.Сақтандыру мүмкіндігі бойынша қаржы тəуекелдігі мынадай екі

топқа бөлінеді:

са_тандырылатын _аржы тəуекелдігі. Оларға сыртқы сақтандыру

тəртібінде сəйкес сақтандыру ұйымдарына тапсырыла алатын тəуекелдіктер

жатады (сақтандырылуға қабылданатын қаржылық тəуекелдік

номенклатурасына сəйкес);

сақтандырылмайтын қаржы тəуекелдігі. Оларға сақтандыру

нарығындағы сəйкес сақтандыру өнімдерінің ұсынысы жоқ түрлері жатады.

Қарастырылып отырған екі топтың тəуекелдігі құрамы өте айнымалы жəне

оларды болжау мүмкіндігімен ғана емес, сондай-ақ сақтандыру қызметін

емемлекеттік реттеудің қалыптасқан үлгісінде нақты экономикалық

жағдайларда сақтандыру операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге

асырудың тиімділігімен байланысты.__

2. Қаржылық тəуекелдік түрі. Бұл жіктеу белгісі қаржылық тəуекелдікті игеру үдерісінде оларды ажыратудың негізгі параметрі болып табылады.Тəуекелдіктің нақты түрінің сипаттамасы бір мезгілде ол басшылыққа алатын фактор туралы көрініс береді, бұл тəуекелдіктің аталмыш түрі ойынша қаржылық шығындардың пайда болу ықтималдығының дəрежесі мен мөлшерін бағалау мен сəйкес фактор қарқынынын «байланыстыруға» мүмкіндік береді. Қаржылық тəуекелдіктердің алуан түрлілігі олардың жіктелістік жүйесінде анағұрлым кең ауқымда қарастырылған. Сондай-ақ жаңа қаржылық технологиялардың пайда болуы, жаңа қаржы құралдарын пайдалану жəне басқа да инновациялық факторлар сəйкесінше қаржылық тəуекелдіктердің жаңа түрлерін туғызады. Қазіргі таңда кəсіпорынның жүйелік жəне жүйелік емес қаржылық тəуекелдіктерінің негізгі түрлері қатарына төмендегілер енеді (1.3 сурет)Пайызды_ тəуекелдік. Ол қаржы нарығындағы пайыздық мөлрлеменің

болжаусыз өзгерісіне (депозиттік, сондай-ақ несиелік) саяды. Қаржылық тəуекелдіктің аталмыш түрінің пайда болу себебі (егер оның алдында қарастырылған оның инфляциялық құраушы бөлігін жоятын болса): мемлекеттің реттеудің ықпалымен қаржы нарығы конъюнктурасының өзгеруі; бос ақша ресурстарын ұсынудың артуы немесе төмендеуі жəне басқа факторлар. Тəуекелдің осы түрінің жағымсыз қаржылық салдары кəсіпорынның эмиссиялық қызметінде (эмиссия жағдайыда акциялар

