Рмқк «марат оспанов атындағы батыс қазақстан мемлекеттік медициналық университеті» практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау

Мамандығы: жалпы медицина, стоматология

Пәні: Қазақ тілі

Кафедра: Тілдер

Курс І

№ 59 тақырып: Талғаулы салалас. «Баланы емдеу» мәтіні.

Құрастырушы: аға оқытушылар: Ербатыр Б.Ө.,

Абдуллина Л.Н., оқытушы Утарғалиева Ш.Ш.

Ақтөбе 2010 ж.

Кафедра отырысында бекітілген

«02» қыркүйек 2010 ж.

№ 1 хаттама

Кафедра (курс) жетекшісі ____________________

Тақырыбы: Талғаулы салалас. «Баланы емдеу» мәтіні.

Мақсаты: Талғаулы салалас туралы мәлімет. Практикалық жұмыстар орындау арқылы бекіту.

ТАҚЫРЫПТЫҢ Негізгі (мәселелері) сұрақтары:

1. Талғаулы салалас құрмалас сөйлем дегеніміз не?

2. Мысал келтіріңіз.

Құрамындағы жай сөйлемдерінің тек біреуіндегі іс оқиғаның жүзеге асатындығына болжал жасауды білдіретін салаластың түрін талғаулы салалас дейміз. Мысалы: Бұл істің шындығын не көзімен көрген айтар немесе құлағымен естіген айтар (Ә.Ә.). Талғаулы салалас я, яки, болмаса, не, немесе, әлде, әйтпесе деген шылаулардың қатысуы арқылы жасалады. Бұл шылаулар (болмаса, әйтпесе, не болмаса, я болмаса дегендерінен басқалары) жай сөйлемдердің әрқайсысымен қайталанып не қайталанбай, араларында бір рет келіп, тұра береді. Кейде талғаулы салаластың құрамында үш жай сөйлем болады: олардың алғашқы екеуі ма, ме сұраулы шылауы болып, өзара талғаулы шылау арқылы байланысады да, соңғысы сол болжал, тұспал жасалған істің қорытындысын, түйінін білдіреді. Мысалы: Құлазыған көңілі баланы жұбаныш, қуаныш еткісі келе ме, әлде жоқ іздеген көңілдің көп далбасасының бірі ме, әйтеуір, бұл сұрақ Шәкенге ауыр тиді. (Ғ.Мұст.). Талғаулы салаластың арасына үтір қойылады. Мысалы: Бұл жерде я сен тұрарсың, я мен тұрармын.

1 – жаттығу. Көп нүктенің орнына талғаулы салаластың шылауларының бірін қойып жазыңыз.

1. Кезек – кезек шелекті ... машинамен айналдырып шығарады, ... атпен айналдырып тартып шығарады. 2. Сапар бұл сөзін қаншама нық айтам десе де, даусы сәл дірілдеп, солғын шықты ... алқымда булығып ашу тұрды, ... көзінде жаңа бір үрей тұрды (М.И.). 3. Түбінде, бұл ең бері салғанда, ғылымның бір маманы болады, ... көрерсің, осыдан дыңдай академик шығады. (С.М.). 4. Күндіз ылғи ұзақ жырлар жырланады ..... әредікте шешендер, ділмарлар айтқан тақпақ, тартыс, билік, даулар айтылады (М.Ә.).

2 – жаттығу. Талғаулы салаластардың жалғаулық шылауларын түсіріп жазыңдар да, олардың енді қандай салаласқа айналғанын түсіндіріңдер.