сияқты облигациялар да), оның дифидендтік саясатында, қысқа мерзімді

қаржы инвестициялары мен кейбір басқа қаржылық операцияларда көрініс

табады. Валюталы_ тəуекелдік. Тəуекелдіктің бұл түрі ішкі экономикалық қызметті жүргізетін кəсіпорындарға (шикізат, материалдар мен жартылай фабрикаттар импорттап, дайын өнім экспорттайтын) тəн. Ол кəсіпорынның сыртқы экономикалық операцияларында пайдаланылатын шетелдік валютаның айрбастау бағамы өзгерісінің осы операциялардан күтілетін ақша ағымына тікелей əсер етуі нəтижесінде қарастырылған кіріске қол жеткізілмеуінен көрініс табады. Осылайша, шикізат пен материал импорттай отырып, кəсіпорын сəйкес шетелдік валютаның айырбастау бағамының көтерілуінен ұлттық валютаға қатысты ұтылып қалады. Ол бағамның төмендеуі кəсіпорынның дайын өнімді экспорттаудағы қаржылық шығындарын белгілейді. Кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығының төмендеу тəуекелдігі (немес қаржылық даму тепе-теңдігінің бұзылу тəуекелдігі). Бұл тəуекелдік кəсіпорынның ауқымы бойынша оңтайлы жəне теріс ақша ағымының теңсіздігін туғызатын капитал құрылымының жетілмегендігі салдарынан пайда болады. Бұл тəуекелдіктің табиғаты мен оның көрініс табу қалыптары қаржылық леверидж тетігінің əрекеттерінің жүзеге асуы барысында қарастырылған Кəсіпорынны_ _тей алмау тəуекелдігі (немесе тепе-те_дігі б_зылған т_лемпазды_ тəуекелдігі). Бұл тəуекелдік кəсіпорынның уақыт ішіндегі оңтайлы жəне теріс ақша ағымының теңсіздігін туғызатын айналымдық активтердің төлемпаздық деңгейінің төмендеуі нəтижесінде пайда болады Өзінің қаржылық салдары бойынша тəуекелдіктің бұл түрі сондай-ақ анағұрлым қауіптілерінің қатарына жатады.Несиелік тəуекелдік. Ол сатып алушыларға тауарлық (коммерциялық) немесе тұтынушылық несие берілген кезде кəсіпорынның қаржылық қызметінде орын алады. Оның көрініс табу қалыбы төлей алмау немесе кəсіпорынның несиеге шығарған дайын өнімі үшін төлем жасай алмау тəуекелдігі болып табылады Инвестициялы_ тəуекелдік. Ол кəсіпорынның инвестициялық қызметі жүзеге асыруы барысында қаржылық шығындарының пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы қызмет түрлеріне сəйкес инвестициялық тəуекелдік түрлері – реалды инвестициялау жəне қаржылық инвестициялау тəуекелдігі ажыратылады. Инвестициялық қызметтің жүзеге асырылуымен байланысты қаржылық тəуекелдіктердің қарастырылған түрлері өз кезегінде ішінен бөлінетін «күрделі тəуекелдіктерге» жатады. Осылайша, мысалы, реалды инвестициялаутəуекелдік құрамында инвестициялық жобаны өз уақытында дайындамау; жобалық-конструкторлық жұмыстарды өз уақытында аяқтамау; құрылыстық-монтаждау жұмыстарын өз уақытында аяқтамау инвестициялық жоба бойынша қаржыландырудың өз уақытында шылмауы, тиімділігінің ықтималды төмендеуіне байланысты жобаның инвестициялық тартымдылығын жоғалту тəуекелдіктері бөлінеді. Инвестициялық тəуекелдіктердің барлық түрлері кəсіпорын капиталының ықтималды шығынымен байланысты болғандықтан, олар да анағұрлым қауіпті қаржылық тəуекелдіктер тобына қосылады.Инновациялы_ _аржылы_ тəуекелдік. Тəуекелдіктің бұл түрі жаңақаржылық технологиялардың енгізілуімен, жаңа қаржы құралдарының пайдаланылуымен байланысты. Депозиттік тəуекелдік.Бұл тəуекелдік депозиттік салымдардың қайтарылмау (депозиттік сертификаттардың өтелмеу) мүмкіндігін сипаттайды. Ол салыстырмалы түрде сирек кездеседі жəне бұрыс бағалаумен жəне кəсіпорынның депозиттік операцияларын жүзеге асыруға арналған коммерциялық банкті сəтсіз таңдаумен байланысты. Сондай-ақ депозиттік тəуекелдікті жүзеге асыру жайттары текбіздің елде ғана емес, сондай-ақ нарықтық экономикасы дамыған елдерде де кездеседі. Бас_а тəуекелдік т_рлері. Басқа қаржылық тəуекелдер тобы айтарлықтай үлкен, алайда пайда болу ықтималдығы мен қаржылық шығындар деңгейібойынша олар кəсіпорын үшін жоғарыда қарастырылғандардан маңызды емес. Оларға қарастырылған кірісті жоғалтуға ғана емес, сондай-ақ кəсіпорын активтерінің бір бөлігінен (негізгі қаражаттан, тауарлық- материалдық құндылықтар қорларынан) айырылуға əкелетін стихиялық бақытсыздық тəуекелдіктері мен оларға ұқсас «форс-мажорлық тəуекелдіктер» жатады; есеп беру-кассалық операцияларын өз уақытында жүзеге асырмау тəуекелдігі (қызмет көрсетуші коммерциялық банкті сəтсіз таңдаумен байланысты); эмиссиялық, криминогенді тəуекелдік жəне т.б. енеді.