1. Не мына Әбдіні қолымызға шығарып бер, не болмаса кепіл бол. 2. Дәулеткелді бұның не сөзінен қызық күтеді, не бір мінезінен әлдеқандай қызық күтеді. 3. Қалада жайланып жатып емделем бе, болмаса дәрігердің рұқсатымен елге қайтам ба, - ақылыңыз керек боп отыр. 4. Көзге ілінетін ұзын шидің басын, селдір қамысты талшық етеді немесе анда-санда кездесетін тікенді шеңгелді, қарағанның басын түйелер үзіп-жұлып талшық етеді. 5. Кейбір кәрі бие, қартаң ат, арық құнан, байталдар не шөге жығылады немесе бүйірінен опырыла құлайды (М.Ә.). 6. Ол кезде мен толқындай шапшыған сөздерді жақсы көруші ем, я болмаса шапқан аттай шаңдатқан сөздерді жақсы көруші ем (Ғ.М.). 7. Маған бура я жетер, я жетпес еді. 8. Бетіне іркістеле құм байланған жазық далада машина еркін жүре алмады ма, әлде қашқан жануарлар жүйрік пе, - киіктер ұзақ уақыт шалдырмады. (С.М.)

3 – жаттығу. «Баланы емдеу» мәтінінен ауруларды теріп жазып, емдеу жолын көрсетіңіз.

Іші, асқазаны бұзылып ауырған емшектегі сәбиді емдеу үшін оның анасына тамақ ішуді шектеген. Бұл халық даналығының тағы бір мысалы болады.

Егер бала мешелдікке (рахитке) ұшыраса, оларға сүтпен ашытылған тағамдар-күріштің сүтке

ашыған суы, айран, қатық сияқтылар берілген.

Суық тигенде, яғни тыныс мүшелерінің аурулары болса, ондай балаларды жылы орап, терлетудің жағдайын жасаған. Емшектегі балаға тұмау тисе, мұрны бітеліп, тыныс алуы қиындаса, анасы оның мұрнын аузымен сорып тазартып, мұрын қуысына тоң май немесе емшек сүтін тамызған. Егер бала қатты және жиі-жиі жөтеле берсе, оның кеудесіне ыстық тоң май жағып ысқылаған.

Халық емшілігі шаштың түбіне түсетін сары жараны да емдеп жазудың жолын тапқан. Ол үшін баланың шашын өткір ұстарамен таза етіп қырып алып тастап, оны тұзды сумен, күкірттің көгімен жуған. Баланың тісі ауырғанда, тістің түбіне меңдуананы, қалампырдың ұрығын, тұз басқан.

Халық дәрігерлерінің арасында тамақтағы ісінген бездердің іріңін алуға маманданғандары да болған. Дәлірек айтсақ, қолын әбден тазартып жуып, тамақтағы іріңдеген ісікті қолымен басып жарған.

Оқыту Әдістері: проблемалық әдіс, түсіндіру.

Қолданылатын Әдебиеттер:

1. Н. Берікұлы, Ж. Есқарақызы «Қазақ тілі сабақтары», А, «Ана тілі»,1997 ж.

2. С.Аманжолов, Ә,Хасенов, И.Ұйықбаев «Қазақ тілі», А., «Рауан», 1998, 20 б

3. Бектурова А.Ш. Казахский язык для всех: учебник/ А.Ш.Бектурова, Ш.К.Бектуров. – Алматы: Атамұра, 2004ж. – 720 с.

4. Берікұлы Н. Қолданбалы қазақ тілі: оқу құралы/Н.Берікұлы, Ж.С.Есқарина. – Ақтөбе, 2005ж. – 320 б.

5. Қазақ тілі: оқу құралы/Мурзалина Б. ж.б. – Алматы: Ана тілі, 2003ж, - 264 б.

6. Оразақынова Н.А. Қазақ тілі (Сөзжасам. Морфология): оқу-әдістемелік/ Н.А. Оразақынова. – Алматы: Арыс, 2004, -176 б.

7. Күзекова З.С. Қазақ тілі: практикалық курсы/З.С. Күзекова. – Алматы, 2003ж.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Талғаулы салалас құрмалас сөйлем дегеніміз не?

2. Талғаулы салаластың шылауларын атаңыз.

3. Мысалдар келтіріңіз.